Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 13]

Een Engels dialect
Rudy Kousbroek

Wat is het huidige aandeel van het Engels in de Nederlandse cultuur? Kort na mijn definitieve repatriëring zag ik op de televisie iets dat er een idee van geeft. Het was het uur waarop in Nederland de kinderen naar de televisie kijken en het programma waar ik middenin viel was dan ook inderdaad een kinderprogramma.

Een volwassen man was bezig te converseren met een jongetje van een jaar of acht. Aanvankelijk begreep ik niet waar ze het over hadden: het ventje mocht, zo leek het, uit allerlei kledingstukken een keus maken en het gesprek ging over iemand, een popzanger bleek later, wiens naam ik niet verstond of in elk geval niet herkende.

Ervaren Nederlandse televisiekijkers weten natuurlijk allang waar ik het over heb: de Mini-Playback-Show, het populairste programma, naar het schijnt, van onze televisie, op ‘voebal’ na. In Frankrijk is het hele fenomeen voor zover ik weet onbekend of onbetekenend; in ieder geval had ik van wat er ging gebeuren geen flauw vermoeden en was totaal overrompeld: een agressieve, loeiende, bronstige mannenstem komend uit een kind van acht. En eigenlijk is dat, ik bedoel die stem, nog niet het ergste, want na een paar seconden begrijp je uiteraard hoe de vork in de steel zit: het ergste is zo'n hummeltje zo geroutineerd de popzangersmimiek te zien nabootsen. Al die bewegingen die al ondragelijk commercieel, uitdagend en macho zijn (of hoerig, al naar het geslacht) wanneer een volwassene ze uitvoert - bij kinderen is het niet om aan te zien, monsterlijk, een blik in de hel. Ik hoorde sindsdien dat dat playbacken ook het meest geliefde tijdverdrijf is op Nederlandse scholen, op schoolavondjes e.d. en dat het vaak door de ouders wordt aangemoedigd. Ze laten zo'n kind dan oefenen aan de hand van videoclips.

Een opmerkelijk detail is dat bij dit alles Engels wordt gesproken, beter gezegd dat het hele verschijnsel beheerst wordt door de Engelse taal, die voortdurend op de achtergrond aanwezig is. Een hoogtepunt was de aankondiging door het kind wat het ging zingen: ik neem aan een bekend nummer van die popzanger, in elk geval een titel in het Engels; maar het werd uitgesproken op de merkwaardige manier waarop kinderen dat kunnen doen wanneer zij van een taal de klanken nabootsen zonder de betekenis te begrijpen. Het klonk heel overtuigend, het klonk ook Engels, maar ik kon het niet verstaan. De presentator van het programma blijkbaar ook niet, want nadat hij het een paar keer had laten herhalen gaf hij het op. Het viel mij later in dat dit alles een indrukwekkend paradigma is, niet alleen van de illusie van een prestatie, maar ook van de rol van het Engels in de huidige Nederlandse cultuur. Meer en meer worden onze activiteiten, culturele en andere, gereduceerd tot een vorm van playbacken. Meer en meer Nederlanders drukken zich uit in een soort derivaat van het Engels, dat door echte Engelse sprekers soms nauwelijks meer wordt verstaan. Maar net als voor de playbackende kinderen doet het er niet toe: ze merken het niet, ze komen nooit in een situatie waarin ze het zouden kunnen merken en het resultaat is toch alleen maar bedoeld voor andere Nederlanders zoals zijzelf.

Een eigen Engels dialect in Nederland - dat is dus waar het na ongeveer een eeuw op uit is gedraaid. Een eeuw onderwijs in de Engelse taal, begonnen in de tweede helft van de 19e eeuw. Vóór die tijd werd het Engels voor de Nederlandse burgerij nog niet als onmisbaar beschouwd; de taal die toen de functie had die nu vooral door het Engels wordt vervuld was zoals bekend het Frans. Kennis van het Engels schijnt in de 17e en 18e eeuw voornamelijk incidenteel te zijn geweest. Ik herinner me het verhaal van een 18e eeuwse Nederlandse scheepskapitein die op de rede van een of ander oord aan de andere kant van de aardbol in contact kwam met de kapitein van een Engels schip, dat ook daar in de buurt lag afgemeerd. Hij tekende in zijn scheepsjournaal aan dat het schip van die Engelsman ‘De egel’ heette. Een vreemde naam, voegde hij daaraan toe, nadat hij een bezoek aan boord had afgelegd: het beeld op de spiegel ‘lijkt eigenlijk meer op een arend of zo’.

Zoals hieruit kan worden afgeleid moet de

[p. 14]

gewoonte om tegen buitenlanders en speciaal Engelsen gewoon langzaam en duidelijk Hollands te spreken toen nog tamelijk gangbaar zijn geweest. Er komt ook bij dat kennis van het Nederlands bij de Engelsen toen minder zeldzaam was dan het nu is. Een schrijver als Milton kende naar het schijnt Nederlands en Paradise Lost zou het een en ander aan Vondels Lucifer te danken hebben - in elk geval niet omgekeerd: Milton en zelfs Shakespeare waren tot in de 19e eeuw vrijwel onbekend in de Nederlanden.

Pas met de oprichting van de Hogere Burgerscholen, voorzien in de Middelbaar Onderwijswet van 1863, begon de opmars van het Engels in Nederland; een van de eerste gevolgen, zowat twintig jaar later, zo is wel gezegd, was de Beweging van '80, die inderdaad zonder bekendheid met Keats, Shelley en andere Engelse dichters moeilijk denkbaar zou zijn geweest. Er zou geen Iris hebben bestaan zonder Ode to a Skylark. Het merkwaardige is dat op de Gymnasia het onderwijs in de zg. ‘moderne talen’ pas later werd ingevoerd (1876). De ontdekking van de Engelse poëzie plus nasleep moet dus oorspronkelijk vooral een onderonsje van HBSers zijn geweest. Ach, het werkelijke talent ging natuurlijk naar de HBS; het zijn zoals bekend ook HBS-ers en niet Gymnasiasten die de Nederlandse Nobelprijzen in de wacht hebben gesleept.

Een observatie die niet mag ontbreken is dat het Engels tot zelfs na de oorlog nog een beetje vulgair werd gevonden, er werd een beetje op neergekeken. Dat was natuurlijk voor een deel de kif, opgewekt doordat de Engelsen al sinds meer dan een eeuw het machtigste land ter wereld waren. Ik herinner me van voor de oorlog dat kinderen graag deden of ze Engels waren, half in ernst en half als grap; het mooiste op dat gebied was wel een clubje, onder meisjes van een jaar of tien, genaamd ‘De Engelse meisjesclub’. Maar voor de vooroorlogse en nog grotendeels met het Frans grootgebrachte elite was het Engels ook werkelijk niet helemaal een cultuurtaal. Het feit dat het Engels zoals wij zagen eerder op de HBSen werd onderwezen dan op de Gymnasia is daar ook niet helemaal vreemd aan. Engels was niet alfa, maar meer een taal voor de technici; om van het Amerikaans maar te zwijgen. In De poort van Ishtar, een toneelstuk van F. Schmidt Degener, spraken de Grieken Frans en de Romeinen Engels. Toen ik in 1946 op de middelbare school kwam was het nog verboden Amerikaanse schrijvers op het Engelse literatuurlijstje te zetten. Amerika werd door veel traditionele mensen gezien als de grote bron van wansmaak en decadentie; de Nazi-propaganda maakte er gebruik van en iets daarvan klinkt in mijn gevoel ook nog door in de manier waarop Amerika in bijvoorbeeld Perzië voor de Grote Satan wordt uitgemaakt.

De sleutel tot allerlei reacties, van verguizing tot het daarstraks gesignaleerde voor en door Nederlanders ontwikkelde dialect van het Engels, - KLM-Engels is een goede benaming ervoor - is macht. Het Engels vertegenwoordigt macht, is een teken van macht. Gerrit Krol heeft er in zijn met de ECI-prijs bekroonde essay over de toekomst van het Nederlands de aandacht op gevestigd dat wij voor Engelsen geen scheldwoorden hebben.

‘Duitsers noemen we moffen, Fransen Fransozen en Spanjaarden Spanjolen waar we het nodig vinden ze op hun plaats te zetten. Want door elk van de drie landen zijn we bezet geweest en met onze geringschattende scheldwoorden blijven we ze de rekening presenteren, eeuw in, eeuw uit. Voor Engelsen hebben we geen scheldwoorden. We zijn veel met ze in oorlogen verwikkeld geweest, daarvan hebben we bijna de helft gewonnen en, vooruit, iets meer dan de helft verloren, maar ze hebben ons nooit bezet... “The national language that is the closest relative of English is Dutch”, lees ik in een Amerikaans boekje over taal. Nederland is voor Engeland blijkbaar wat Portugal misschien is voor Spanje, Noorwegen voor Zweden en voor Nederland is het zeker België. Een buurland dat kleiner is en waar je dus niet op wilt lijken en waar je ook niets mee te maken wilt hebben, maar dat toch voor je deur ligt en dat je daarom maar gebruikt als voetveeg. En dat kleine land doet wat iedereen doet die vernederd wordt: opstaan, telkens weer overeind komen en laten zien dat het net zoveel waard is als de ander. Dus wat Vlamingen doen is zo goed mogelijk Nederlands spreken, beter nog dan de Nederlanders zelf en wat de Nederlanders doen, als er een Engelsman nadert, is opeens Engels praten...

Duitsers kunnen we makkelijk aan, tegenwoordig. Zimmer frei en Auf wiedersehen en verder redt men zich maar. En Fransen, die wonen in ons vacantieland, dat betekent als het op praten aankomt handen- en voetenwerk. Maar Engelsen, dat is wat anders. Zien wij, een groepje Nederlanders ergens op een seminar - en dat kan in Amsterdam wezen, of in Noordwijkerhout - opeens een Engelsman op ons afkomen, dan komt daar niet een man op ons af, maar een hele natie die met haar opvattingen en met haar in onze ogen toch eigenlijk belachelijke regels ons zover krijgt dat wij, nog voor de man zich bij ons heeft gevoegd, in onze conversatie al op zijn taal zijn overgegaan. Een Engelsman, hoe verlegen, hoe onbeduidend hij ook moge

[p. 16]

zijn, is meer waard dan tien Nederlanders bij elkaar - zolang wij hem als een Engelsman zien. Pas onder vier ogen komt zo iemand tot zijn recht als individu en wij ook, van de weeromstuit, wij worden ik...’

‘Het is waar en vaak genant om mee te maken,’ schrijft Krol, ‘hoe op vergaderingen ter wille van één die ons heel goed verstaat en zelfs heeft verzocht onze eigen taal te spreken, men, betoverd zo lijkt het wel door zijn aanwezigheid, niet eens meer goed uit eigen Nederlands komt en dan maar weer collectief overgaat op het Engels...’

Nog pijnlijker is zijn constatering: ‘...dat Nederlanders bij de minste aanleiding met het Engels klaarstaan, doen ze helemaal niet uit beleefdheid of onderworpenheid - nee, integendeel, hoe slechter het Engels, des te duidelijker hoor je de toon van botte superioriteit: eenmaal los van onze taal, zomaar verstaanbaar voor iedereen, zullen we ook laten zien wat we waard zijn en anderen vertellen wat ze moeten doen, volgens ons. Eenmaal ontstegen aan “ons kleine taalgebied”, ontpoppen we ons met geheven vinger als de schoolmeesters van de wereld.’

Met cultuur, ik bedoel niet in de etnologische betekenis maar in die van gecultiveerd, heeft deze kennis van het Engels niets te maken. Het Engels in deze betekenis, het KLM-Engels, is in Nederland eerder een Filistijnentaal, een taal voor semi-intellectuelen, zoals Krol het noemt. Hij heeft het over de Nederlander die ‘beweert dat hij net zo makkelijk Engels leest en dat hij “daarom geen Nederlands boek meer inkijkt”. Niet zelden heb je hier, omdat men dan wel Engelse boeken leest, maar waarschijnlijk geen bladzij Engels kan schrijven, te maken met een geval van eenrichtingsverkeer, met een semi-intellectueel’.

Krol concludeert niettemin dat het met de ondergang van het Nederlands zo'n vaart niet zal lopen. Dat is ook de conclusie van Charles Crombach, die met ‘Een taal die niet kan sterven’ de derde prijs van die ECI-competitie won. Maar het is wel frappant dat hij over het Engels ongeveer dezelfde opmerkingen maakt. Hij beschrijft dat zelfde type Nederlandse ‘zakenman met een mond vol Engels’: ‘Aan het Nederlands is voor hen weinig eer te behalen. Het is te klein. Wel aardig voor thuis en als couleur locale voor buitenlandse relaties die geamuseerd moeten worden, maar verder... De belangrijke termen van de internationale bedrijvigheid zijn natuurlijk in het Engels... Economie, marktkunde, public relations, informatietechnologie - gebieden die geen grenzen kennen - horen ook in die sfeer thuis. Idem: wetenschap en technologie, en ook kunst, vormgeving, architectuur, media, ‘de hele bovenbouw’ zoals een Leninist het zou formuleren. Sport, tourisme, vervoer...

Ook Crombach beschrijft het verschijnsel van het ‘KLM-Engels’: ‘Een flinke elitegroep, die naast het Nederlands een internationaal Engels met een beperkte woordenschat spreekt, heeft zich al gevormd. Het Nederlands zou voor deze groep binnenkort van ondergeschikt belang kunnen worden, een locale taal die je nodig hebt voor de familiecontacten met de oudere generatie en hen die nog in de provincie wonen. Een taal om moppen in te tappen...

Op de middelbare school wordt Engels belangrijker dan de moedertaal. De professionals lezen om aan hun vitale informatie te komen slechts Engelstalige kranten en tijdschriften, voor het locale nieuws bladeren ze smalend door een gratis advertentieblad...

Dat dit scenario minder vergezocht is dan het lijkt moge bijvoorbeeld blijken uit het feit dat veel beeldende kunstenaars in ons land hun werken Engelse titels geven. Opera's, de weinige die hier geschreven worden, hebben meestal een libretto in het Engels. Popmuziek bedient zich vrijwel niet van het Nederlands... De tragiek is dat veel van die Engelstalige teksten het buitenland nooit zullen bereiken. Ze zijn voor de gretige Nederlandse oren geschreven...’

Waaronder zelfs die van kleine Nederlandse kindertjes. Kijkend naar die Mini Playback Show vroeg ik me af wat je zou horen als inplaats van de obscene, overrijpe stem van de popzanger nu eens de geluiden hoorbaar werden gemaakt die in werkelijkheid door dat kind werden voortgebracht: dat namaak-Engels, met de nagebootste intonaties die er ongetwijfeld bij waren, maar zonder begeleiding, a capella - wat je dan zou horen; dat zou je met enig recht kunnen beschrijven als de toekomst van het Engels in Nederland.