Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 3]

[507]

Het eind van de twintigste eeuw
J.J. Peereboom

Twintig jaar geleden bleven veel televisiekijkers laat op om te zien hoe de mens op de maan kon landen. Het was een prestatie, en er was lang aan gewerkt en een massa geld aan besteed. Dat hadden onze soortgenoten weer voor elkaar gebracht. Er werd over geschreven alsof wij aan een nieuw hoofdstuk van de geschiedenis begonnen waren. Welk hemellichaam zou het volgende zijn, Mars?

In de praktijk maakten de maanlandingen alleen voor technici en astronauten verschil. Tom Stoppard schreef een toneelstuk (Jumpers) waarin een jazz-zangeres onzeker werd over haar repertoire omdat Blue Moon en Sine on, Harvest Moon van inhoud veranderd waren, maar bijna alle levens op aarde bleven hetzelfde.

Daarna is er een tijd lang niets bijzonders gebeurd; en toen kwam 1989, met de ene revolutie na de andere in Oost-Europa. Deze keer kon er niet gesproken worden van een prestatie, en het waren nu de verhoudingen op aarde die gewijzigd waren in plaats van die in het heelal, maar bijna iedereen zou toegeven dat hier het volgende hoofdstuk begon. De toeristen huppelden op de Berlijnse muur en namen er stukken van mee voor hun schoorsteenmantel; zes maanden eerder had niemand dat voorzien, tenminste niet iemand naar wie geluisterd werd.

Sommige waarnemers zien geen goeds komen van zoveel omwenteling. De Oosteuropeanen wilden niet langer aldoor in de rij staan voor een onsje van iets eetbaars, zeggen zij, maar het zal hun tegenvallen als zij een productieve democratie moeten organiseren met alleen het begrip vrijheid als grondstof; binnenkort zijn zij minstens even ontevreden als vroeger, en wij zullen wensen dat zij weer roerloos achter hun ijzeren gordijn zaten.

Het is voorstelbaar dat wij zoiets zullen wensen, maar intussen moeten wij ons rekenschap geven van onze verbazing. Wij staan verbluft in de geschiedenis van deze tijd; of als wij niet verbluft staan, of niet voortdurend, komt het doordat wij ons laten afleiden door dagelijkse bezigheden. Bijna alles gaat op de gewone voet voort, al stormt het zoveel dat het lijkt of het werkelijk misloopt met het klimaat; maar wij leven in een andere wereld dan een jaar geleden.

De vorm die de revolutie aangenomen heeft is de eerste hoewel niet de voornaamste reden voor verbazing. Ontevredenen zweren blijkbaar niet meer samen in kelders en schuren; zij leggen geen wapenvoorraden aan; zij vormen geen plannen om het gezag in zijn zwakke punten te treffen. Het enige wat zij doen is zich verzamelen op pleinen en murmurerend kenbaar maken dat zij niet langer instemmen met 's lands bestuur. Regeringen die beschikken over legers, geheime diensten en staatsruiven waar het grootste deel van het volk uit eet, houden even stand met machtsvertoon en halve concessies; daarna trekken zij zich terug en hopen dat zij niet gevangen gezet worden.

Vroeger ging het anders. De Engelse revolutie van 1642, de Franse van 1789 en de Russische van 1917 raakten ieder op hun eigen manier in bloedige verwikkelingen en hadden jaren nodig om de oude orde te overwinnen. Sommige van de nationale revoluties na de tweede Wereldoorlog, waarmee koloniën zich zelfstandig maakten, verliepen even onbloedig als de Oosteuropese, maar daar waren het buitenlandse indringers die begrepen dat het spel uit was. De afgezette Oosteuropeanen waren landgenoten, die dachten dat zij op hun plaats waren.

De nieuwe stijl van revolutie onderscheidt zich even sterk van de oude doordat er geen politieke en sociale theorie aangevoerd wordt. Geen Hampden en Pym, geen Voltaire en Rousseau, geen Marx en Lenin: het enige argument dat erbij te pas komt is dat men zich onvrij voelt en te arm. Moet de maatschappij dan niet ingericht worden volgens nieuwe beginselen, die de druk van oude gezagsvormen wegnemen en de voortreffelijkheid van prettige en geschikte mensen de ruimte geven? Integendeel; er bestaat geen behoefte aan nieuwe beginselen, alleen aan

[p. 4]

de vrijheid en de welstand die vanzelf verwezenlijkt zullen worden als de betweterige Marxisten verdreven zijn.

Geen ontwerp voor een betere wereld: alleen een idee dat er een aangename samenleving zal ontstaan als de theoretici de kans benomen wordt om er zich mee te bemoeien. Dat is het meest verbluffende van deze revoluties. Sinds de Putney debates van 1647, of anders in ieder geval sinds de Franse revolutie is het niet meer voorgekomen dat iemand een staatsinrichting probeerde te veranderen zonder er een nieuwe leer tegenover te stellen.

De Middeleeuwse praktijk van ontevreden groepen was dat zij zich beriepen op oude rechten en vrijheden die met voeten getreden werden en die zij hersteld wensten te zien; de praktijk van de moderne geschiedenis is geweest om de verwezenlijking te eisen van een modelmaatschappij waarin iedereen zich betrokken voelde, behalve de alleronaangenaamsten uit de oude school.

En zou de moderne geschiedenis in deze zin nu afgelopen zijn? Is de huidige theorie dat de hooggestemde regels in de wind geslagen moeten worden zodat de maatschappij zich kan richten op de simpele vervullingen die het reclamewezen ons sinds lang voor ogen houdt: leuk, lekker en relekst? Het is moeilijk te geloven dat alle functionarissen van Tsjechoslowakije, Roemenië, Bulgarije en tenslotte ook Rusland voortaan zullen praten in termen van zo-kon-het-niet-langer en hebben - jullie - al - een - afspraak - met - McKinsey. En ook ons in het leuke Westen zal het een vreemde denkwereld invoeren, waar het verschil tussen links en rechts niet groter meer is dan tussen Democraten en Republikeinen in de Verenigde Staten.

Over een jaar of tien zullen veel mensen zich op deze manier moeilijk meer voor kunnen stellen wat voor een vast punt het communisme was in de politieke ideeënwereld van bijna de hele twintigste eeuw. Het was ideaal en schrikbeeld als de leer die het eigenbelang overwonnen had ter wille van de gemeenschap. Het was schrikbeeld en ideaal als het systeem dat de waarheid in pacht had en de oppositie opsloot of uitmoordde. Het was bovendien het vaste punt aan de uiterste linkerzijde van de scala van politieke mogelijkheden. Aan het rechtse uiteinde mocht iedere gewetenloze geldwolf de markt naar zijn hand zetten; aan het linkse eind verdween geen dubbeltje in een broekzak zonder de sanctie van de samenleving. Er tussenin doseerden gematigd links en rechts hun vrijheden en gebondenheden, onder verwijzing naar de extremen die zij wilden vermijden.

En nu is een van die twee extremen niet meer in het zicht. Uiterst rechts blijft altijd over, daar is een enkele geldwolf genoeg voor. Uiterst links bestaat alleen bij de gratie van een leer. Tweehonderd jaar geleden maakte het idee opgang dat de mens verlost van priesters en andere dwingelanden vanzelf goed zou worden, en Lenin's idee dat de staat op den duur zichzelf zou opheffen was daarvan afgeleid. Communistische machthebbers lieten er zich allang niet meer door in de war brengen. Voortdurende waakzaamheid was geboden, en voortdurend toetsen van de leer; maar nu is er geen leer meer. Alle historische karakteristieken van het communisme, de heroïek, de wreedheid, de onpersoonlijkheid en de gezelligheid blijven achter in het vorige hoofdstuk.

En aan het eind van de twintigste eeuw is er geen beeld meer over van een heilstaat waarnaar de mensheid zou kunnen opstijgen. Alle zaken zullen van dag tot dag geregeld worden, en niemand maakt zichzelf meer wijs dat er een soort samenleving kan bestaan waarin de voorheen verdrukten waarlijk vrij zullen zijn. Zij kunnen misschien wat minder verdrukt worden; daar valt over te praten, er zijn allerlei regelingen mogelijk. De fictie van de waarlijke vrijheid, daar zijn wij uitgegroeid.

Of zou dit alleen de visie zijn van rechtse rakkers en labiele liberalen, die zich verkneukelen nu de betere wereld waar zij niet in zouden passen uit het zicht verdwijnt? Zo is het niet. E.B. Hobsbawn, de historicus die sinds 1931 lid is van de communistische partij, werd onlangs in de Independent geïnterviewd over het verbleken van de Marxistische visie. Waarom blijft u na dit alles communist? vroeg Paul Barker hem, en het antwoord was ‘This is a biographical question, essentially,’ en iets verder, ‘I don't wish to be untrue to my past or to friends and comrades of mine, a lot of them dead, some of them killed by their own side, whom I've admired and who in many ways are models to follow, in their unselfishness and devotion.’

Daar gaat de twintigste eeuw; of daar gaan wij, en laten de twintigste eeuw achter. De mannetjes met hoeden, en de vrouwtjes met lage tailles, die iets te snel door het beeld benen in de filmjournaals van 1920, zijn bijgezet in de archieven. Wij weten alles beter, en het zit in de computer. Misschien kunnen wij een periode inluiden zonder strafkampen en massagraven, dat zou verheugend zijn; maar waar moeten de mensen heen die de wereld in één vorm willen denken? Of zijn er niet meer van die mensen?

Zij zijn er waarschijnlijk nog, en zullen iets nieuws moeten vinden. Voorlopig zul-

[p. 5]

len zij als zij 's nachts wakker worden eerst hopen dat het allemaal op een vergissing berust. Het lijkt onmogelijk dat de twintigste eeuw ineens zou aflopen omdat enkele bevolkingsgroepen er genoeg van hebben. Zo gaat het niet met eeuwen, denken zij, en dat dachten wij ook. Of als wij het niet dachten, waarom heeft geen van ons dan eens voorspeld hoe het zou gaan?

Dan hadden wij nu niet zo verbluft om ons heen gekeken. Dit is niet meer de eeuw waarin wij opgegroeid zijn.