Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 34]

Stukjes en beetjes (14)
Charlotte Mutsaers

Nee, het is geen genoegen meer om de medemens gade te slaan. Ze zijn geen bron van vermaak of een lust voor het oog meer. Ze zijn een last, een kwelling, ze staan voor je neus, ze duwen in je rug, ze maken lawaai.
Het wachten is op de blindheid van de stilte.

Armando

(Slot uit De straat en het struikgewas)

(Foto Ministerie van Landbouw, met dank aan ‘Lekker Dier’)

Een varkentje, A.L. Sötemann, Edvard Munch, de potvis van Koksijde, Nipper (het hondje van His Master's Voice) en Armando, zij hebben stuk voor stuk mijn ogen laten tuiten. Daarom vind ik het zo vreemd dat de synesthesie meestal wordt afgedaan als stijlfiguur. Zou het niet kunnen dat die zogenaamde taalopsmuk de essentie van onze waarneming en lyrische vervoering tot uitdrukking brengt?

[p. 35]

Een foto van een familietafereeltje: Jozef en Maria in de stal. Maar die stal is even steriel als een ziekenhuis. En wat zij vast houden is niet het kindeken (Wás het Hem maar, want Hem doet een beetje meer of minder lijden toch geen pijn), maar een pasgeboren varkentje. Wat spoken die twee daar met het varkentje uit? Zij helpen de evolutie een handje. Voor de bio-industrie gaat de evolutie veel en veel te langzaam. Nog steeds worden de varkens geboren met een krulstaart en hoektanden. Omdat het leven in zo'n brandschone stal niet te harden is, bijten ze elkaar wel eens met die hoektanden of sabbelen ze aan elkaars staarten. Daar heeft de bio-boer een hekel aan, dus dat moet er allemaal af. Zo wordt de grappige krulstaart tot een stompje afgeknipt. Zonder verdoving. Dan gaan de hoektanden er aan. Ook zonder verdoving. En op deze foto ziet men hoe bij de mannetjes ook nog de ballen worden afgeknepen zonder verdoving. De boer zegt: waarom zouden we verdoven, als het tóch geen pijn doet? Hij bedoelt: waarom zouden we verdoven als dat pijn doet in de portemonnee? De man hanteert de kastreertang (op een eerlijke hooi- of mestvork kijkt hij neer, maar met instrumenten is hij dolgraag in de weer). Allebei hebben ze de kalme en onbewogen blik van de beul en naar zal blijken een stel dove oren. Hoe het varkentje kijkt kan niemand zien. Een rustige foto. Eigenlijk niets dramatisch aan deze foto. Niet iets om je nou vreselijk druk over te maken. Nee, tótdat je ineens - Ai! - de schreeuw ziet en snerpend wordt getroffen in het oog. Want waarom houdt dat kleine meisje op de voorgrond haar handen voor haar oren? Een zoekplaatje voor volwassenen. Leg het voor aan al uw vrienden karbonaden- of coteletteneters. Zeg: Zoek de schreeuw. Misschien dat het dan eindelijk tot ze doordringt dat zelfs het kleinste bio-kluifje deze schreeuw in zich draagt.

Van het gemartelde varkentje naar de gemartelde Munch is slechts een stap of beter gezegd twee, want Sötemann zit er tussen. Over mijn dierbare eerste leraar Nederlands - ooit het allermooiste voorhoofd van heel Utrecht - heb ik het al gehad. Over mijn tweede zal ik het misschien nog hebben. A.L. Sötemann was mijn derde leraar Nederlands. En het mag dan vreemd klinken, maar ook van hem onthield ik behalve zijn twee voorletters in de eerste plaats het voorhoofd. Dit voorhoofd was weer om een heel andere reden indrukwekkend: het stond permanent gefronst. Alsof de drager ervan in voortdurende staat van verontwaardiging verkeerde (wat niet het geval was). Hoe krijgt iemand het voor elkaar om zijn voorhoofd het aanschijn te geven van veredeld golfkarton? Door onophoudelijk de wenkbrauwen op te trekken. Dan volgen de rimpels vanzelf. Zoiets als de maan die de golven omhoog trekt uit de zeespiegel. Sötemanns wenkbrauwen stonden dan ook minstens drie centimeter hoger boven de ogen dan bij de ongefronste mens. Niemand van ons snapte hoe hij dat de hele dag en mogelijk ook 's nachts volhield (probeer het niet want voor je het weet wordt het een dwanghandeling). Een en ander werd nog geaccentueerd doordat hij zijn haar achterover gekamd droeg, een welkomme primeur op een school waar het gros van het lerarencorps evenals onze vaders gekapt ging als Prins Bernhard.

Toen wij na ongeveer een maand geleidelijk begonnen door te krijgen dat hij ondanks zijn fronsen echt niets kwalijk nam, sloeg ons aanvankelijke schuldbesef onmiddellijk om in gretig medelijden. Immers, als het geen verontwaardiging was die aan deze rimpels ten grondslag lag, wát was het dan wel! De jongens stonden hier met hun gladde voorhoofdjes volledig buiten, maar alle ingénues uit de klas - waren wij tenslotte niet op een leeftijd dat sexuele gevoelens tot uitdrukking komen in de beestachtige behoefte om oudere mannen te troosten? - staken de koppen bij elkaar om bewijzen te vinden voor zijn leed. Waarom sprak hij altijd zo bewogen over Multatuli? Precies! Waarom droeg hij geen trouwring? Juist! Waarom keek hij typisch bij de naam van Clara Eggink? Geschoten! Waarom had hij de pest aan zwarte nylons? Natuurlijk! Wat trok hem zo aan in de dichter Leopold? Het spiegelgladde voorhoofd! Wat trok hem zo aan in Ierland? De regenluchten!

Terwijl het hele vrouwelijke deel van de klas zich opgewonden met dit soort vragen bezig hield, stak Sötemann argeloos en onverontwaardigd de ene formidabele les na de andere af. Over Multatuli. Over Leopold. Over Bloem. Over Yeats. En omdat hij ons de hechte samenhang tussen vorm en inhoud aan den lijve wou doen ervaren ook over Munch. Hij hield De schreeuw omhoog. Er voer een koude rilling door de banken. ‘Zien jullie het goed’, zei hij, ‘de vrouw schreeuwt en het hele landschap fronst mee’. Dat zei hij en dadelijk gingen twintig paar wenkbrauwen vanzelf de lucht in. Maar hij hernam zich: ‘Ik bedoel, de geluidsgolven van haar schreeuw zetten zich voort in het landschap. Dát is de zin van al die lijntjes. Die staan er niet zomaar, die geven de echo van de schreeuw vorm.’ Ik tuurde naar het plaatje en inderdaad, je hoorde de lucht en het landschap fronsen. Maar ik zag nog

[p. 36]

Munch, De Schreeuw 1895 (litho)

meer: het gezicht van die schreeuwende vrouw leek sprekend op het mijne! En wat ongevoelig van die twee zwarte figuren op de achtergrond om gewoon door te lopen. Waarom bleven ze zo Siberisch onder mijn geschreeuw? Hoe kon dat nou? Misschien had Sötemann ook daar een oplossing voor. Ik stak meteen mijn vinger op. Door het vuur van zijn betoog had hij dat echter niet in de gaten. Dan maar niet, want een vinger die langer dan een halve minuut in de lucht zweeft, zit aan de hand van een uitslover. Zo bleef het jarenlang een raadsel voor me hoe dat zat. Tot ik onlangs de foto van het varkentje in handen kreeg en mij in een oogwenk alles duidelijk werd.

Wie houdt er nu zijn handen voor zijn oren als hij zélf de schreeuw slaakt, dan kun je toch beter je mond dicht doen? Dat wij ons jaren geleden die vraag niet hebben gesteld! Natuurlijk is het niet de vrouw die schreeuwt, het is haar omgeving. De ‘schreeuw’ van het landschap wordt weerspiegeld in de vrouw en niet omgekeerd. Net als het kleine meisje op de foto houdt zij haar handen voor haar oren om het overweldigende geluid buiten de deur te houden. Maar dat lukt haar niet, omdat het al via haar ogen naar binnen is gedrongen. Daardoor krijgt ze niet het idee dat de hele natuur haar op de hielen zit en daarom vlucht ze. Met haar mond wijd open van schrik en ontzetting.

[p. 37]

Het doet me denken aan wat Nabokov over Gogol schreef: ‘een krankzinnige die voortdurend het gevoel had dat alle onderdelen van het landschap en alle bewegingen van levenloze voorwerpen een complexe verwijzingscode naar hemzelf vormden’. Allicht dat die twee figuren op de achtergrond niets horen: innerlijke geluiden zijn geen uiterlijke geluiden. In deze interpretatie word ik gesteund door Munch zelf die op een van zijn tekeningen een notitie heeft gemaakt waaruit blijkt dat hij ooit een dergelijke ervaring heeft gehad toen hij bij zonsondergang in de natuur wandelde: ‘Meine Freunde gingen weiter, und ich stand allein, bebend vor Angst. Mir war als ging ein mächtiges Geschrei durch die Natur’ (Werner Timm, Edvard Munch Graphik). Ik vind De schreeuw nu nog interessanter, omdat de titel niet meer voortspruit uit de wijdopen mond. Ook een zoekplaatje.

Vorige winter (12 februari 1989) spoelde in het Belgisch Koksijde een potvis op het strand aan. Wij zijn er bij geweest. Hij was nog niet dood, maar ook niet meer te redden: olie in de ademhalingsorganen. Het publiek stroomde toe, want er is geen enkele dierentuin op aarde waar je Moby Dick in het echt kan zien. Om hem rustig te laten sterven hadden ze dranghekken neergezet. Ingekaderde en tentoongestelde eenzaamheid.

(Foto: Het visserijblad, Oostende)

Het verbijsterendst was de geweldige asymmetrische kop waar het leven maar niet uit wou. Het ellenlange voorhoofd zat onder de inktvissporen, wat wijst op de vreselijkste gevechten. Die had hij blijkbaar allemaal met succes doorstaan (En dan komt er ineens een hufter die geen inkt maar olie op zee loost en dan telt al je dapperheid niet meer.). Wij keken recht in de muil met de vergeefse hagelwitte tanden.

‘Zó'n grote bek’, kefte een omstander, ‘en dan komt er niet eens geluid uit!’

‘Pas op’, zei een ander. ‘Ik heb op Groenland gevaren met het harpoenkanon. Als díe hunder laatste adem uitblazen, dat is zo'n verschrikkelijke schreeuw, dan kookt subiet de ganse zee.’ Meteen gingen wij er laf vandoor. Hoe kwam het dat we die intens treurige aanblik nog net hadden kunnen verdragen, terwijl de bijbehorende schreeuw absoluut onverdraaglijk zou zijn geweest? (Snijden de heren vivisectoren daarom soms zo meedogenloos de stembanden door van de honden die ze gaan martelen?) Voorzie ook deze foto van de titel De schreeuw en bekijk hem opnieuw.

De sterkste sensaties krijgen wij blijkbaar via het geluid en derhalve ook de sterkste lyrische sensaties. Vandaar dat de muziek onveranderlijk als hoogste kunstvorm wordt aangekruist (Het woord ‘hoog’ is alleen minder gelukkig gekozen, omdat de aange-

[p. 38]

brachte hiërachie niet met diepzinnige, esthetische of morele voortreffelijkheid te maken heeft, maar met de intensiteit van de gewaarwording). Van de ‘zwijgende’ kunsten bezorgt dan ook die kunst ons de meeste huiveringen die langs indirecte weg een impuls weet door te geven aan ons innerlijk oor. Van Gogh is altijd buitengewoon getroffen geweest door Het Angelus van Millet. Hijzelf dacht dat dat kwam door de oprechte piëteit van die twee knielende boerenmensen op het land. Maar ik vermoed dat hij zich heeft laten meeslepen door het zilveren geluidje van het Angelus-geklepper dat opgevangen werd door zijn innerlijk oor (Mogelijk was hij zo krankzinnig geluidsgevoelig dat hij dáárom een oor heeft afgesneden). Zo weet ik zeker dat de wereldwijde attractie van het plaatje van His Master's Voice wordt veroorzaakt doordat het hondje door de stand en de uitdrukking van zijn kop de stem van zijn baas zichtbaar maakt.

(illustratie Charlotte Mutsaers Uit: Het circus van de geest)

De beste literatuur, ik zou haast zeggen de ‘hoogste’, geeft zijn geheim slechts prijs aan de lezer die beschikt over een psychische otofoon. Tswetajewa schrijft in haar Brief aan de amazone: ‘Kent U dat kinderspel nog waarin alle eer ging naar degene die het langst in een kist bleef tot stikkens toe?’ Diezelfde eer zou schrijvers te beurt moeten vallen die hun schreeuw tot stikkens toe inhouden. Ik denk nu aan Armando. Elke letter uit De straat en het struikgewas houdt een schreeuw verborgen, de letter zit er als een ijzeren harnasje omheen. Bladzij na bladzij zetten die schreeuwen zich zwijgend voort. Tot stikkens toe. Het is niet stil, het lijkt stil. Daardoor heeft de slotregel het effect van een mokerslag die blijft nadreunen:

‘Het wachten is op de blindheid van de stilte’.

(wordt vervolgd)