Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 8]

Het vrije Frans
J.J. Peereboom

In maart van dit historische jaar 1989 waren in de Jardin des Tuileries grote symmetrische stellages in aanbouw die in de zomer bij een vertoning van de gebeurtenissen van tweehonderd jaar geleden gingen dienen. Wie er meer over wilde weten kon zich vervoegen in een kantoortje waar pamfletten ter beschikking lagen en een voorlichtster achter een tafel zat. Zij was een slank meisje met lange benen, zonder overtuiging gekleed in een blauwe katoenen jurk van oudrevolutionaire snit en een muts met een geschulpte rand tot op haar oren getrokken. Onder het voorlichten rookte zij een sigaret, die zij op de rand van de tafel legde wanneer zij even haar twee handen nodig had voor de pamfletten.

Het was een typisch geval van iets dat niet zo hoort, en om twee redenen: om 1789 en ook om 1989 niet. Het meisje had geen zin om zich in te houden voor wat zij, als zij Nederlands gekend had, aangeduid zou hebben als die flauwe kul. Veel informatiezoekers gaven haar waarschijnlijk gelijk. Niet doen zoals het hoort is een verworven recht van de moderne mens; dat maakt ons juist zo innemend.

Nederlands en drie moderne talen
In dit nummer publiceren wij de teksten van drie lezingen, die op 26 november 1989 in Paradiso zijn gehouden op een bijeenkomst van de Vereniging voor Onderwijs, Kunst en Wetenschap, over het Nederlands en de drie moderne talen - Frans, Engels en Duits.
J.J. Peereboom sprak over het belang van het Frans voor de Nederlandse cultuur, Rudy Kousbroek over het belang van het Engels en H.J.L. Vonhoff over het belang van het Duits.

Helemaal innemend was het toch niet, want wij zijn ook nog gevoelig voor het idee dat spelletjes in ernst gespeeld moeten worden. Dat is de cultuur van een samenleving, althans dat is één gedaante ervan: dat wij onze rollen spelen alsof wij er in geloven, en er anderen en ook onszelf mee overtuigen, hoewel niet aan één stuk door. Eeuwenlang hebben wij onze beschaving model gegeven door ook als wij ongelovig waren te spelen dat wij in God geloofden, en later dat wij in ons vaderland geloofden of in de gelijkheid van alle mensen. Geen van deze gelovigheden kon iemand overtuigen die in een staat van geestelijk evenwicht verkeerde, maar dat hoefde ook niet. Als wij het grootste deel van de tijd spelen dat wij ergens in geloven is het mooi genoeg - dan weten wij tenminste aan welke kant wij staan.

De grote spelvormen hebben in onze skeptische gebieden van West-Europa veel aanhang verloren, maar er blijven allerlei middelgrote over, en dan zijn er de kleine zoals die voor het meisje in de revolutiejurk dat alleen in werktijd hoefde te kijken alsof zij uit de geschiedenis was opgestaan. Dat zij op haar centrale plaatsje in de viering van de bicentenaire het te veel moeite vond leek een teken van een samenleving zonder zorg voor vormen. Misschien was zij bereid om zich totaal te geven wanneer het ging om de harde waarden van het leven: geboorte, liefde, dood en loonsverhoging; maar voor de vormgeving van haar bestaan leek zij verloren.

Wie vragen over de cultuur probeert te stellen en te beantwoorden denkt voornamelijk aan vormgeving, in verschillende toepassingen. Meestal betekent cultuur in het spraakgebruik: kunsten, wetenschappen en wijsbegeerte. Een betere betekenis van het begrip, waardoor het minder verheerlijkend en vervreemdend werkt, is dat het alle karakteristieke denk- en gedragsvormen en tijdsbestedingen van een samenleving aanduidt. Net zo goed als de werken van Stendhal en Berlioz en Cézanne zijn dan de eetgewoonten, het boulespel en de Tour de France cultuurvormen van Frankrijk. De tekst Défense d'Afficher op een natuurstenen muur is er een, en de glins-

[p. 9]

terende welvaart van de pharmacie in verveloze boerendorpjes, en de techniek om elkaar bij aankomst op kantoor in het voorbijgaan een hand te geven. Ook moet het gebruik om na een huwelijk met een stoet auto's uit alle macht toeterend door de straten te rijden tot de Franse cultuurvormen gerekend worden; en de kunst van keurige mensen in de rij voor een theater waar de plaatsen niet genummerd zijn, om zodra de deur opengaat als stoottroepen naar binnen te stormen en binnen tien seconden alle rijen behalve de achterste in beslag te nemen; en de gewoonte om buitenlanders die le en la verwisselen te corrigeren, in plaats van ze te prijzen voor hun Frans. In die termen blijft er altijd veel cultuur over, al hebben sommige meisjes er geen zin in.

Om te bepalen wat de waarde van het Frans voor de Nederlandse cultuur is hoeven wij niet een inventaris op te maken van Franse cultuurvormen, maar wij moeten ons ook niet beperken tot een beschouwing van de taal op zichzelf, voordat er iets mee gezegd wordt. Het enige wat wij dan zouden beweren is dat die betekenis ongetwijfeld afneemt omdat steeds minder Nederlanders met het Frans overweg kunnen. Zo is tenminste de indruk op scholen en in boekhandels: Frans wordt weinig gelezen; en het wordt zelden gesproken door Nederlandse toeristen op de campings van Frankrijk.

De taal op zichzelf zal dus weinig invloed uitoefenen, wat jammer is omdat de Fransen er zich op een leerzame andere manier van bedienen dan wij: sneller, nauwkeuriger, formeler. Wie een tijd lang Frans leest gaat de behoefte ondervinden om zich in het Nederlands met meer zorg uit te drukken. Daar staat tegenover dat hij zich blootstelt aan besmetting met de praesens-historicumziekte, dat wil zeggen dat hij de onvoltooid tegenwoordige tijd gaat gebruiken voor alle handelingen van Homerus tot heden. Ook in Nederland komt die ziekte voor, maar het Frans lijdt er zwaarder aan. De medewerkers van de Nederlandse dag- en weekbladenpers kunnen wij tegenspreken, al is het maar in gedachten; de Fransen zijn te ver weg.

De Franse taal zonder inhoud zou dus niet vanzelf altijd heilzaam werken. Het is ook onzeker van de Franse taal mèt inhoud, want daar komen telkens misverstanden bij voor, of onvoldoende herkenningen, zoals Huib Drion jaren geleden eens betoogd heeft. Het is het probleem dat in zijn eenvoudigste toeristische vorm vertolkt wordt door de buitenlander die zich verbaast dat in Parijs de kinderen al zo vlot Frans spreken.

Er is een lange intimiteit met een taal voor nodig om dat misverstand te overwinnen. De boven- en de ondertonen, de sociale en de literaire associaties en de banaliteit van termen en uitdrukkingen, en de mogelijkheden om iets dat in het Frans mooi klinkt toch weer anders te zeggen, die kan een vreemdeling niet gauw beoordelen. Hij bewondert de auteur die zich helder uitdrukt, hij bewondert zichzelf dat hij begrijpt wat er staat. Mijn Frans is waarachtig niet slecht, denkt hij, en de voldoening daarover wordt weerspiegeld door degeen die hij leest of beluistert. Het is een verkwikkelijke ervaring, maar de overdracht van gedachten werkt niet op zijn best zo.

Af en toe is het nodig om in detail vast te stellen wat er aan de overdracht ontbreekt. ‘Je ne me connais point moi-même et c'est ce qui quelquefois, la nuit quand j'y pense, me désole,’ schrijft Stendhal in Souvenirs d'Egotisme. ‘Suis-je bon, méchant, spirituel, bête?’ De alinea die hiermee begint is nog drie keer langer, maar zoveel Frans aanhalen zou storend zijn, dat leidt af van het praten over het Frans. Wie zich in deze twee korte zinnen verdiept ondekt al genoeg onzekerheden. Waarom je ne me connais point en niet pas; en waar is dat moi-même voor nodig? Dit is ce qui quelquefois, la nuit quand j'y pense, me désole: voelde hij zich dan désolé in de moderne zin, zoals een restauranthouder die geen tafeltje meer vrij heeft, en had hij even goed kunnen zeggen dat hindert mij, of het ergert mij, of het vernedert mij; of was het menens, en kon hij de slaap haast niet meer vatten van troosteloosheid? De tegengestelde waarderingen die hij voor zichzelf oppert moeten niet in de zwaarste zin opgevat worden, mogen wij aannemen, en dan geeft het eerste paar geen moeilijkheden. Waarom zou iemand aan zichzelf niet een bon en een méchant kant zien; maar de tegenstelling van spirituel en bête is minder rechtlijnig. Zou het niet meer voor de hand gelegen hebben om tegenover bête te stellen intelligent, en énergique, of sensible of défiant om twee Stendhaliaanse begrippen te noemen; en als het spirituel moest zijn wat betekent dat dan, een man die zich geestig uitdrukt, of iemand met ideeën van zichzelf, of een man van karakter: net als honnête? Een lezer die precies wil weten wat er staat heeft op zulke vragen de antwoorden nodig, en die worden niet makkelijker te geven als wij ons herinneren dat Stendhal zelf in zijn Journal mopperde dat hij vaak bij het schrijven ‘les nuances fines, le profond, le meilleur’ niet in zijn macht kon krijgen omdat het te veel tijd zou kosten.

Als de woorden die een schrijver gebruikt niet in alle gevallen door hem eigen gemaakt zijn is het des temeer nodig dat wij hun plaats in het spraakgebruik kennen. Het zou ons

[p. 10]

vaak tegenvallen als wij ze in een Nederlandse tekst moesten ophelderen: zo vertrouwd zijn wij niet met alle eigen nationale idiomen, maar wij kunnen er meer van maken dan in een buitenlandse taal, en meer voor en tegen inbrengen.

Bij het buitenlands blijven wij op een afstand, zeker bij Stendhal die ons imponeert met zijn reputatie en steeds meer als wij merken hoe zelfverzekerd zijn zinnen op de pagina staan, al twijfelde hij soms over zijn woordkeus. Wie de afstand wil verkorten kan erbij gebaat zijn om Frans van een minder indrukwekkende allure te lezen. In Cluny was deze zomer een kleine tentoonstelling ingericht over het plaatsje en de omgeving in de revolutiejaren. In een doodstille zaal, want alle andere toeristen waren in de abdij, las ik de geschiedenis van een boerenopstand in 1789 die door de burger van Cluny werd afgeslagen en waarvan de leiders werden opgehangen bij de stadspoorten. Voor nadere kennismaking kocht ik daarna in de boekhandel het werk van een plaatselijke historica, Marguerite Maurice, onder de titel Cluny sous la Révolution. Dat is een echte buurtgeschiedenis, behalve dat de schrijfster zich onderscheidt door een partijdigheid die geen kans voorbij laat gaan om zich uit te spreken. Aangenomen mag worden, vindt zij, dat de Clunisois zich de dood van Marat sterk aantrokken, want zijn vrouw Simone Evrard kwam uit Tournus (dertig kilometer weg). Zij waren getrouwd op zijn slaapkamer, ‘prosternés tous deux à la face de l'Etre suprême - dans le vaste temple de la nature.’ Niet iedereen zal daar een strak gezicht bij bewaren, maar wel Marguerite Maurice, die uitroept: moet ik nog eens wijzen - ‘Faut-il redire, une fois encore’ - op de geweldige vooruitgang die de altijd gemeen belasterde niet-religieuze huwelijken - ‘les mariages non-religieux toujours odieusement calomniés’ - betekend hebben in de strijd voor de gedachtenvrijheid?

Zelfs waar haar woordkeus slordig is ligt de partijkeus van Marguerite Maurice er dik op; het zou haar nooit gebeuren dat zij twee of drie gezichtspunten tegelijk in aanmerking wilde nemen. Net zo min als bij haar aan de linkerkant zou het aan de rechterkant Philippe de Villiers overkomen, de auteur van de Lettre ouverte aux coupeurs de têtes et aux menteurs du Bicentenaire, dat in een boekhandel in Avignon de aandacht lag te trekken. Hij spreekt uit naam van de Vendée, waar zoals velen en in ieder geval de Vendées zelf weten in 1793 en '94 een antirevolutionaire opstand met slachtingen van hele dorpsbevolkingen tegelijk onderdrukt werd. De hoop bestond dat er ter gelegenheid van het tweede eeuwfeest une lumière de glasnost geworpen zou worden op dat hoofdstuk van de revolutionaire geschiedenis, schrijft Villiers, en dat gebeurt in zekere mate ook, maar alleen in geschiedkundige werken voor specialisten. De schoolboeken gaan op dezelfde voet als vroeger voort: ‘ils proposent aux enfants de France une version lénifiante (léniniste) de la Terreur... et une version caricaturale de la guerre de Vendée’. Gelukkig zal zolang er historici zijn, en Vendéens, altijd weer opnieuw herinnerd worden aan de populicide die toen gepleegd is, verzekert hij.

Wie altijd alleen Montaigne en Stendhal en Baudelaire en Proust leest gaat onafgebroken omhoog kijken naar het Frans. De opvattingen van Marguerite Maurice en Philippe de Villiers hebben ook recht op ons respect, maar zij rijzen niet boven ons uit: dit zijn mensen met een paar ideeën in hun hoofd net als anderen, en zonder het talent of de tijd om er perspectief in aan te brengen. Met hun taal kunnen wij meteen in discussie treden; misschien zullen zij ons domineren met hun feiten, maar ons inzicht stellen zij niet op de proef.

Zo kunnen wij beginnen met ons onderscheidingsvermogen op het Frans toe te passen. Als wij het in eentonige en eenvoudige en banale gedaanten hebben leren kennen wordt het mogelijk om een enigszins Frans begrip te ondervinden voor teksten die moeilijker zijn, en ze dichter te benaderen dan als wij uit het verre Nederlands blijven staren.

Een volmaakt verstandige onderzoeker van Frankrijk zou zo'n ezelsbrug niet nodig hebben; die weet allang dat er Fransen van alle soorten bestaan, vaak weinig briljanter dan wijzelf. Zo verstandig worden mensen eerder als zij niet opgegroeid zijn in een francofiele traditie, en niet van huis het idee hebben meegekregen, dat er later door de lectuur van Du Perron nog dieper werd ingehamerd, dat de Franse beschaving de maatstaf vertegenwoordigt waaraan andere beschavingen gemeten kunnen worden, omdat geen enkele even hoog komt. Ik herinner mij als een ontdekking dat ik na al een poosje in Frankrijk gewoond te hebben een vrouw in een trein in het Gare de Lyon tegen een vriendin hoorde zeggen: wat een vervelende jongen is die verloofde, een echte intellektueel - j'aime un sportif, moi. Ik dacht toen nog steeds dat Fransen niet zo dachten.

Maar ook iemand die van francofilie in het algemeen geen last heeft kan in moeilijkheden komen met Stendhal. De alinea waar de twee geciteerde zinnen aan ontleend zijn gaat door met: heb ik partij weten te trekken van de toevallige omstandigheden waar ik in geraakte door de almacht van Napoleon (que tou-

[p. 11]

jours j'adorai) in 1810; door onze val in de modder in 1814; en door onze inspanningen om weer op te staan in 1830? Doordat hij de antwoorden op die vragen niet wist werd Stendhal 's nachts gedesoleerd; maar wat een vragen dan ook. Weinige van zijn lezers hebben zich ooit afgevraagd of zijzelf de grote crises in de wereldgeschiedenis van hun tijd benut hadden. De meesten van ons leven niet op dat plan; geen wonder dat wij onder de indruk zijn van Stendhal.

Een vermelding van zo'n paar manieren waarop het Frans iets kan betekenen verplaatst ons in een verbeeldingswereld waarin de mensen toch weer de taal zouden kennen. Er was veel meer materiaal voor een studie van de betekenis van het Frans tweehonderd jaar geleden, toen iedere beschaafde Nederlander er zich in hoorde te kunnen uitdrukken; en nog altijd meer honderd jaar geleden, toen de kunsten en de literatuur zich door Frankrijk lieten inspireren. Voor historici blijft dat materiaal beschikbaar, maar als wij proberen de betekenis van het Frans in 1989 vast te stellen hebben wij er weinig aan.

Het grootste deel van wat er tegenwoordig van Frankrijk naar Nederland doordringt zal in onze eigen taal vertaald zijn, of nooit in het Frans gesteld zijn geweest maar door anderen over Frankrijk meegedeeld, of nooit taal ge-

[p. 12]

weest zijn maar mode, of wijn, of autoroute naar Spanje. Het spraakgebruik staat eigenlijk niet toe dat wij dan de term ‘het Frans’ gebruiken, maar het zou toch kunnen: ‘het Frans’ voor alles wat wij aan Frankrijk opmerken, inclusief de enkele honderden woorden die wij nog kennen.

Hoe wij het ook opvatten, in verbale of in algemene zin, de betekenis van de ene cultuur voor de andere is denk ik altijd gering. ‘On aperçoit mal comment une civilisation pourrait espérer profiter du style de vie d'une autre, à moins de renoncer à elle-même,’ staat er in een vroeg essay van Claude Lévi-Strauss, Race et Histoire. Wel is het denkbaar, zegt hij, dat de ene cultuur de andere overweldigt, of dat ervan komt ‘une synthèse originale, mais qui, alors, consiste en l'émergence d'un troisième pattern’ dat iets anders zou zijn dan de twee samenstellende delen.

Dat lijkt mij voorbeeldig doordacht. Beïnvloeding van een cultuur door een andere is gewoonlijk niet meer dan een variant van toerisme. Een toerist ontspant zich in het gezelschap van medetoeristen die ook leven voor de ontspanning, en neemt iets waar van een vreemde samenleving die zijn gewone wereldbeeld onderbreekt als een film. Af en toe bezoekt hij een tentoonstelling of een oud gebouw, maar de indrukken die hij opdoet zijn vluchtig en sluiten zelden aan op iets dat hij voelde of wist.

De toerist treedt enkele weken per keer uit zijn eigen wereld; de lezer van buitenlandse talen verlaat zijn eigen wereld enkele uren per keer. Het verschil is klein, al kan een lezer een vreemde cultuur, als hij er vertrouwd genoeg mee raakt, gebruiken om een derde pattern te maken in de zin van Lévi-Strauss; maar zo weinig lezers van Franse of andere buitenlandse teksten doen het dat er niet gesproken kan worden van een betekenis voor de Nederlandse cultuur, alleen voor die mensen zelf.

Het enige voorbeeld dat in gedachten komt van beïnvloeding van de Nederlandse cultuur door de Franse sinds een jaar of dertig geleden toen Sartre en Camus zich enigszins lieten gelden, is dat van de wijnproeverij. De Nederlander die van wijn weet houdt ook Spanje en Boelgarije en Australië in de gaten, maar de cultus van de proeverij, met geblindeerde flessen en spuugemmers en strikt idioom voor de waarderingen waar niemand van mag afwijken op straffe van genegeerd worden, die is uit Frankrijk gekomen. Althans, het voorbeeld is uit Frankrijk gekomen, en de reizen van de opperproever Hubrecht Duijker voeren hem bijna altijd naar dat land; maar de cultuurvorm die eruit ontstaat lijkt een derde pattern te zijn, waar Franse wijnboeren en de Chevaliers du Tastevin en Nederlandse gezelligheidsmensen en de Horeca en andere groeperingen elementen aan moeten hebben bijgedragen. Absoluut onweerlegbaar zijn conclusies op dit terrein moeilijk te maken, maar de indruk is dat er in Nederland geproefd wordt in een geest waar de Fransen van op zullen kijken; ook heb ik niet gehoord van een wijncursus op de Franse televisie zoals er hier een gegeven wordt.

Dat zou dan een voorbeeld van Franse culturele penetratie zijn, waar de taal niet meer aan toekomt, noch met zijn vorm noch met zijn inhoud. Sommige Nederlanders vinden het maar goed ook, omdat Fransen een zelfvoldane indruk maken en zelden vriendelijk of aardig doen tegen buitenlandse bezoekers. Het zal wel waar zijn dat de Franse hoffelijkheid, hoewel als term nog herkenbaar, als gedragsvorm achteruitgegaan is. De historicus Emmanuel Berl haalde dertig jaar geleden Heine aan die geschreven moet hebben dat hij zich wandelend in Parijs opzettelijk door voorbijgangers op de tenen liet trappen afin d'entendre la douce musique des pardons. Kom daar nu eens om, zei Berl; en het is sinds hij schreef niet beter geworden.

Hoewel dat sommige buitenlanders ergert zouden derde patterns met een Franse poot voor de Nederlandse cultuur nog steeds aanwinsten zijn. Van de Universalité de la Langue Française, waar Rivarol kort voor de Revolutie een Discours over schreef, spreekt haast niemand meer, maar die wordt gemist nu alle talen vervuild raken door het Engels, zelfs de Franse taal nota bene. De moderne mens die het Engels half beheerst gaat liever door met Spaans en misschien ook Japans en binnenkort Russisch dan met Frans: de vraag is waar zaken mee te doen zijn.

De zakelijke redenen waarom het Frans in de verdrukking zit zijn duidelijk te onderscheiden als wij wereldhandelsroutes bekijken. Wat de cultuur, opgevat als kunsten en wetenschappen, of als patronen van algemene bedrijvigheid, ertegen in te brengen heeft is weinig omdat er geen noodzaken in werkzaam zijn, alleen voorkeuren.

Er is dus geen uitzicht op heruitbreiding van de Franse studies in de naaste toekomst. Waarschijnlijk blijven de Franssprekenden een klein gezelschap, onder verdenking van elitarisme, en niet ten onrechte. Denk maar aan Stendhals opdracht aan de gelukkige minderheid - maar het zou uit de toon vallen als mijn laatste woorden zijn Engels herhaalden.

Niet alle toehoorders wisten nadat deze tekst uitgesproken was meteen wat Stendhals Engelse woorden waren, daarom hier:

TO THE HAPPY FEW