Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 10]

O God, our help in ages past
A.L. Schneiders

Anzac Day in Wellington, Nieuw-Zeeland, de jaarlijkse herdenking van de Australische en Nieuw-Zeelandse wapenbroeders die in twee wereldoorlogen zijn gevallen. Het begon met Galipoli in 1915 waar van alle deelnemende partijen er honderdduizenden zijn gesneuveld dan wel uitgewist door typhus, uitputting en dorst. Nog steeds ligt in deze herdenkingen de nadruk op Galipoli, al is het een van de meest zinloze campagnes uit de geschiedenis geweest. Nog steeds zijn het ‘Onze Helden’, maar een serieuze Engelse journalist heeft onlangs aangetoond dat vooral de Australische regimenten buitengewoon onhandelbaar waren. Dikwijls waren de soldaten zo dronken als torren en kwamen ze pas uit de loopgraaf als hun officieren ze met het pistool in de rug hadden gedwongen. Ik kan ze niet helemaal ongelijk geven: het lijkt mij beter om dronken aan de bajonet te worden geregen dan om broodnuchter te moeten aanzien en vooral voelen, hoe, plop, het staal in je onderbuik prikt en naar binnen dringt.

Het was de vierde maal dat ik Anzac Day hier meemaakte en dat ik een krans aan de voet van de cenotaaf zou leggen. Ik vond het altijd wel een feestelijke gelegenheid: vrienden en bekenden rondom, het blinkend koper van trompetten en gala-uniformen, volkslied en mooie psalmen. De helden zijn al wel heel lang dood en zouden nu onderhand toch wel dood zijn geweest, maar bij momenten lukte het me mij in te leven in hun roemloze ondergang. Jonge jongens die zich zo geestdriftig hadden aangemeld, om de wereld te zien, om weg te kunnen uit de ververveling van de ‘boondock’ tussen koeien en blatende schapen. Van het leven hadden ze nog niet meer vreugde mogen genieten dan zich volgieten op zaterdagavond; zelfs aan zoiets fundamenteels als de liefde bedrijven waren de meesten nog niet eens toegekomen, daar tussen die schapen. Maar eens per jaar dus wordt hun armetierige leventje opgeschud met trommels en trompetgeschal tot een mythe van groots en meeslepend leven en vooral sterven.

Altijd dezelfde taaie veteranen, rinkelend van de medailles, die ons min of meer in het gelid zetten op het glimmende asfalt van de laan die afdaalt van de parlementsgebouwen naar het parkje rond de cenotaaf. Klein van stuk zijn de meeste veteranen. Zijn ze zo gekrompen of maken kleine mannen een betere kans om op het slagveld te overleven dan grote? Zij behandelen ons zo'n beetje als sergeant-majoors dat doen met nieuw aankomende recruten. Een van hen roept ons af met een dorre stem ‘Israel, Sweden, Netherlands’, en een ander schrapt ons af in een schoolschrift. Wij pakken onze krans en wachten af. Bij dit soort gelegenheden begrijp ik mijn innerlijke roerselen minder dan ooit. Aan de ene kant kijk ik met verwondering naar al die ernst om het tinnen soldatenspel, aan de andere kant speel ik het met overgave mee, tranend terugdringend bij treurmarsen en volksliederen. Hadden de meesten van de collega's tegen de vochtige kou van de winterochtend zich in een jas gestoken, ik vond dat niet passend bij de gelegenheid. Met afgrijzen keek ik op de rug van mijn Duitse collega, een flodderige regenjas met afhangend ceintuur. Zeker in zijn positie als ex-vijand zou ik het maar liever een beetje netjes aan doen, maar ja, hij is een soort verstrooide kamergeleerde. De Japanners zagen er ‘smarter’ uit, die hebben een natuurlijk gevoel voor hoe het hoort toe te gaan in zaken van leven en dood. Van gevangengenomen Nederlandse officieren werd soms zonder veel omhaal het hoofd afgehakt, maar aan de andere kant werd hun lijk een zeer correct Japans militair saluut niet onthouden. ‘Denk erom dat wij straks goed in de pas lopen en dat we tegelijkertijd links uit de flank gaan na het leggen van de krans’, zei ik tegen mijn medewerker André, een beetje overbodig misschien want hij is een gediplomeerd diplomaat. Toch waren er altijd wel een of twee afvaardigingen waarvan missiehoofd en helper in telgang, de krans tussen zich in, als mankepoten naar het platform onder de cenotaaf strompelden. Dat tegelijkertijd links uit de flank gaan is ook zeer belangrijk, anders donder je zowat tegen elkaar op. Toen wij ooit aanwezig hadden mogen zijn bij een kleine ceremonie rond president Suharto in Jakarta waren de militaire at-

[p. 11]

taché en ik als laatsten aan de beurt om ons na afloop om te keren en de zaal te verlaten. De kolonel deed die dingen flink en stram, maar het probleem was dat hij als gevolg van een oude oorlogswond mank liep en veel ruimte nodig had voor de manoeuvres van zijn onderlichaam. Daar ging hij dan, wham links uit de flank maar ik was achtergebleven bij zijn enorme zwaai en zodoende kreeg ik een opdoffer die mij deed wankelen evenals de kolonel zelf trouwens. Ik keek vlug over mijn schouder en kon nog net zien hoe Suharto en z'n ministers hadden staan lachen om de wonderlijke afgang van die twee paljassen, laatste afgezanten van een vergaan imperium.

Wij mochten een stukje verder, totaan het pleintje aan de voet van het monument, om daar te wachten totdat onze voorgangers hun krans zouden hebben gelegd. Het toneel was niets veranderd. Het was of wij niet weg waren geweest sind vorig jaar: de erewachten op het zware marmeren bastion, de oude dame die de kransen in ontvangst neemt en ze netjes op een houten pen hangt - in alle opzichten leek ze de dame van de vestiaire - het toekijkend publiek onder de zwart glimmende bomen van het parkje, de rijen genodigden op ijzeren klapstoeltjes, de veteranenpelotons wachtend op hun vaandels, een enkel hees commando in de verte, de zwerm duiven rusteloos neerstrijkend en weer uitwaaierend, misschien op een duivencommando, onhoorbaar. Waren het dezelfde van vorig jaar, hoe lang leeft de gemiddelde duif? Nu werden the Netherlands afgeroepen en keurig één twee hup drie verrichten we onze taak. Weer had ik willen weten wat zich in het kamertje achter de vestiairedame bevond; het vormde precies het centrum van het monument en had er toch het hart van moeten zijn. Wij liepen rond en namen plaats in de rijen voor genodigden. Pas toen viel mij op hoe het monument en omringend park waren geslonken in de schaduw van een paar torenhoge kantoorkolossen daarachter, die er vorig jaar nog niet waren geweest, brutaal spiegelend het winterblauwe glas van hun vliesgevels. Die ingeslotenheid gaf een zekere intimiteit aan de bijeenkomst, maar nog meer een gevoel van futiliteit, alsof de nieuwe wereld van deze jonge reuzen nog wel even geduld met onze rituelen wilde hebben, maar niet te lang hoor.

De ceremonie ontrolde zich, traag en zwaar, precies gelijk aan de voorafgaande jaren. Dat hoort ook zo want die onveranderlijkheid is de essentie; het gaat toch ook zo toe in de eeuwigheid? Nu werden de erewachten afgelost, die van de Landmacht gingen, die van de Marine kwamen, dit in die langzame slepende treurpas, alsof ze letterlijk ‘were dragging their feet’. Het is een pathetische exercitie, maar beter om aan te zien dan de parade- of ganzepas. Jammer dat er altijd zoveel bloed moet vloeien totdat de lust in ganzepas is weggeëbd en wij ons verder mogen slepen in die treurpas. Eenmaal op hun plaats gezet namen de erewachten op het bastion de ruststand aan, plaatsten hun geweer met de loop op het marmer en bogen hoofd en rug over de kolf in een mijmerende sierhouding. Zo een half uur staan treuren over de gevallen kameraden moet een absoluut ongeloofwaardige opdracht zijn en natuurlijk gingen hun nuttiger zaker door het hoofd, loonsverhoging, een meisje, een nieuwe motorfiets.

De pelotons veteranen marcheerden op, en weer verwonderde ik mij over de precisie van het ceremonieel: dezelfde gezichten bekend van de vorige drie jaren stonden ter hoogte van onze stoelen. De meest nabije droeg een enorme ‘handlebar’-snor en beschikte nog over dik golvend haar, de vlotste kerel van de pub moet hij zijn geweest. Toch kostte het hem kennelijk grote inspanning zijn vaandel te torsen. Het zweet stond hem op het voorhoofd en toen een cameraman van de televisie op hem inzoomde begon zijn arm angstwekkend te trillen. Geen twijfel aan dat hij al die medailles op zijn borst ruimschoots had verdiend. Toen hij eindelijk het vaandel mocht laten zakken, scheen ik mij nog meer opgelucht te voelen dan hijzelf. Toen hij even in mijn richting keek, gaf ik hem een knipoog, maar hij reageerde niet. Ongepast.

Een predikant nu, en nog een predikant. Nooit heb ik mij langer dan een halve minuut op de tekst van een prediking kunnen concentreren, laat staan mij er iets van herinneren. Al op mijn lagere school, waar ik een tijdje catechesatie had moeten volgen, had ik er problemen mee. Tegen kerstmis kregen wij bijbelse prenten mee, Jezus en discipelen tegen een rijke achtergrond van purper en avondrood, en nog stond ik niet op straat of, na zorgvuldig om mij heen te hebben gekeken, verfrommelde ik de plaatjes en gooide ze als een dikke prop in de goot. Dat goede, ik wilde er niks mee te maken hebben, het stond mij tegen als gekookte worteltjes en koolraap.

Wij stonden op om te zingen, die prachtige psalmen, zoveel krachtiger en muzikaler dan de onze, ‘Abide with me’, ‘O God, our help in ages past’. Ik zong uit volle borst mee, met tranen achter de ogen, meer over mijn eigen diepe diepe tekort dan wat dan ook. Als wij weer zitten valt me op dat dit jaar de idiote jongen, de Mongool, er niet is. Nog niet eerder had hij verstek laten gaan,

[p. 12]

zittend of zelfs liggend op zijn centrale plaatsje vlak onder de trappen naar het bordes. Hij hoorde daar zo thuis als de zot op een oud allegorisch schilderij: ‘Ziet aan, het is al klatergoud en dwaas klaroengeschal.’ Niemand anders zag blijkbaar aan de rituelen door de Mongool afgedaan, gelukkig, hem werd geen strobreed in de weg gelegd en de jongen bleef zo wat op zijn ereplaats draaien, doelloos en ongezien als een flard papier in de wind. Nu was de beurt aan de oudste van alle veteranen, onderscheiden met ‘Victoriacross with Bar’, dus eigenlijk twee maal het Victoriacross. Die man moest wel de duivel bij zijn oren uit z'n hol hebben gesleept, onder zwaar vijandelijk vuur natuurlijk. Juist op dat moment viel de geluidsinstallatie uit. Niets was er te horen, een kwartier lang niet, wij zagen alleen zijn witte haarpluizen die net uitstaken boven de lessenaar, heen en weer wapperen op de wind. In ons land kunnen wij ons nog niet aan één minuut stilte houden, hier bleef het een kwartier lang doodstil, het mooiste deel van de plechtigheden. Toen het over was, begonnen de pelotons zich voor te bereiden: ‘rechts richten’ en al die andere dwangmatige handelingen die nodig zijn om af te marcheren. De commandant van de meest nabije veteranen gaf een onaangename scherpe snauw die je niet verwacht zou hebben van zo'n kleine nette loketbediende. En daar gingen ze, achter de muziek aan. Ik vroeg mij af of zij in deze samenstelling in de oorlog bijeen waren geweest, met hetzelfde mannetje als commandant. Of hadden zij elkaar later op vrijmoedige basis gevonden? Om te marcheren, altijd marcheren en zich blijmoedig te laten afsnauwen door dat kereltje? Ik zou ze niet meer terug zien. Volgend jaar zou hier mijn opvolger zitten, misschien met nobeler en ordelijker gedachten.

Een paar weken na Anzac Day legde ik ieder jaar ook weer een krans bij de herdenking in Auckland van de Nederlandse gevallenen, georganiseerd door ‘Het Veteranenlegioen’. Het is een actieve vereniging met een eigen maandblad, geheten ‘De Oude Hap’. Hoe aardig en welmenend ook deze legionairs, ze waren bijna alle oud-Indiëgangers van de politionele acties. Ikzelf was dat ook, maar zo glorieus vond ik deze onbeholpen campagne in de marge van de geschiedenis dus niet en ik zou voor geen goud dat speldje in mijn revers doen of, zoals de wapenbroeders, op de herdenkingsdag een baret op mijn hoofd zetten. Ondanks geregeld aandringen van de redactie van ‘De Oude Hap’ om bijdragen, bleef ik tegen die hap aanhikken en het is mij niet gelukt iets voor ze te maken waarmee ze blij zouden zijn. Dat neemt niet weg dat hun herdenkingen toch wel sfeervol waren, daarbij geholpen door de prachtige ligging van het kleine monument, een muurtje rond een bank en een bronzen gedenkplaat, hoog gelegen in de ‘Rosegardens’. Het is of je er vliegt met de witte meeuwen, hoog boven de honderden plezierjachten dobberend aan boeien in de baai, de wirwar van eilandjes voor de kust, een oranje containerschip op weg naar buiten, de grenzeloze Zuideroceaan over het verdwenen continent Gondwana. Vier en dertigduizend gevallenen, zegt het monument; hier in deze vergeten hoek van de Rosegardens zou je er vrede mee kunnen hebben. Maar de Veteranen zijn er juist om er geen vrede mee te hebben. De trompet wordt gestoken voor ‘The Last Post’, vaandels geheven, krans gelegd en redevoeringen gehouden, ten overstaan van een pluk merendeels oudere en knoestige landgenoten in hun nog altijd vreemde nieuwe vaderland. Andere omstanders zijn er niet, waardoor onze kleine bijeenkomst onder de hoge blauwe lucht wat verloren ging op het wapperen van de zeewind en het ontevreden gekrijs van de meeuwen. Na afloop stapten wij in de auto's om af te zakken naar een kerklokaaltje in een buitenwijk van de stad, voor koffie en broodjes, verzorgd door bakker Minnema. Ook daarbinnen lieten de voormannen van de Veteranen hun baretten op het hoofd, zwarte en blauwe, van de Mariniers en van de Marechaussee. Het deed mij terugdenken aan de bevrijdingsdagen van mei 1945, toen ons onderdeel van het ‘Strijdend Gedeelte van de Orde Dienst’ (S.G.O.D.) gekazerneerd was in het slachthuis van Rotterdam Oost. Wij liepen in blauwe overalls met een oranje band rond de linker bovenarm. Hoofddeksels hadden wij niet. Het was de bedoeling geweest dat we strategische punten zouden verdedigen kort voor de geallieerden binnenkwamen, met een paar geweren, een handvol stenguns en zelfs een brengun. Tijdens onze oefeningen was het niet tot afschieten van die wapens gekomen, wel konden we ze prima poetsen en in het vet zetten. Door het voorspoedige verloop van de operaties hadden we niet in actie hoeven komen en niemand begreep de reden van ons steeds maar verlengde verblijf in het slachthuis. Misschien was het ter meerdere glorie van onze commandant, een bleke verzuurde man. Het moet hem ter ore zijn gekomen dat enkele echte Rotterdammers het beu waren en 's avonds uit het slachthuis wilden drossen om te gaan feestvieren in de stad, net als iedereen dat deed. De avond dat ik op wacht stond, kwam hij me speciaal instrueren: ‘Onder geen beding mogen ze eruit. Je

[p. 13]

waarschuwt ze, een, twee, drie keer, en dan schiet je, met scherp’. Het eerste weekeinde nadat we dan eindelijk het slachthuis hadden mogen ontruimen, zag ik hem wandelen, de commandant, met zijn vrouw, in zijn blauwe overall met oranje band, kaplaarzen en een groene baret, bijna zo groot als een pannekoek, die ik niet eerder had gezien. Het leek of hij zelf het model had ontworpen en zijn vrouw het had uitgeknipt uit een blouse of een gordijn. Ondanks het feestelijke voorjaarsweer had hij een grimmige trek om de mond, alsof op hem als enige de taak rustte de bevrijding te verdedigen en de volgende vijand alweer om de hoek stond.

Denk niet dat ik de draak wil steken met herdenkingen. Het is goed te herdenken waarvoor de mensen zijn gevallen, al was dat meestal niet als held. Zelfs wanneer we beter de aanleiding kunnen vergeten, zoals onze Indische veldtocht, kunnen we toch een ogenblik terugdenken aan de onschuldige slachtoffers. Voor mij is dat altijd in de eerste plaats korporaal Peters, gevallen in de laadbak van een drietonnen toen het convooi in een hinderlaag was gereden. Gevallen als korporaal Peters, begraven als korporaal Bakker, doordat de kolonel in zijn korte toespraak aan het graf namen door elkaar had gehaald. Niemand heeft hem even aan de elleboog durven trekken en influisteren dat het Peters was die daar lag te wachten. De berg nattige rode aarde rond het graf, de dooie kokospalmen daarachter, de drukkende zonloze hitte, onze doorweekte kaki oksels en ruggen. Het was of de hele middag in staat van ontbinding verkeerde. ‘Van januari tot augustus 1948 heeft soldaat Bakker als chauffeur gefungeerd, daarna bevorderd tot korporaal machinegeweerschutter’, zo ging de droge stem van de commandant voort. Anoniemer dan korporaal Peters-Bakker of Bakker-Peters - ik begin nu zelf ook al te twijfelen - kun je niet worden begraven. Een herdenking verdient hij wel.