Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 14]

Nadja
Karina Ploos van Amstel

Uit Moskou kreeg ik bericht dan Nadja - die ik ruim achttien jaar geleden voor 't laatst gezien had - naar Holland kwam.

Twintig december sta ik op het Centraal Station in Amsterdam. Het is een koude, sombere dag. Motregen en wind. Ik verheug me over haar komst, waarin ik niet echt geloof.

De Informatie heeft me al meegedeeld dat de trein die om tien uur binnen had moeten zijn met anderhalf uur vertraging in Utrecht aankomt.

Meer dan een uur loop ik van de perrons vier en vijf naar de perrons zeven en acht, waar treinen uit Utrecht binnenrollen.

Om ongeveer één uur informeer ik opnieuw. De Noord-West expres is inderdaad anderhalf uur geleden aangekomen.

Er moet iets misgegaan zijn. Misschien heeft ze met overstappen een fout gemaakt?

‘Ga je ook naar Haarlem?’ Een meisje van een jaar of tien zet haar tas naast mij neer.

‘Ik wacht op iemand. Daarna ga ik naar Haarlem.’

‘Ik ga met je mee’, zegt ze.

Ik schud mijn hoofd. ‘Dat kan niet. Het zal nog wel even duren voordat ik weg kan.’

‘Ik heb vakantie. Ik kan best wachten.’

‘Ik moet nu weer naar een ander perron’, zeg ik.

‘Ik wacht op een trein uit Utrecht.’

Het meisje pakt haar tas weer op en loopt met mij de trap af.

‘Word je niet afgehaald? Wacht er niemand op je in Haarlem?’

‘Nee, ik ga naar mijn vader. Dat doe ik altijd alleen.’

Ze blijft bij me. Als de trein binnen is en we gewacht hebben tot de laatste passagier is uitgestapt, haasten we ons terug naar het vorige perron.

Na enige malen zo heen en weer klimmen of rollen zeg ik: ‘Ik geef het op. Ik wacht op iemand uit Moskou. Russen zijn altijd te laat. Of ze komen helemaal niet.’

‘Waarom?’, vraag het kind.

‘Omdat ze zo'n massa papieren in orde moeten laten maken voordat ze weg kunnen. Er is altijd wel een formulier bij dat moeilijkheden oplevert.’

‘Maar nu is toch alles veranderd in Rusland?’

‘Dat zie je’, zeg ik verbitterd door het wachten.

‘Ik hoopte dat ze nu wel op tijd zou zijn. Het was stom om dat te denken. Daar is de trein naar Haarlem. Ga je mee?’

Ze maakt een nestje naast me. Aan de ene kant een jack en aan de andere kant de tas. Het is een leuk kind. Ze vertelt me dat ze op de Vrije School is. De verwarmde trein en haar gebabbel helpen me het urenlange wachten in de kou te vergeten.

Ik zeg: ‘Ik heb wel eens een uitvoering van “Die Forelle” van Schubert gezien. Door een groep leerlingen van een Vrije School die uit Zwitserland kwam. Het is al lang geleden, maar als iets echt mooi is, vergeet je het niet. De muziek, de kleuren, het ballet - alles was prachtig.’

‘Euritmie - daar hou ik nou juist niet van.’

‘Waar hou je wel van?’

‘Van tekenen en blokfluit.’

‘Dat lijkt me ook leuk. Je kan niet van alles houden. Ga je elke week naar Haarlem?’

‘Nee, ik heb nu toch vakantie. Ik mag met mijn vader mee naar Rotterdam. Hij woont op een boot.’

‘En je moeder?’

(Dat is een stommiteit. Ik heb direct spijt van mijn vraag.)

Ik kijk opzij. Ze staart strak voor zich uit. Haar mond een smalle streep. Na een korte pauze zegt ze: ‘Mijn moeder houdt niet van op een boot wonen.’

Ik lees op haar gezicht: hiermee is het onderwerp vader-moeder afgesloten - daar heb je niks mee te maken. Je begrijpt er toch niets van. Anders had je dit niet gevraagd.

‘Ken je veel Russen?’

‘Nee, eigenlijk niet meer dan twee.’

‘Waarom zeg je dan dat alle Russen altijd te laat komen?’

‘Omdat ik dat ook van anderen gehoord heb. En als je uit je humeur bent van het wachten, overdrijf je wel eens.’

[p. 15]

‘Is het een hij of een zij?’

‘Een zij. Ze heet Nadja. Ze geeft les op en universiteit. Ze is heel vrolijk. Ik vind haar mooi. Ze heeft lang, blond haar en ongeveer net zulke bruine ogen als jij. Tenminste - zo herinner ik me haar. Ik heb haar al in achttien jaar niet gezien.’

Achttien jaar - dat is voor een kind van negen jaar onvoorstelbaar. Vóór de schepping - in de chaos.

‘Dan is ze nou al heel oud. Misschien herkennen jullie elkaar niet eens meer. Jij zag er toch ook heel anders uit achttien jaar geleden? Is ze net zo oud als jij? Hoe ken je haar? Ben je wel eens in Moskou geweest?’

‘Nee, we hebben elkaar in Uppsala ontmoet. Ze is veel jonger dan ik. Ik had een auto, een eend. Ze vroeg aan mij of ze mee mocht rijden in ruil voor wodka. Zo begon het. Een maand lang hebben we met elkaar opgetrokken. Ze had toestemming gekregen om een cursus te volgen. Zo'n vergunning kreeg je maar zelden. Daarna is ze nooit meer in het buitenland geweest. In Zweden vonden ze ons iets bijzonders: haar omdat ze een Russische was en mij omdat ik zeven kinderen had.’

‘Is dat zo bijzonder?’

‘Nee, eigenlijk niet.’ (Ik maak fout op fout. Ik had niet naar haar moeder moeten vragen. Vanaf dat moment is het mis gegaan. Alsof we op een belangrijk kruispunt de verkeerde weg zijn ingeslagen.)

Als we uitgestapt zijn, moet ze verder met de bus. Ik zeg: ‘Ik loop even mee.’

‘Nee hoor’, zegt ze. ‘Je bent toch zo moe van al het wachten. Dat hoeft echt niet.’

Ik doe het toch. We nemen afscheid bij de halte. Tot mijn verbazing slaat ze haar arm om mijn hals.

‘Je bent erg lief. Ik vond het fijn om niet alleen te hoeven reizen.’

‘Ik ook’, zeg ik.

Aan het eind van de middag bel ik naar Moskou. Het contact dat meestal eindeloos op zich laat wachten, krijg ik vrijwel direct. Haar zoon: ‘Mijn moeder heeft de trein gemist. Ze komt een dag later.’

‘Ik heb uren gewacht’, zeg ik, ‘Ik werd ongerust - ik dacht -’ Ik stop mijn verhaal. De jongen kent me niet eens. Wat wil ik eigenlijk? Begrip? Medelijden per telefoon? Het blijft even stil.

‘I'm sorry’, zegt hij. Zijn stem is heel rustig, warm.

‘Goodbye’, zeg ik.

‘Goodbye’.

Ook de volgende dag is de Noord-West expres drie kwartier te laat. Zodra ik via de informatie bericht heb dat hij binnen is, begint het wachten opnieuw. De ene trein na de andere rolt het station binnen.

Ik laat haar naam omroepen.

Als ik een paar minuten voor de informatie heb heen en weer gelopen, komen er twee wat haveloos uitziende Surinaamse jongens op me af. Ze dragen plastic zakken en een half-versleten koffer.

(Wat moeten ze van me?)

En dan zie ik Nadja. Ze draaft de twee jongens voorbij. Ze drukt bloemen in mijn armen. De jongens kijken lachend toe. Ze bedankt hen in het Duits. Uit haar jaszak haalt ze een doosje met speldjes in de vorm van een ster met een hamer en sikkel erop afgebeeld. Ze prikt die op hun jacks. Met een omhelzing nemen ze afscheid.

Ik heb tijd om haar te observeren. Ik denk aan het meisje in de trein: ‘Misschien herkennen jullie elkaar niet eens meer.’ Nadja is een zware, Russische vrouw in grove, wollen kleren. Sombere kleuren: een bruine ouderwetse plooirok, een roestrode jas die noch klassiek noch modern is, daaronder een paar stevige benen met zwarte, dikke kousen in laarzen die aan bloempotten doen denken. Maar haar ogen zijn herkenbaar: levendig, fel, vriendelijk.

Als we het station uit komen, zie ik de Surinaamse jongens in een auto stappen. Ik ren naar hen toe. Ik roep: ‘Ik vergat jullie nog te bedanken - het is fantastisch hoor dat jullie haar zo geholpen hebben!’ Ze knikken wat lakoniek-ironisch. (Wat wil ze van ons?) We staan quitte.

Met een samengeknepen gevoel in mijn keel ga ik achter het stuur zitten. We kijken elkaar aan. We lachen. Ze zegt: ‘Het is net een sprookje.’ Ik hoor dat ze ook een benauwd gevoel in haar keel heeft.

Ze praat aan één stuk door alsof ze weet dat ze in huilen zal uitbarsten zodra er een pauze in haar verhaal ontstaat. Ik ben moe, maar zij is uitgeput. Uren, dagen, maanden heeft ze gevochten om toestemming, papieren, geld te krijgen. Alles was tenslotte in orde. Op de dag van haar vertrek liet de taxichauffeur haar in de steek. Op het laatste nippertje kwam hij aanrijden. Voor een dubbel bedrag verdubbelde hij zijn snelheid. Net genoeg om de trein nog te zien wegrijden. Van het ene kantoor naar het andere had ze gelopen en in de file gestaan om nog een plaats in volgende trein te krijgen. Ze had een flink bedrag moeten bijbetalen en tot op het laatste ogenblik angst gehad dat ze niet mee kon.

[p. 16]

Haar ogen glinsteren. ‘Ik ben zo blij, ik ben zo blij’, zegt ze.

Ze blijft drie weken. Holland noemt ze ‘sagoland’. Het sprookjesland is vol vriendelijke, behulpzame mensen. De steden, de dorpen, de weilanden liggen bijna dagelijks in de mist. Het is overal nat en koud. Ik hoop zelf op sneeuw, ijs of zon, zodat het land er iets aantrekkelijker zal uitzien. Maar zij vindt die nevel en de grauwe luchten prachtig. Ik denk aan een zin van Verwey: ‘Iedere morgen na het nachtelijk slapen, ligt mijn wereld nieuw door mij geschapen.’ De wereld die zij schept is een andere dan de mijne. ‘Vind je het erg als ik hardop zeg wat ik zie. Dan kan ik alles beter onthouden.’

Ze heeft uit Rusland poppen, shawls en kettingen meegebracht als ruilobject. Ze stapt daarmee de winkels binnen. Ik zeg: ‘Dat lukt je hier nooit. De mensen zijn zoiets niet gewend.’ Maar ze verkoopt. Soms voor meer dan de prijs die ze vraagt. Gelukkig trekt ze er het liefst alleen op uit om handel te drijven. Het verbaast me dat ze niet bedrogen wordt. Maar ze heeft kijk op mensen. Ze voelt intuïtief aan wie ze vertrouwen kan. Een paar jongens trekken een hele middag met haar op om een in Rusland te gebruiken videorecorder te kopen. Ze drinkt koffie en bier in café's met aardige mensen die ze ontmoet heeft op de vlooienmarkt.

Een antiquair aan wie ze van te voren gezegd heeft, dat ze niets kan kopen, laat haar enthousiast de voorwerpen zien waarin ze geïnteresseerd is. Ze wordt uitgenodigd door een politieman die een vrije middag heeft.

De schilderijen van Van Gogh vindt ze prachtig, maar het museum irriteert haar. Waarom geven de mensen zo veel geld uit aan gebouwen en schilderijen terwijl kunstenaars armoede lijden? In het restaurant komt ze naast een statige, oude dame terecht, die er stug uit ziet. Maar na een paar minuten zijn ze levendig met elkaar in gesprek. Eerst over Van Gogh. Dan over Poesjkin, Gogol, van wie ze allebei blijken te houden.

‘Houdt u niet van Dostojewski?’

‘Nee’, zegt Nadja. ‘Al zijn ellende zie ik dagelijks om me heen. Daarover wil ik niet lezen.’

Als we weggaan, zegt ze: ‘Ik ben blij u ontmoet te hebben. Ik heb moeite om van u afscheid te nemen. Het is alsof u een zuster van me bent.’

De dame knikt. ‘Zo heb ik dat ook gevoeld.’

Als we uit het museum komen, blijft ze een tijdlang stil staan. Verrukt kijkt ze om zich heen. ‘Dit is veel mooier. Dit leeft. Al die verschillende mensen, die fietsen tegen de hekken, en huizen, die bomen.’

Ze plukt takjes van heggen en struiken. Stekjes die ze mee wil nemen. Als ik wat afwezig toekijk, zegt ze: ‘Wat jammer, dat je daar geen oog voor hebt.’

Ze houdt van muziek. Ik kan nog met moeite een paar kaarten krijgen voor het Concertgebouw. Het eerste gedeelte - Händel - vind ik matig, maar als na de pauze Blauwbaard van Bartok gespeeld wordt, is alles anders. De Hongaarse dirigent en de Hongaarse solisten maken daar iets zeldzaam moois van. Het is niet langer een sprookje. Ik word meegezogen door de onweerstaanbare macht van Blauwbaard. En ik laat me door alle martelkamers meeslepen, machteloos als het meisje. Er is spanning in de zaal. Ik ben niet de enige die me laat opsluiten in de burcht van de krankzinnige Blauwbaard.

Ik merk dat Nadja steeds onrustiger wordt. Ze gaat voorovergebogen zitten, stopt haar vingers in haar oren. Een kwartier voor de afloop van het concert zegt ze hardop: ‘Dit verdraag ik niet langer.’ Ze staat op en verlaat de zaal.

We spreken onder het naar huis gaan niet meer over het concert. Wel over de kersttijd, de etalages, de verlichting, de muziek in de winkels.

Ze zegt: ‘Ik geloof niet in God, ik geloof niet in perestrojka, ik geloof niet in glasnost. En jij?’

Ik aarzel. ‘Daar kan ik niet zo snel antwoord op geven. Er is zo veel waarin ik niet geloof.’

‘Maar als je het beperkt tot God, glasnost en perestrojka?’

‘Dat noem je een beperking. Ik kan alleen zeggen dat ik geloof in het onbegrijpelijke. En daartoe reken ik glasnost, perestrojka, God. En jou.’

Ze lacht: ‘En jou.’

‘Ik weet zo weinig van de jaren waarin we elkaar niet gezien hebben. Vertel er eens iets van? Werk je nog steeds aan de universiteit in Moskou?’

‘Nee. Dat is afgelopen. Drie jaar geleden werd me verteld dat ze me niet meer nodig hadden. Ik gebruikte het woord ‘glasnost’ voordat Gorbatsjow het deed. Je weet hoe corrupt alles bij ons toe gaat. Op de universiteit niet minder dan in de regering, in de bedrijven. Iedereen was het met me eens dat het onrecht, de vriendjespolitiek aan het licht moest worden gebracht. Maar toen het er op aankwam, stond ik alleen. Ik voelde

[p. 17]

langzamerhand de stemming veranderen. Ze keerden zich allemaal van me af, zelfs de studenten met wie ik altijd een goede verhouding had gehad. Het was alsof ik een dodelijke ziekte had.

‘En toen?’

‘Ik werd ontslagen.’

‘En toen?’

Ze huilt.

‘Heeft niemand je geholpen?’

‘Ik ben naar de vakbond gegaan. Ze haalden hun schouders op. Ik zei: “Hier is mijn bewijs van lidmaatschap. Ik heb meer dan vijf en twintig jaar contributie betaald. En wat doen jullie? Houd dat bewijs maar. Ik heb het niet meer nodig.” Ik ging naar het bestuur van de Partij. Daar zei ik hetzelfde. Daarna verkocht ik alles wat nog enigszins waarde had: naaimachine, stofzuiger. Ik ben gaan werken als bewaker bij een nieuwbouw. Als het te koud was, loste mijn zoon mij af. Ze betaalden me de helft van het afgesproken loon. Ik ging naar de rechter. Die zei: “Dat is mijn zaak niet. Dat moet je met

[p. 18]

je werkgever oplossen”. Mijn zoon werkte dag en nacht. Hij studeerde en werkte om geld voor ons beiden te verdienen. Toen hebben ze hem gepakt. Hij moest in dienst. Hij protesteerde. En toen’.

‘En toen?’

‘Ze hebben hem van me afgenomen. Dat was het ergste. Hij is nu terug. Hij is helemaal veranderd.’

Ik zeg: ‘Ik begrijp...’

Ze wordt driftig. Ze zegt fel: ‘Je begrijpt? Je begrijpt er niets van. Je kunt het nooit begrijpen. Hij was pas een en twintig - ik herkende hem niet meer.’

‘Ik wilde zeggen: Ik begrijp dat het voor een moeder het allerergste is om haar zoon te zien lijden. Meer begrijp ik niet.’

‘Waarom vroeg je me over het verleden te vertellen? Je mag het nooit meer doen. Je ziet dat ik ga huilen.’

‘Ik wilde weten waarom je niet geloofde in God, perestrojka, glasnost.’

‘Een onrechtvaardige god is een contradictie. En glasnost en perestrojka? We voelden ons renpaarden die jarenlang opgesloten hadden gezeten. Razend van blijdschap renden we de vrije natuur in. Daar liepen we ons te pletter tegen een muur. En die muur - je kunt er een paar stenen van afhalen, maar die staat goed stevig. Dat hebben we gemerkt.’

Ze schiet in de lach. ‘Nu heb ik jou ook verdriet gedaan. Ik bederf alles met mijn gepraat over het verleden. Daar ben ik niet voor gekomen.’

Ze pakt mijn arm. ‘Kijk, hoe mooi alles is. Hier geloof ik in - in dit.’

Een paar dagen later sta ik weer op het perron. We sjouwen alle met moeite verworven goederen de smerige trein in. Een magere conducteur met een hard gezicht kijkt nijdig naar haar bagage. Hij maakt een opmerking die ik niet versta. Ze stopt hem iets in de hand. ‘Ik ben weer in Rusland’, roept ze naar mij. Ze lacht.

We zwaaien naar elkaar totdat de trein uit het gezicht is verdwenen. Ik blijf achter op een bijna verlaten station. Het is laat. Het is donker.

Het licht is hier te hel, blauwachtig koud.

Ik klim weer een ijzeren trap op. Het is of ik drie weken lang op stations heb rondgezworven. Trap op trap af. Kille, tochtige stations.

Op een avond stond boven aan zo'n trap een man die ik voor dronken hield.

Nadja schoot op hem af. Ze gaf hem een arm, wilde hem begeleiden. Maar de man schudde zijn hoofd, lachte een beetje. Toen ze bij me terug was, zei ze: ‘Hij kan het wel alleen af. Ik verstond hem niet maar ik geloof dat hij plotseling kramp had gekregen in zijn been. Het was al over.’

Wat er met haar zoon gebeurd is, heeft ze nooit verteld. En haar man? Hij was een militair. Ze was toen we elkaar in Zweden ontmoetten, al gescheiden. Hij leeft nog. ‘Mijn zoon haat hem.’

Het is kerstmis geweest - het huis was dagenlang vol mensen - Ceausescu en zijn vrouw heb ik dood zien liggen op een dode plek ergens achter een dode muur - elke dag zagen we juichende mensen en dode mensen - op oudejaarsavond hebben we in de tuin gestaan - gekeken en geluisterd naar het vuurwerk dat knalde tot diep in de nacht - ik zei tegen Nadja: ‘Nog geen tien jaar geleden schreeuwden de mensen: beter een raket dan een Rus in je achtertuin’ - ze lachte - een paar nachten later ging 's nachts de telefoon: we hebben een zoon, Pelle - Noriega werd gevangen genomen -

Een conducteur met een zwarte tas in zijn hand passeert me. Ik lees op zijn gezicht: Wat doet die op dit verlaten station?

Voordat ze wegging, moest ik foto's maken van haar kamer, van de balken boven haar bed, van het tafeltje waarop tussen de programma's van het Concertgebouw en de museumkaartjes een glas met de verzamelde stekjes stond, van het uitzicht op de kale takken en het oude schuurtje tegen de nog oudere muur.

Plotseling zei ze: ‘Bartok - dat was verschrikkelijk - ik kon onmogelijk langer luisteren. Begrijp je waarom?’

Ik zei voorzichtig: ‘Misschien’.

Bij de deur van de wachtkamer is de conducteur stil blijven staan. Hij kijkt om.

Om hem gerust te stellen, haast ik me naar de uitgang. Het is wat harder gaan regenen. En ook de wind is scherper geworden... Ik knoop de bonte shawl die ik van Nadja gekregen heb om mijn hoofd. Ik draag nooit fel gekleurde shawls, ik draag nooit hoofddoeken.

Voor een winkelruit sta ik stil.

Ik zie een poppehoofd onder een gele doek met rode klaprozen. De verbaasde ogen staren me ondoorgrondelijk aan. We glimlachen naar elkaar.

Dan loop ik snel naar huis.