Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 30]

Journaal over het verdeelde gemoed
J.J. Peereboom

In Oostende, op de ochtend voordat onze veerboot naar Dover vertrok, marcheerden matrozen van de Belgische marine naar het Wapenplein voor een plechtigheid met Prins Albert. Toen de marsmuziek hoorbaar werd om de hoek raakte ik zoals gewoonlijk in opwinding. Vooruit, laten wij de dood met frisse moed uitdagen, in plaats van hem af te wachten starend bij het raam in het bejaardenhuis!

En wat een opmerkelijke jongens zoals zij daar voorbijstappen bijna precies op de maat. Sommige lijken wel keurtroepen, scherpschutters met donkere ogen en smalle gezichten; andere met bolle blonde hoofden zijn uit de klei van West-Vlaanderen getrokken en persen hun lippen op elkaar van zorg om te marcheren zoals het hoort. Als zij met hun vriendjes door de stad liepen, of in hun auto zaten te zuchten van ongeduld voor het verkeerslicht, was er misschien weinig aan ze te beleven. Nu zij aaneengesmeed zijn door muziek en doodsverachting betekenen zij dat het leven uitzichtloos is zonder gevaar.

Dan houdt de muziek op. Alleen het droge trommelen blijft over, en de glans van de oorlog dooft uit. Wie voelt zo tegendraads dat zijn ogen oplichten bij het beeld van de loopgraven van de eerste Wereldoorlog en de bombardementen van de tweede? De geschiedenis van de mensheid is te pijnlijk en bloederig om in haar geheel onder ogen te zien. Wij zijn het uitschot van de schepping. Als wij tenslotte onze schichtigheid voor het laatste wapen overwinnen en onszelf uitroeien, moet het welverdiend genoemd worden.

Ik weet trouwens geen onnozeler manier om de tijd door te brengen dan met elkaar in de pas lopen. Laat die jongens liever op straathoeken gaan ginnegappen, dan moeten zij tenminste zelf iets bedenken. En nu staan zij op het plein, en daar komen de officiële toespraken.

Maar als wij onder het weglopen horen dat de muziek hervat wordt doe ik weer mee en loop iets rechter op.

Voor L. blijft de dood onaanvaardbaar. Zij wenst zich niet neer te leggen bij het vooruitzicht, nog net zo min als tien jaar geleden toen zij er in dezelfde geest over praatte. Zij is niet soepeler geworden.

Haar gevoel staat mij na. Zonder ooit de vastberadenheid te vinden waarmee zij Magere Hein de deur wijst, heb ik mij soms afgevraagd hoe het kan dat de mensheid geen maatregelen genomen heeft: niets anders dan die slappe opvang door begrafenisondernemingen. Geen uur, geen minuut gaat voorbij zonder sterfgevallen, en bijna altijd is er iemand die het betreurt. Dat had reden voor ons moet zijn om de koppen bij elkaar te steken; en als het niets opleverde, om te weigeren verder enige verantwoordelijkheid voor het leven te nemen.

Zo ongeveer gingen mijn gedachten, maar zij volgen ook een achterpad, waar zij zich beter voelen naarmate mijn sterfdatum dichterbij komt. Stel je voor dat wij zo niet eeuwig, dan toch duizend jaar zouden moeten leven. Nog meer dan driehonderdduizend keer opstaan, wassen, scheren en de post kijken; telkens weer benieuwd naar nieuwe boeken; en naar mooie voorstellingen, met iets drinken na afloop; denk even aan al die verjaardagen; en aan iedere dag zonnig weer, of regenachtig weer, of weet ik wat voor weer.

Een van Swift's beste ideeën waren de Struldbrugs in Gulliver's Travels, die geboren werden met een vlek op hun voorhoofd waaruit meteen bleek dat zij nooit zouden sterven. In plaats van als engelen door de samenleving te lopen verzonken zij al vroeg in somberheid bij dat vooruitzicht, want zij zouden oude mannetjes en vrouwtjes worden net als wij, alleen oneindig.

Dank zij de schreden van de wetenschap kunnen wij langer gezond blijven dan de Struldbrugs van 1720, maar altijd zo-jong-als-je-je-voelt toch ook niet. Na een jaar of honderdtwintig denk ik, houdt iedereen het voor gezien.

Dus als ik naar de lichtblauwe lucht en

[p. 31]

witte wolken zit te kijken en de bomen wuiven met hun kruinen in de wind, en ik neem een slok van de koffie die bijzonder goed is uitgevallen deze keer, maar daar gaat de bel en er staat een onbekende op de stoep met holle ogen en een zeis - hoe wordt die dan begroet?

Afwachten.

In Surrey, in de buurt van Guildford waar de dorpen één doorlopend dorp vormen van lanen met huizen tussen de bomen, gingen wij mee naar de laatste uren van een openluchtdag ten bate van een kindertehuis. Op een grote common waren kraampjes en stalletjes gezet waar gezellige dingen verkocht werden zoals oude boeken en kleren; in een grote tent waren de inzendingen uitgestald voor de verschillende onderdelen van de bloemkweekwedstrijd en de kookwedstrijd; er stond een rijtje oude auto's, glanzend opgepoetst, en er was een prijs uitgeloofd voor het raden van het aantal mijlen op een van de tellers; een vrouw met een verstandige stem liet zien hoe spinnen in zijn werk gaat, en de omstanders mochten het zelf proberen; er waren springkussens en een glijbaantje voor de kinderen; af en toe werden over de luidsprekers bijzondere attracties aangekondigd door een beschaafde stem met grapjes; de inwendige mens werd niet vergeten, en gelukkig werkte het weer mee.

Vele forensen en hun onvermoeibare vrouwen hadden zich wekenlang ingespannen om het welslagen van de dag te verzekeren. Vanzelfsprekend oogstten zij veel waardering. Iedereen was dankbaar voor het gebodene, dat bleek uit de opgewekte gezichten en de hartelijke woorden. Even kwam er een bitse klank tussen toen de houder van een winnend lot in de tombola zich niet aanmeldde; die plooi was spoedig gladgestreken.

Ik weet niet zeker wat het te beduiden heeft dat ik zo treurig was onder het wegsloffen achter ons gezelschap aan. Wat geeft het of ik moeite heb met meevoelen? Dat gebeurt vaak. Jawel, maar hoewel dit niet mijn soort mensen zijn zijn zij wel mijn soort mensen. Dus is het zeker de treurigheid van de afvallige, die ondervindt dat hij met de oude leer ook zijn oude gemeenschap kwijt is.

In het schrijnende licht en de drukkende warmte van de zomer van 1990 heb ik mij weer aangewend om de schaduw op te zoeken van huizen en bomen en soms vrachtauto's. Wekenlang voor de vacantie al stond iedere morgen de zon achter de dikke slaapkamergordijnen en verwenste ik hem. Nog steeds gaat het zo door. Daar zijn wij geen Westeuropeanen voor. Wij hebben recht op regen en wind, zonder dat wij er ieder jaar voor naar Schotland hoeven (denk eens terug aan de regenvlagen van Islay vorig jaar).

Het is een geruststelling om in de Sunday Times een weerkenner te zien schrijven dat de vrezen voor het broeikaseffect zich op geen cijfers kunnen beroepen. De temperaturen zijn niet abnormaal hoog, beweert hij. Wie weet heeft hij gelijk. Wij geloven tegenwoordig allerlei wetenschappelijke praatjes voor een tijdje; daarna worden wij afvallig of vergeten wat wij geloofden.

Intussen blijft het klam weer. Alleen de herfst kan redding brengen, maar er is één ervaring die iets goed maakt van de warmte. Eens in de zoveel weken komt om de hoek van de huizen of tussen de bomen door een zuchtje lucht dat koel lijkt in vergelijking met de omringende stoofpot, en een oogwenk lang voel ik mij verplaatst naar ergens vroeger, naar het bos of het strand of de tuin, of naar het zeewater van toen waar soms een koude ader doorliep.

Wat een geluk. Daarna valt de celdeur van de zomer weer dicht.

In het openluchttheater van Regent's Park had om een stuk waar weinig aan was de vrouw naast mij zo'n plezier dat bij ieder grapje haar bovenlichaam vooroverklapte en kreten van genoegen als schichten uit haar mondhoeken schoten. Zij was blond en droeg gouden sieraden aan haar polsen en vingers; zij deelde haar vreugde met een vriend die de warme zomeravond trotseerde in een grofgebreide trui.

Misschien was zij vooral blij met hem en daarom zo vrolijk. Dat zou een verzachtende factor zijn, maar zij bleef een hinderlijk mens. Toen er een dansje gemaakt werd op het toneel deed zij mee. Zij zwaaide zittend haar benen langs elkaar, flitsend als breinaalden. Weinig mensen zouden het kunnen; dat wil niet zeggen dat het haar aantrekkelijk maakte.

In de tweede helft zat de vriend niet meer naast haar. Had hij er genoeg van gekregen? Er viel minder te lachen, maar zij praatte onder de voorstelling druk met een paar vrouwen in haar gezelschap.

Ineens sprong zij op en liep naar een van de uitgangen, vlug over het gangpad achter mij langs. Vreemd: haar stappen maakten geen geluid op de grond, alsof zij die niet aanraakte. Wat een betoverend wezen, vergeleken met mij en mijn zware voeten! Ik stelde mij voor dat ik achter haar aan zou stommelen, klinkende namen roepend: Miranda! - Godelinde! - Titania! - waar geen

[p. 32]

antwoord op kwam behalve haar lachen van achter de struiken, verder en verder het park in totdat het verdween. Nooit zou ik weten wie zij was, en hoe zij er van voren uitzag.

Tegen het eind van de voorstelling zat zij weer op haar plaats, en de vriend kwam ook terug.

Vroeger staarde ik uit de trein sprakeloos naar de zwartberoete back-to-back huisjes van oost-Londen, in de hoop niet dat ik er zou hoeven wonen maar dat ik ze als achtergrond zou krijgen. Nu staan er goedkope bleekgele woontorens; die achtergrond is overal op de wereld te vinden.

Als specialist in een paar Engelse onderwerpen word ik soms voor anglofiel versleten. De karakteristiek was raak in de tijd van P.G. Wodehouse, officieren stoïsch onder het bombardement, mopperende tuinlieden bij de rozebedden en de geur van St. Bruno's pijptabak. Toen wilde ik mijn leven leren beheersen door het op schijnbaar Engelse manier licht op te vatten. Wat ik daar ooit van terecht kon brengen is allang verwezenlijkt; als er nog ergens iets ontdekt moet worden kan ik het beter proberen uit een Franse of een Russische of een Nederlandse hoek.

Een week lang hebben wij vlak bij een pub gelogeerd die iedere middag en avond uit alle macht popmuziek uitkraamt over de omringende woonwijk; op het terras zitten bierdrinkers in witte overhemden explosief te grinniken. Heel wat Engelsen zijn knapper en grappiger dan enige buitenlander, maar de filie van de bezoeker richt zich op de levenswijs in het algemeen die hij opmerkt zwervend door stad en land; en Engeland is vaak luidruchtig, lelijk en onverschillig.

Niet overal. Menig uur heb ik in de loop der jaren doorgebracht in de ondergrondse trein van Londen starend naar het schema van de lijn boven de passagiers tegenover, het uittreksel van de complete kaart op de stations. Hoe lang hebben die al dezelfde vorm, breeduit zodat alle stationsnamen er horizontaal op kunnen in een eenvoudige strakke letter, bij een blokje als er alleen deze lijn is en een ferme ronde knop voor een kruispunt met andere lijnen, die er ieder in een eigen kleur bij worden opgegeven?

Zo waren ze veertig jaar geleden ook. Op het spitsuur, wanneer wij bewegingloos staan als Indianen aan de martelpaal, kijk ik boven de hoofden en denk, toch blijft dit het net van verwachting.

In de King Lear van het National Theatre met Brian Cox als de koning wordt de rol van Gloucester's bastardzoon Edmund vervuld door Hakeem Kae-Kazim, een zwarte acteur met een tweeledige Afrikaanse haardracht. There was good sport at his making, zegt Gloucester in de persoon van Peter Jeffrey die er uitziet als iemand van een familiekantoor in de City.

Niemand hoort dan te denken: dat moet een verdomd zwarte vrouw geweest zijn om zo'n resultaat te verkrijgen samen met Jeffrey. Toneelkinderen lijken vaak niet op hun ouders; dan kan het zwart er nog wel bij.

Tenzij wij zouden zeggen: het is bij blanke toneelfamilies soms al storend, laten wij het niet erger maken. Dat zeggen wij niet, want wij zijn geen racisten. Wij willen geen verschil maken tussen blank en zwart.

Het geeft een gewaarwording van ontspanning onder de volken dat Kae-Kazim meedoet in Europa, in plaats van zich te verschansen in een zwarte identiteit. Tegelijk moeten wij ons forceren om zijn kleur buiten beschouwing te laten. Een Afro-Edmund is even verkeerd als een blonde Othello, behalve als het verschil geannuleerd wordt door de gedachte dat het verkeerd is om het op te merken. Daar zitten wij dan, ontspannen en gespannen.

Hoeveel verschillen kunnen wij onszelf afleren op te merken? Niet veel. Het is met de gewone sociale gelijkheid ook nooit gelukt. Wij kunnen gemoedelijk tegen elkaar doen en aanvaarden dat wij hetzelfde stemrecht uitoefenen en voor dezelfde misdaden even zwaar gestraft worden. Intussen laten de verschillen zich voortdurend gelden: in welstand, in maatschappelijke betekenis, in schoonheid, in afkomst, in intelligentie; soms minder sterk, soms sterker, afhankelijk van de situatie en van compenserende overwegingen.

Ik weet niet zeker of ik mij prettiger zou voelen in een samenleving waar de verschillen in ere gehouden werden in plaats van verdrongen. Het zou op een andere manier kunstmatig zijn, misschien bewuster.

Het huis van het echtpaar S. is door een hobbelig pad van een halve kilometer verbonden

[p. 33]

met een stille zijweg in de heuvels van Warwickshire, en dat er in de verte andere huizen liggen valt pas op als 's avonds de lichten aangaan. Toen de drie kinderen door hun moeder uit zwemmen genomen waren hoorde ik alleen de bromvliegen en de wespen. Het leek of er zelfs geen vliegtuigen overkomen; pas na tien minuten was er een, net hoorbaar voor gespitste oren.

Honderd jaar geleden was het gewoonlijk zo op het land, en luisterend naar de stilte riep ik er figuren uit de Victoriaanse roman in op, belast met onrecht en sterfgevallen.

Het huis is van 1800, en toen wij het opkregen als een passend adres voor een nacht bed and breakfast stelde ik mij de bewoners voor als een oud echtpaar dat zijn ontoereikende pensioen moest aanvullen. De ware Mrs. S. had de kleindochter kunnen zijn van dat denkbeeldige echtpaar; en haar man die wij niet zagen omdat hij zijn stervende moeder moest begeleiden in Plymouth zal ook niet ver boven de dertig geweest zijn, want de moeder was een-en-zestig.

Ik begrijp niet goed hoe zij in de paar jaar dat zij er wonen zoveel aan het huis gedaan kunnen hebben: gerestaureerd, behangen en gemeubileerd, en tuin opgehoogd. Sommige kamers hebben wat meer inhoud nodig, maar dat zal hun weinig tijd kosten. Waar halen zij het geld vandaan? Daar ben ik niet achter, maar hoe het ook zit, hun greep op het huis toont een benijdenswaardig zelfvertrouwen, of vertrouwen in hun plaats in de samenleving.

Wat een verschil met het schuwe en hooghartige intellektuele of literaire leven. Als ik nog eens een carrière mocht beginnen zou ik proberen om zoals S. een stuk van de wereld naar mijn hand te zetten, in plaats van uit een verdekte stelling alles te contempleren.

Bedenk wel dat het niet iedereen zo vlot afgaat als S. Sommigen blijven tobben; anderen schieten omhoog maar komen ten val; dat zou mij niet moeten gebeuren. Ik zou met denderend succes beloond willen worden voor de bereidheid om het dorre zakenleven te verduren.

Het wordt tijd dat vacantiegangers ophouden, lees ik in Engelse kranten, met de inwoners van oude steden te verdringen, kusten te vervuilen en natuurgebieden te vertrappen. Als mensen bepaald niet thuis willen blijven moeten zij meer naar oude mijnschachten geleid worden, die zijn ook bezienswaardig.

Maar misschien hoeft het niet, volgens sommige kenners van onze cultuur, want de behoefte aan reizen gaat afnemen. Ik weet niet hoe zij dat weten. De cijfers tonen het niet aan, dacht ik, al zou het begrijpelijk zijn als wij er genoeg van krijgen om ieder jaar dezelfde soort tochten te maken.

Redenen om ermee door te gaan kunnen zijn: dat het een avontuur is om eigen haard achter te laten, al is het er geen om ergens anders te verblijven; dat wij ons maatschappelijk aanzien bevestigen door te tonen dat wij ons toerisme kunnen veroorloven; dat wij een enkele keer door een ander landschap op andere gedachten gebracht worden, al is daar achteraf nooit veel van te merken; maar vooral dat iedereen het doet. Wie geen redenen heeft om het na te laten gaat met vacantie. Het is een algemeen aanvaarde cultuurvorm, met als subvorm het weggaan voor lange weekends.

Hebben jullie een heerlijke vacantie gehad? is de vraag aan teruggekeerde vacantiegangers. Het passende antwoord luidt bevestigend, maar heeft even weinig betekenis als dat op de vraag of het goed gaat. Wij reizen niet om de heerlijkheid ervan, maar omdat het de manier is waarop een mens zijn vrije tijd hoort te besteden.

En iedere keer beleven wij ongeveer hetzelfde, behalve dat er steeds meer vacantiegangers schuifelen over andermans trottoirs; en telkens denk ik aan dingen die ik liever zou willen doen.

Want die wij, daar ben ik er een van; een late twintigste-eeuwer.

Toen in Shakespeare's Pericles de hoofdpersoon eerst zijn doodgewaande dochter en dan zijn doodgewaande vrouw terugvond werden mijn ogen omspoeld door tranen. Ik wist dat het verhaal zo ging, maar het ontroert een mens als het in ernst gespeeld wordt.

Aan het eind van de voorstelling even later was ik alweer opgedroogd en ik sprak in eenvoudige bewoordingen mijn waardering uit. Dan is men weer zichzelf, heet dat, in zoverre met recht dat men zijn gezicht gewoonlijk droog aan de wereld vertoont.

De ontroering is toch niet van een ander;

[p. 34]

ook is het geen misstap. Ik heb mijn droge gezicht gecultiveerd niet op innerlijk voorschrift maar op aanbeveling van de bourgeois traditie van ambtenaren, kooplieden en renteniers. This is not the real me you're seeing, zoals de man op handen en voeten in de tekening van Thurber uitlegde. De ware ik is ontroerd, verwonderd, ontsteld, bevreesd; erger nog, hij is luidruchtig, handtastelijk, opdringerig en verongelijkt.

En zou men al die impulsen ongeremd willen uitleven, alsof men n'avait pas d'âme pour les garder, zoals Chardonne van een meisje schreef? Nee, alleen meer beweeglijkheid in mijn strakke façade had ik gewild, zodat soms met opzet en soms onwillekeurig de impulsen er doorheen konden komen.

Of men dan door anderen hoger geschat zou worden is een open vraag, maar ik zou mijzelf minder vervelen dan achter het droge gezicht. Wat een plezier zouden wij hebben, wij impulsieven onder elkaar; wat een emoties en conflicten; en geen geheime reserves meer, of heel weinig.

B.R. is op haar zestigste een van de aantrekkelijkste vrouwen van de wereld: een kleine fijne gestalte, een opmerkzame afwachtende blik en een lach met niet meer witte regelmatige tanden alleen als zij ergens plezier in heeft. Ik bedoel niet dat te zien is hoe aantrekkelijk zij geweest moet zijn. Zij is het nu. Deze keer vertelde zij bovendien dat zij in februari met vacantie op Sicilië bij prachtig weer het er zo vervelend had gevonden dat zij na drie dagen tegen hoge extra kosten was teruggevlogen.

Tussen al de mensen met hun obligate heerlijke vacanties maakt B. haar eigen keuzen. Verder weet ik weinig van haar. Zij heeft een invalide man die ook innemend is, en wij zien elkaar eens in de drie jaar bij gemeenschappelijke vrienden in Engeland. In de tussentijd gaat mijn beeld van haar bijna verloren. Na een paar dagen kan ik haar nog voor ogen roepen alsof zij er zit. Twee weken later zijn alleen haar blik en de houding van haar hoofd over, los in de lucht zoals de glimlach van de Cheshire cat.

De herinnering forceren met foto's heeft geen zin. Het gaat om de ontdekking van een ogenblik, niet om de vastgelegde werkelijkheid. Na drie jaar zijn haar ogen en houding nauwelijks meer zichtbaar; dan wordt de ontdekking hernieuwd, al haalt zij de zeventig, de tachtig, en ik ook.

Toen wij afscheid genomen hadden en zij naast haar man in de auto zal stak ik nog een keer kortaf een hand voor haar op, net als tegen Jan Piet of Klaas; zij antwoordde met hetzelfde.

Tante Helen, die geen tante was maar een schoolvriendin van mijn moeder, heeft nog maar twee weken geleefd nadat wij haar opgezocht hadden in het ziekenhuis. Zij was toen ver weg, lag de hele dag uitgestrekt en antwoordde weinig.

Zij had die laatste fase geleidelijk bereikt. Tien jaar geleden al, toen zij met haar tweede echtgenoot in het rose huis in de New Forest woonde waar paarden graasden aan de overkant van de weg, bleef zij het grootste deel van de dag boven. Zij luisterde in bed naar de radio en keek uit het raam naar de rozeperken. Soms las zij wat, maar haar ogen werden zwakker, net als haar verstand, zei zij. My mind is going; not that it ever was very much. Wel was zij blij met bezoek. Zij bleef er voornaam en verzorgd uitzien, had lieve woorden voor haar gasten en lachte om het verloop van het leven.

Vier jaar geleden toen het zelfverzorgen te zwaar werd verhuisden zij naar twee schamele kamertjes achter een winkel waar ook paarden tegenover graasden maar die konden zij niet zien. Helen's gezichtsvermogen werd trouwens steeds zwakker, totdat zij bijna blind was. Zij stond nog maar zelden op, en smakte dan soms tegen de vloer waarna zij weer voor een paar weken het ziekenhuis in moest.

Anderhalf jaar geleden kwamen zij in een bejaardenhuis van stand, waar nette uitgedoofde mensen zaten te zwijgen of voetje voor voetje wandelden om het grote onverzorgde grasveld. Zij hadden er een tuinkamer met een hoek afgeschoten als badkamer en WC, en voelden zich niet thuis. Helen was nu blind, en haar verstand was gone, zei zij, maar haar stem en haar lach klonken als voorheen, en zij gaf ons een keer iets van haar resterende oude zilver.

Het is bewonderenswaardig als mensen zich verzetten tegen de dood en een week voordat zij het verliezen nog kaarsrecht optreden. Dat deed Helen niet. Langer dan tien jaar geleden al had zij de richting ingeslagen naar het laatste bed. Hup, had ik soms willen zeggen: pleeg eens verzet! - maar zij was mooi, lief en grappig, en ik zal haar stem nog een tijd horen naklinken.