Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 58]

Terreur
Elsbeth Klein

Een hotelkamer in Parijs; stoel, kast, bed. Vanaf het bed zie ik de vuile muren, regenpijpen en luiken van een binnenplaats. Als ik voor het raam ga staan kan ik een blok wazig blauwe lucht zien. In de Jardin du Luxembourg, enkele straten verder, is het herfst, een zonnige dag in oktober, bijna zo warm als in juni toen ik er met Zenash zat te praten. Ik ben een paar uur in het park gebleven, op de uitkijk. Er liepen veel Afrikanen rond maar als ze, aangetrokken door mijn starende blik, me aanspraken negeerde ik ze. - ‘Zie je wel, Zenash, natuurlijk worden jonge vrouwen lastig gevallen, het heeft absoluut niets met politiek en terreur te maken.’ -

Een oude man met een wollen muts, die de bladeren rondom mijn bank bijeen veegde, antwoordde op mijn vraag naar zijn land van herkomst dat hij uit Marokko kwam. ‘Ik kom ook uit Afrika, uit Ethiopië’, zei ik. Het leek hem niet te verbazen, een straatveger hoort veel vreemde verhalen, vermoed ik. Hij wierp de bladeren in zijn kar en sjokte verder.

Bij de grote vijver maakten tuinlieden het park gereed voor de winter: de groenhouten bakken met palmen, sinaasappelboompjes en oleanders werden naar de orangerie gereden. Het is bevreemdend dat struiken die deel uitmaken van het landschap, vast in de aarde geplant lijken, zomaar kunnen verdwijnen. Ik besloot dat het geen zin had in Parijs op Zenash te blijven wachten. Morgen reis ik terug naar Nederland.

Ik kom inderdaad uit Ethiopië. Ik ben in Ethiopië geboren en heb er tot mijn vijftiende gewoond, eerst op Wonji, een Nederlandse suikerplantage, en later in Addis Abeba, waar ik leerling werd van het Lycée français en terecht kwam naast een meisje dat Zenash heette, Zenash Habte Gabriel.

Zenash en ik werden vriendinnen. Beiden hadden we plezier in leren, waren ijverig en eerzuchtig, hoewel de ambitie van Zenash groter was dan de mijne. Ik was tevreden met een derde of vierde plaats op de ranglijsten die in de hal van het lycée werden aangeplakt, Zenash deed haar best om iedere maand nummer één van onze klas te zijn. In de zesde wist een Franse jongen haar van de eerste plaats te verdringen. Toen ze hoorde dat zijn vader benoemd was in Cairo trakteerde ze me op taart en ijs.

Buiten de schooluren gingen we weinig met elkaar om, want de afstand tussen onze huizen was te groot. Ons huis lag op de helling van Entotto, de bergkam die Addis Abeba aan de noordzijde omsluit, Zenash woonde aan de andere kant van de stad, op de hoogvlakte bij het vliegveld. Bovendien raakten de kringen waarin onze ouders verkeerden elkaar niet. Mijn vader werkte op het hoofdkantoor van de suikeronderneming, de vader van Zenash was directeur-generaal op het ministerie van economische zaken. In de vakanties ging ik naar Nederland of kampeerde met buitenlandse gezinnen bij de meren van de Riftvallei, Zenash logeerde bij familie in de bergen.

In 1975, na de Ethiopische revolutie en de nationalisering van de buitenlandse bedrijven, keerden mijn ouders terug naar Nederland. Ik haatte de nieuwe school in het Gooi, voelde me een eenling tussen klasgenoten die mijn achtergrond niet begrepen. Mijn onvrede en heimwee kon ik kwijt in brieven aan Zenash: de eerste maanden schreef ik haar twee, drie keer per week. Ze reageerde mondjesmaat, met korte brieven waarin ze over gebeurtenissen op het lycée vertelde maar nauwelijks over zichzelf en al helemaal niet over de politieke situatie van het revolutionaire Ethiopië. Eenmaal vermeldde ze terloops dat ze misschien het schooljaar niet mocht afmaken, omdat studenten en oudere scholieren naar het platteland werden gestuurd om de boerenbevolking te alfabetiseren.

Ook toen haar brieven uitbleven, ging ik door met schrijven, zij het minder frequent dan in het eerste jaar van mijn ‘verbanning’. Halverwege 1977 ontving ik een laatste brief, gestempeld in Parijs, waarin ze me dringend verzocht haar niet meer te schrijven, omdat contacten met het buitenland gevaarlijk waren. De wiskundeleraar, monsieur Robert, zou deze brief voor haar in Frankrijk posten. Haar vader was gearresteerd, haar broer Gebre ondergedoken. Met haar moeder en twee jongere zusjes was ze bij een

[p. 59]

oom ingetrokken. ‘Ik mag niet meer naar het Lycée’, schreef ze. ‘Maar als deze terreur ooit voorbij gaat, hoop ik naar Frankrijk te komen, mijn eindexamen te halen en economie te studeren - zoals mijn vader’.

Mijn ouders verhuisden, ik werd studente, kreeg een baan, ging samenwonen.

Over mijn jeugd in Ethiopië spreek ik zelden. De mysterieuze keizer met zijn leeuwen en paleizen, de tochten met mijn vader naar de kloof van de Blauwe Nijl, naar kloosters en rotskerken, de wandelingen in het voorjaar over de rug van Entotto als de weiden geel waren van de maskal-bloemen, de vuurtjes op de hellingen, het huilen van de hyena's rondom ons huis, het gesnuif van de nijlpaarden in de rivier bij de suikerplantage, de geur van eucalyptus, van gemalen rode peper en geroosterde koffiebonen, het Lycée en mijn vriendin Zenash, ze behoren tot een verleden dat ik heb opgeborgen, een plaatjesboek dat is dichtgeslagen, het groene paradijs waarvan de toegang versperd is.

Als Ethiopië in het nieuws is, kijk ik naar de beelden van droogte en honger als betrof het een ander, mij onbekend land.

Dat Zenash uit het plaatjesboek was gestapt, ontdekte ik in Parijs waar Sjoerd en ik, begin juni, een lang weekend doorbrachten. We logeerden in dit hotel, in een betere kamer die uitkeek op een pleintje. Ik haalde Sjoerd over om niet in het Quartier Latin te gaan eten, maar in een Ethiopisch restaurant waarvan ik een kleine advertentie gelezen had. We belandden in het 13e arrondissement, in een sombere straat met kleine bedrijfjes en woonhuizen. Op het eerste gezicht leek ‘Le panier éthiopien’ een Frans buurtrestaurant: er dineerden enkele Fransen, de man die ons een tafel wees was een Fransman. Pas toen ik de menukaart in handen kreeg, de affiches van Ethiopian Airlines aan de wanden begon te onderscheiden, ontdekte dat de jonge vrouw achter de bar een Ethiopische was, voelde ik me gerustgesteld.

We zaten te eten, Sjoerd knoeierig met vork en mes, ik met mijn vingers zoals vroeger, toen vier Afrikanen binnenkwamen. Drie van hen, twee mannen en een vrouw, waren zwaargebouwd en zeer donker van huid, afkomstig uit West-Afrika naar ik vermoedde, maar de jonge vrouw die aarzelend om zich heen keek in het gedempte licht, moest wel een Ethiopische zijn. Ze was klein en tenger, het kroezende haar droeg ze strak achterover gekamd en samengebonden in een vlecht, waardoor de nadruk viel op haar intense zwarte ogen en haar smalle lichtbruine gezicht.

‘Zenash!’ riep ik. Schichtig keek ze op, een gazelle, een antilope die onraad vermoedt, de oren spitst en het op een rennen zet over de savanne. Ze keerde zich naar de deur, zou gevlucht zijn als haar begeleider haar de weg niet versperd en een kalmerende hand op haar schouder gelegd had. Ik liep op haar toe, ze herkende me voordat ik mijn naam genoemd had: ‘Laura! C'est toi?’ We omhelsden elkaar in tranen.

Ze zat aan onze tafel, vroeg naar mijn studie, mijn baan, mijn ouders, stelde vragen aan Sjoerd, maar liet weinig los over zichzelf. In 1980 was ze naar Frankrijk gekomen; Jules Robert, de wiskundeleraar die indertijd de brief voor me had meegenomen, had een visum en een studiebeurs voor haar weten te regelen. Mij had ze eens geschreven, maar haar brief was onbestelbaar teruggezonden. Ja, ze had eindexamen gedaan, was economie gaan studeren, had haar ‘licence’ gehaald en was nu bezig voor haar ‘maîtrise’. Ze hoefde alleen nog een scriptie te schrijven.

‘En dan?’ vroeg ik. ‘Wat zijn je plannen?’

Ze keek van me weg: ‘Ik maak geen plannen. Ik wacht af.’

We zouden elkaar de volgende middag in de Jardin du Luxembourg weer ontmoeten. Ik gaf haar adres en telefoonnummer van ons hotel. Op mijn vraag waar ze woonde antwoordde ze vaag: ‘Niet ver hiervandaan.’

Ik wachtte haar op bij de Fontaine de Médicis. Plotseling stond ze voor me, nog meer gazelle dan de vorige dag, haar grote zwarte ogen onrustig, haar lichaam alert, alsof ze bij het minste gerucht zou omkeren en verdwijnen. Ze wierp een blik over haar schouder: ‘Ben je alleen? Waar is je man?’

Zorgvuldig koos ze de juiste bank, tussen grasveld en pad, naast een vrouw in het zwart die breeduit zat te breien terwijl haar kleinkind, een meisje in een blauw jurkje, zoet op het pad speelde, rijtjes leggend van kiezelsteentjes.

Ik vroeg naar haar familie. Haar vader was verdwenen, zei ze, omgebracht. Ze wisten niet hoe, want zijn lichaam was niet vrijgegeven. De twee zussen werkten op een bank, ze woonden nog bij de moeder. De broer was gevlucht.

‘Waarheen?’

‘Misschien naar het bevrijdingsleger van Tigré, mijn vader kwam uit het Noorden. maar ik heb al een jaar of vier niets van ze gehoord. Het is beter om niet te schrijven. Ze weten dat ik in Parijs ben, dat is genoeg.’

‘Heb je vrienden?’

‘Soms.’

‘De Afrikanen met wie je gisteren was?’

[p. 60]

‘Ze komen uit Cameroun. Ik heb tijdelijk een kamer in hun flat.’

‘En Jules Robert? Ben je niet meer met hem bevriend?’

‘Nee.’ Ze maakte een snelle beweging met haar hoofd als wilde ze een hinderlijke vlieg afschudden. ‘Hij woont in Bretagne. Maar dat is de reden niet.’ Een schelle lach. ‘Zijn vrouw is jaloers, ze gelooft niet in onbaatzuchtigheid. Waarschijnlijk heeft ze gelijk, mannen zijn verraders.’

De oude vrouw vertrok. We keken toe hoe ze haar breiwek oprolde, de pennen in het kluwen stak en het kind bij de hand nam. Vrijwel meteen werd haar plaats ingenomen door een man met een bleke huid en dun, zanderig haar, die een krant openvouwde en begon te lezen. Zenash stond op. ‘We gaan hier weg,’ zei ze gejaagd.

Op de Boulevard Saint Michel vertraagde ze haar pas, keek achterom.

‘Zenash’, zei ik. ‘Waarom ben je zo bang?’

‘Die man daar, hij stond al een tijd naar mij te kijken, zijn kans af te wachten.’

‘En wat dan nog? Je bent een heel mooie vrouw.’

‘Je begrijpt er niets van, Laura! Het was die vent niet te doen om een rendez-vous met jou of mij. Hij is me gevolgd om te zien wat mijn contacten zijn. Als ik mensen van zijn slag niet had leren wantrouwen, zou hij ons hebben afgeluisterd.’

Weer een snelle blik over haar schouder, die haar geruststelde want ze vroeg of ik iets wilde drinken. Vanaf haar plaats op het terras kon ze de boulevard overzien en de poort van het park.

‘Ze volgen je’, zei ze. ‘Ze hebben een duplicaat van je huissleutel, halen je kamer overhoop zonder iets te stelen. 's Avonds proberen ze je klem te rijden. Ik vermijd smalle straten, ik reis niet meer met de metro. Ik denk dat ik bezig ben eraan kapot te gaan - wat hun bedoeling is.’

We moeten ergens anders met elkaar praten, dacht ik, niet in Parijs waar ze zo angstig is. En ik stelde voor de volgende dag, een zondag, samen naar buiten te gaan, naar Versailles, Fontainebleau of Chartres. Ze koos Chartres.

Hoewel de trein vrijwel leeg was, nam de oudere man die even voor het vertrek instapte, de plaats tegenover ons. Zenash zweeg, keek naar buiten. We reden door een heiig landschap. Mist slierde rondom de bomen van Rambouillet. Nevelflarden vochten met een bleke zon, die won aan kracht. Toen we Chartres naderden was de lucht opgeklaard en stond de geweldige kathedraal met het groenkoperen dak en de asymmetrische torens scherpomlijnd boven de oude stad.

We liepen door een smalle straat omhoog naar de kerk, een klok begon te luiden, het vriendelijke melodieuze kleppen van een kerkklok op een stille zondagmorgen. Andere klokken vielen in en onverwacht werden we overspoeld door het luiden, het beieren, het dreunen van talloze klokken. De muren en daken van de oude huizen, het plaveisel van de straat, de zomerlucht boven ons, alles resoneerde, luidde mee. Zenash greep mijn hand, haar gezicht was verstard van angst. Ze schreeuwde iets. ‘Guerre!’ verstond ik, maar misschien riep ze de naam van haar broer: ‘Gebre!’

Het gedreun nam af, klok na klok hield zich in, tot één enkele klok elf maal sloeg. In het suizen van een zachte stilte bereikten we de kathedraal. Na het helle zonlicht buiten, was het er aardedonker. Vrijwel op de tast vond ik een plaats in het middenschip. Zenash hield nog steeds mijn hand vast, volgde me als een kind. De hoogmis was juist begonnen, een jongenskoor zong. Ik ging zitten maar Zenash bleef staan, alsof we in een Ethiopische kerkdienst terecht waren gekomen. Ze mompelde een gebed. Toen achter ons iemand begon te sissen, liet ze zich gedwee door mij omlaag trekken; haar wangen waren waren nat van tranen.

Na de mis bekeken we de roosvensters en de vroomheid gebeiteld in de steen van de portalen. Zenash leek rustiger, minder angstig. Jammer eigenlijk, zei ze, dat ze nooit eerder de tijd had genomen om de kathedraal van Chartres te bezoeken.

Toen de toeristenstroom op gang kwam en bus na bus voorreed, slenterden we de oude stad in op zoek naar een geschikt restaurant. Chartres bleek op een zomerse zondagmorgen een ingeslapen provinciestad te zijn. Een straatje leidde naar beneden, werd een trap, brede stenen treden tussen muren overgroeid met mos en klimop, die uitkwamen bij een riviertje, een ondiepe stroom overspannen door een ronde brug van grijze steenblokken.

‘Moet je kijken hoe deze brug lijkt op de oude bruggen in Ethiopië!’ Ik was enthousiast. ‘De Portugese bruggen bij Debre Libanos en over de Blauwe Nijl, weet je nog?’

‘Mijn Ethiopië is het land van de Rode Terreur’, zei ze fel. ‘Waar jij bruggen ziet, zie ik lijken. En vliegen, horden vliegen.

Ik was zo naïef, ik besefte niet dat mensen in staat zijn tot zulke wreedheden. Mensen? Mijn eigen landgenoten! Als je eens wist - ach, wat voor zin heeft het verhalen te vertellen. Wij Ethiopiërs doen dat voortdurend,

[p. 61]

onszelf kwellen met verhalen, zelfs in Parijs. Denk je dat Ethiopiërs wreder zijn dan anderen?’

‘Nee, ik denk dat er sadisten zijn in elk land. Maar als het regime hen aanmoedigt, kunnen ze ongestraft hun gang gaan.’

We bogen ons over de brugleuning. Het water was heel helder en stroomde snel. Op de bodem lagen gladgeslepen kiezels waartussen waterplanten groeiden, groene slierten die bewogen in de richting van de stroom. Aan weerszijden stapelden zich grijze huizen op met gesloten luiken.

Zenash keek verwonderd om zich heen. ‘Vreemd, een plek waar je je veilig durft te voelen. Ik zou in de provincie moeten gaan wonen als ik afgestudeerd ben.’

‘Wanneer studeer je af?’

‘Vorig jaar had ik mijn maîtrise al kunnen halen, maar mijn professor maakt het me onmogelijk: hij wil dat ik een scriptie schrijf over het falen van de Ethiopische planeconomie, elk neutraal onderwerp wijst hij af. Ik ben Ethiopische, dus zal ik over het Ethiopische marxisme schrijven of ik durf of niet. Het is een renegaat, zo'n vent die in 1968 als maoïst op de barricades stond. Dat zijn de ergsten, Laura. Ze komen met petities van Amnesty International die ik moet tekenen, ze eisen dat ik me uitspreek voor het zelfbeschikkingsrecht van Eritrea. En als ik weiger gaan ze over op intimidatie, slaan racistische taal uit. Waarom willen ze dat ik mijn nek uitsteek? Waarom bedreigen ze me? Waar-

[p. 62]

om laat niemand me gewoon met rust?

Was ik maar naar Amerika gegaan! Herinner je je Meheret Aberre? Ze zat een klas hoger dan wij. Al na vijf jaar is ze Amerikaans staatsburger geworden. Ze kwam hier met Kerst, gewoon zonder visum, een zwarte Amerikaanse zoals er zoveel zijn. Niemand weet van haar verleden.

Française word je niet zomaar. En ook als je het eenmaal bent blijf je herkenbaar, je donkere huid kun je niet afstropen.’ Ze raapte een steen op, smeet hem in het water: een kleine rimpeling, voordat hij tot rust kwam op de bodem bij de kiezels. ‘Ik zou een Fransman kunnen trouwen, dan sta je sterker. Franse halfbloedjes op de wereld zetten, lijkt je dat de oplossing?’

‘De oplossing waarvan?’

‘O, Laura!’ Ze wierp haar hoofd achterover, schaterde. Een mooie zwarte vrouw die staat te lachen op een zonnige brug in Chartres: het had een vakantiefoto kunnen zijn.

In het restaurant en in de trein liet ze mij praten; herinneringen aan de schooljaren van een Laura en een Zenash waar ze met welwillende verwondering naar luisterde. Toen de buitenwijken van Parijs ons begonnen in te sluiten, bemerkte ik aan het trillen van haar handen dat ze terug was in haar angst.

Vanaf het station Montparnasse liepen we in de richting van het hotel, en ik vroeg waarom ze niet verder meeging, de avond met Sjoerd en mij doorbracht. Ze gaf een ontwijkend antwoord: ze was moe, ze had een andere afspraak, 's avonds reden de bussen niet meer.

‘Kijk om je heen, Zenash!’ riep ik. ‘Je bent in Parijs, niet in Addis! Je loopt gewoon in de rue de Rennes. Er is geen terreur, er zijn geen verklikkers, niemand is ons gevolgd. Er moeten redelijke verklaringen te vinden zijn voor het gedrag van de mensen die jij wantrouwt.’

‘In jouw wereld wel’, zei ze.

Ik keek haar na toen ze naar de bushalte liep, vroeg me af of het toeval was dat de kleine zwarte Afrikaan die opeens achter haar was opgedoken, in dezelfde bus stapte als zij.

Begin juli verzond ik een gewaarmerkte brief waarin ik verklaarde Zenash Habte Gabriel uit te nodigen voor een vakantie in mijn huis en garant te staan voor de kosten van haar verblijf. Eind augustus zond ik opnieuw een brief met dezelfde uitnodiging naar ‘le panier éthiopien’.

Haar antwoord kwam een week geleden: ‘Perfide Laura. Door jouw bemoeienis zijn de honden van de geheime dienst mij weer op het spoor gekomen. Ik neem aan dat het domheid van je is, geen boze opzet. Ik verzoek je me niet meer te schrijven. “Le panier éthiopien” neemt niet langer post voor mij aan. Zenash.’

Ik ben naar Parijs gereisd, terug naar het restaurant in het 13e arrondissement. De vrouw achter de bar, die Tsehai heette, wist me te vertellen dat Zenash een baan in Lyon had aangenomen. Ze was onlangs afscheid komen nemen, een adres had ze niet achtergelaten.

‘Lyon? Waarom Lyon?’

‘Geen idee. De laatste tijd was ze vaak samen met een blonde Fransman. Misschien om hem.’

Ik bestelde een maaltijd. Aan het tafeltje naast me zat een oudere heer die me onverwachts aansprak: ‘U kent onze gerechten. Bent u in Ethiopië geweest?’

‘Ik ben er geboren.’

‘Ah, oui? En nu zoekt u Zenash Habte Gabriel.’ Zijn Frans was onberispelijk. ‘Voor zover ik weet is ze naar Amerika vertrokken, een vriendin heeft zich garant voor haar gesteld.’

‘Meheret Aberre?’

‘De naam komt me bekend voor.’

‘Heeft ze haar diploma nog behaald?’

‘Nee, men wilde haar een werkstuk laten schrijven dat politiek gevaarlijk was.’

Half fluisterend vroeg ik: ‘Gelooft u dat ze bedreigd werd? Had ze reden om zoveel mensen te wantrouwen? Werden er werkelijk valstrikken voor haar gespannen?’

Hij aarzelde. Zijn handen lagen weerloos aan weerskanten van zijn bord, de bleke palmen naar boven. ‘Ik ken haar achtergrond niet. Ze kan betrokken zijn geraakt bij een complot. Misschien was het de tegenwerking op de universiteit, of had ze geen Franse lessen aan asielzoekers moeten geven. Wie zal het zeggen? Trouwens...’ Hij keek me recht in het gezicht. Het wit van zijn ogen was doorschoten met gele vlekken. ‘Wie zegt u dat u mij kunt vertrouwen?’