Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 29]

Nabokov over Cervantes
Broer Jansma

In zijn Geschiedenis van de Russische literatuur, p. 39, schrijft Karel van het Reve dat een zekere Trediakovski nog vóór Oscar Wilde het naturae ars magistra had ontdekt. Dat is natuurlijk een toespeling op de volksnaam van 's lands bekendste dierentuin; de stelling is vast door Karel zelf verzonnen. Niettemin vat zij de gedachte dat niet de kunst het leven nabootst, maar juist het leven de kunst, voortreffelijk samen. Ook veronderstelt zij instemming met Wilde's bezwaren tegen realisme en naturalisme in de literatuur en met zijn afkeer van harde feiten en hun ‘chilling touch’.

Natuurlijk was Trediakovski evenmin als Wilde de ontdekker van ‘life's imitative instinct’. Plato maakte zich al zorgen over het subversief potentieel van de dichtkunst en sinds jaar en dag bezinnen allerlei overheden zich op maatregelen tegen de literatuur. Literatuur, dat wil zeggen verhalen, fiction. Fiction, op het eerste gezicht zo onschuldig, beïnvloedt menselijk gedrag en moet dus gecontroleerd en zo nodig aan banden worden gelegd. Zo verbood de Spaanse overheid in het jaar 1527 de uitvoer van ridderromans naar de Nieuwe Wereld omdat deze frivole lectuur de kolonisten aanzette tot ongewenst gedrag, in casu zwerven en het vermijden van productieve arbeid. In het betreffende decreet wordt één boek met name genoemd, Montalvo's Libro de Amadís dat zo'n grote rol speelt in de Don Quijote van Cervantes.

Op het eerste gezicht lijkt de Quijote het decreet van 1527 te bevestigen. De schrijver roept op tot maatregelen tegen die gevaarlijke ridderromans die ze moesten verbieden. Dat is slechts schijn. In werkelijkheid is de Quijote, behalve parodie, zelf een ridderroman en welbeschouwd een uitvoerig pleidooi voor het naturae ars magistra.

Op 17 oktober 1988 zondigde ik tegen de regel dat je nooit boeken over boeken moet kopen door mij in de ramsjafdeling van een Amsterdamse boekhandel, een zogenaamd modern antiquariaat, Nabokov's Lectures on Don Quijote aan te schaffen. Ik verwachtte veel van dat boek en las het gretig in de trein. Het viel me bitter tegen.

De toon van de Lectures is buitengewoon zuur. De Quijote wordt een ‘crude old book’ genoemd, ‘one of the most bitter and barbarous books ever written’, en de schrijver heet lui, slordig, bekrompen en maatschappelijk mislukt. Cervantes, klaagt Nabokov, ‘put up with the Inquisition’, die had hij natuurlijk moeten verbieden.

Cervantes zou over dit alles het hoofd hebben geschud, en om Nabokov's gezeur over zijn topografische blunders zou hij hebben gelachen. De pedante Rus, die dacht dat je de Ulysses niet kunt lezen zonder een plattegrond van Dublin, had eenvoudig niet begrepen dat in de Quijote de Spaanse topografie niet van toepassing is. En toch wordt dat aan het begin van het boek al gezegd, in de openingszin die een variant is op het aloude ‘once upon a time’.

Minder grappig is de beschuldiging van wreedheid. De Quijote zou een ‘veritable encyclopaedia of cruelty’ zijn, ongetwijfeld vanwege de talrijke ranselpartijen die het boek ontsieren: de Don wordt voortdurend afgerost, gejonast en door het grauw bespot. Deze scènes zijn inderdaad niet erg grappig. Maar zo ontzettend wreed zijn ze nu ook weer niet. Het gaat om pure slapstick, overdreven gooi- en smijtwerk en meer niet. Echte voorbeelden van wreedheid zijn zeldzaam bij Cervantes. Nabokov komt uiteraard voor de dag met de arme hond die door een dorpsgek wordt opgeblazen via een rietstengel in zijn aars: ‘a live dog inflated and kicked around like a soccerball’. Uit niets blijkt echter dat Cervantes dierenmishandeling toejuichte. Bovendien is er in de betreffende scène van voetballerij geen sprake.

Schandalig is Nabokov's verslag van de dood van Don Quijote. De laaghartige Sancho Panza zou zich, terwijl zijn meester op sterven ligt, hebben verheugd over het erfenisje dat op handen was, en Cervantes had zijn afkeuring daarover moeten uitspreken. Allemaal laster! In werkelijkheid zit het zo met die sterfscène.

De Don ligt op zijn sterfbed en het huishouden is in rep en roer. Iedereen is diep bedroefd. Maar het leven gaat door. Het nicht-

[p. 30]

je eet, de huishoudster drinkt en de gedachte dat hij binnenkort tot welstand zal geraken, stemt Sancho tot vreugde. De scène doet denken aan Tolstoj's Dood van Ivan Iljitsj. Als de collegae van Iljitsj (‘en zij hielden allen van hem’) zijn dood vernemen, denken zij niet aan de overledene, maar aan de gevolgen van zijn dood voor hun carrière. Net als Tolstoj geeft Cervantes de zaken weer zoals ze zijn, zonder gemoraliseer. Sterfgevallen zijn triest maar de bijkomstigheid van het erven - ‘esto der heredar algo’ - verzacht ons leed. C'est ça!

Nabokov vindt de Quijote geen grappig boek. De Don is ‘not funny’, zijn schildknaap ‘even less funny’. Nu valt er over smaak natuurlijk niet te twisten. Ik vind het boek wel grappig. Vooral Sancho is grappig. Vaak is hij zelfs geestig. De gesprekken met zijn echtgenote Teresa zijn niet zonder reden beroemd; zelfs Nabokov noemt ze ‘marvellous’. Maar ook de discussies tussen heer en knecht zijn fraai. De Don corrigeert voortdurend het taalgebruik van zijn schildknaap. Deze ergert zich daar danig aan en, als drs. Carrasco het voorbeeld van de Don volgt, moppert hij ‘Weer zo'n muggezifter’. Echter, wie met pek omgaat, raakt ermee besmet. Ook Sancho gaat zich van lieverlee deftig en pedant uitdrukken en doet tijdens geleerde gesprekken soms een duit in het zakje. Als de Don het cliché dat iedereen gelijk is in het graf debiteert, - mors aequat omnia, nietwaar -, levert Sancho de bijpassende gemeenplaats, het beeld van het schaakspel; tijdens de partij spelen alle stukken hun rol, om na afloop door elkaar in het etui te belanden.

Het mooist zijn de gesprekken over literatuur. De escrutinio bij voorbeeld, het boekentribunaal dat Don Quijote's eerste jornada besluit. Als de huishoudster hoort van de rampspoed die haar meester heeft getroffen, wenst zij de ridderromans die hem het hoofd op hol hebben getracht hartgrondig ‘naar de duivel en Barabas’. Het nichtje doet daar nog een schepje bovenop en gezamenlijk dringen zij er bij de pastoor op aan de boekerij van de Don te vernietigen. De pastoor, zelf liefhebber van het genre en boekenvriend, stemt daar schoorvoetend mee in. Hij wil echter geen ordinaire lynchparty en staat op een eerlijk proces. En dan volgt een grimmige scherts. De boeken staan onder verdenking van ketterij, de pastoor neemt de rol van inquisiteur op zich en de barbier speelt voor advocaat van de duivel. De huishoudster dient als ‘braza secular’, de beul die het vonnis moet voltrekken.

Het proces heeft een opmerkelijk verloop. De pastoor hanteert namelijk geen morele maar artistieke maatstaven. Het Boek van Amadís, waar het verderfelijk genre der ridderromans mee begint, is ongetwijfeld schuldig maar wordt op voorspraak van de barbier gespaard omdat het zo'n prachtig boek is. Feliciano de Silva's Amadís de Grecia daarentegen komt op de brandstapel terecht omdat er Hegeliaanse zinnen in voorkomen zoals ‘La razón de la sinrazón que a mi razón se hace...’; een dergelijk proza acht de pastoor medeverantwoordelijk voor Don Quijote's waanzin.

En zo heeft het recht zijn loop. De boeken van de Don worden veroordeeld op grond van hun absurditeit en hun beroerde stijl. Vrome titels helpen niets: ook over De ridder van het Kruis spreekt meneer pastoor, het spreekwoord ‘tras la cruz está el diabolo’ gedachtig, een onverbiddelijk ‘Vaya al fuego’ uit.

Eigenlijk worden alleen maar boeken gespaard die de pastoor, de barbier en Cervantes mooi vinden. De barbier mag de geschiedenis van de heetgebakerde Don Belianis mee naar huis nemen, maar aan niemand laten lezen. De beroemde roman Tirante el Blanco ontsnapt op het nippertje. In dit voortreffelijke boek (‘tesoro de contento y una mina de pasatiempos’) ‘eten de ridders, en zij slapen. Zij sterven in bed en maken eerst hun testament’, zegt de pastoor goedkeurend.

Slechts twee gedichtenbundels ontspringen de dans, Lofraso's Fortuna de Amor, dat de pastoor zelf achterover drukt, en de Galatea van een zekere Cervantes, een dichter ‘meer geschoold in rampspoed dan in het dichten’. De humor en ironie van dit alles is Nabokov blijkbaar ontgaan.

Nabokov ontging trouwens toch veel. Hij begreep niet dat de losse structuur geen onmacht maar opzet was, en dat terwijl Cervantes het door één van zijn woordvoerders, de domheer, keurig laat uiteenzetten. Volgens de domheer is de grote omvang der ridderromans - en het zijn inderdaad lijvige boeken - een groot voordeel. Zij geeft de schrijver de ruimte voor uitweidingen, ‘espacio por donde pudiese correr la pluma’. Bij een schrijver van geest en talent levert dat een fraai, bont weefsel op. Bovendien geeft zo'n los verband, een raamvertelling, de lezer de kans af en toe op adem de komen, want een ridderroman in één ruk uitlezen gaat niet.

Een broad canvas werkt slordigheden in de hand. Het klassieke voorbeeld van Cervantes' slordigheid is de ezel van Sancho. Op een gegeven moment wordt die ezel gestolen en niet teruggevonden. Toch laat Cervantes Sancho verder rijden op het beest. Deze

[p. 31]

blunder ontging de lezers niet, en daarom kwam Cervantes in het tweede deel op de kwestie terug, in een fraaie passage die Nabokov blijkbaar over het hoofd zag. Zijn verklaring van dergelijke vergissingen is heel merkwaardig. De vroeg-moderne roman had het bewustzijn nog niet ontdekt, ‘consciousness permetating the whole work’, en zodoende vergeten de dramatis personae steeds wat zij eerder gezegd of gedaan hebben!

Niet minder merkwaardig is de gedachte dat de Quijote primitief en ‘crude’ zou zijn. Het boek is helemaal niet primitief; het hoort thuis in een traditie die tenminste teruggaat tot Apuleius' Gouden Ezel.

Ook Cervantes' stijl is allesbehalve primitief. Hij schrijft prachtig en vloeiend, en zijn brevitas is bewonderenswaardig. De bijzondere kwaliteiten van het boek gaan zelfs in de Engelse versie waarvan Nabokov en zijn studenten zich bedienden, niet helemaal verloren. Men neme bijvoorbeeld de manier waarop clichéscénes nieuw leven ingeblazen wordt.

De schrijvers van riddersromans bedienden zich van de fictie dat hun verhaal terugging op een manuscript van een met name genoemd historicus. Bij nader inzien (want aanvankelijk was zijn verteller anoniem) sluit Cervantes zich bij deze conventie aan, en hij geeft de episode dan enige trekjes mee die haar geloofwaardig maken. In de Jodenbuurt van Toledo krijgt hij op straat een Arabisch manuscript aangeboden. Voor de aardigheid koopt hij een paar bladzijden en verzoekt een zoon van het oude volk - geen Moor, zoals Nabokov meent - de zaak even voor hem in te zien. Deze moet lachen om een aantekening in de marge die over een zekere Dulcinea gaat. Cervantes begrijpt meteen waar het manuscript over gaat. Hij weet echter zijn opwinding te verbergen, koopt snel het hele manuscript en laat de Jood bij hem thuis - want zeker is zeker - de geschiedenis vertalen. In zes weken kwijt de man

[p. 32]

zich van zijn taak, ‘bien y fielmente y con mucha brevedad’.

Het is geen toeval dat Cervantes een Moor als historicus van de Don koos. Hij liet de zoon van een uiterst onbetrouwbaar geslacht een ware geschiedenis schrijven. Cervantes hield van dit soort paradox. Als Don Quijote na een copieuze maaltijd aan het kampvuur de eenvoud van de Gouden Eeuw bezingt, beoogt hij een ‘beatus ille’-effect. Nabokov begreep dit niet, en dat verklaart zijn grote vergissing. Hij geloofde namelijk werkelijk dat de Quijote een strijdschrift tegen de ridderroman was. Cervantes had zijns inziens bezwaar tegen de ‘lack of truth’ van het genre: ‘Through his various representatives he deplores the absence of historical truth in romances..., because they deceive simple souls’. Vooral de domheer zou Cervantes' opvattingen vertolken. Maar helaas, zo klaagt Nabokov, was Cervantes inconsequent: ‘he confuses the issue by doing three odd things’. In de eerste plaats laat hij de geschiedenis van de Don vertellen door een fictief historicus. Dan spaart de pastoor bij het boekentribunaal bepaalde ridderromans hoewel die schuldig zijn, en tenslotte maakt Cervantes zich schuldig aan dezelfde praktijken als de schrijvers van het genre dat hij bestrijdt. Dit laatste brengt ons tot de kern van de zaak.

Dat Cervantes deze blunders begaat, is boze opzet. Zijn boek als parodie op de ridderroman, is uiteraard zelf een ridderroman. Dat geldt ook voor de herders- en liefdesverhalen die in de Quijote zijn opgenomen, al vergeet de schrijver af en toe, zoals wel meer voorkomt, dat hij persifleert.

Ook de literaire gesprekken in het boek hebben altijd een dubbele bodem. De discussies tussen de domheer en pastoor bijvoorbeeld. Het tweetal huldigt de gangbare opvattingen over literatuur. De heren maken zich grote zorgen over de verderfelijke invloed van de ridderromans. Ridderromans, meent de domheer, zijn staatsgevaarlijk omdat ze niet willen opvoeden, maar slechts amuseren. Het zijn dwaze, lichtzinnige, verwarrende, ongeloofwaardige en leugenachtige boeken. Zij brengen de lezer het hoofd op hol en horen niet thuis in een christelijke samenleving; christenmensen hebben behoefte aan nette boeken die uitblinken door waarheidsliefde en natuurgetrouwheid.

De pastoor is het roerend met hem eens. Hij vertelt de domheer de geschiedenis van het boekentribunaal, zonder echter te verhelen dat een paar boeken de dans ontsprongen waren. De domheer biecht dan op dat hij ook wel eens een ridderroman leest. Sterker nog, hij heeft zelfs geprobeerd zo'n boek te schrijven! Maar het is en blijft een verwerpelijk genre. Goede boeken behoren de natuur te imiteren en daarmee uit. Wie zich van Natuur en Waarheid verwijdert, wordt vroeg of laat het slachtoffer van zijn fantasie.

Deze platvloerse opvatting schrijft Nabokov toe aan Cervantes zelf. Ten onrechte. Dat blijkt uit het vervolg. De domheer doet dan een poging Don Quijote die in een kooi per ossewagen naar huis wordt gebracht te bekeren. Hoe gevaarlijk ridderromans wel niet zijn, bewijst de ellendige toestand waarin de Don zich bevindt en daarom dwingt hij er bij de gevangene op aan in vredesnaam terug te keren naar de veilige haven van het gezond verstand.

Dan neemt Don Quijote zelf het woord. Kort, bondig en briljant vat hij het betoog van de domheer samen, om zijn opvattingen dan categorisch van de hand te wijzen. Hij legt zorgvuldig uit waarom.

Om te beginnen zijn Dichtung en Wahrheit lang niet zo gemakkelijk te scheiden als de domheer denkt. En dan zijn gezonde boeken altijd saai. Daar hebben we geen behoefte aan. Het leven is al saai genoeg. Ridderromans daarentegen zijn magisch. Zij brengen ons plotseling onder het grauwe oppervlak van het Pikmeer, in een wonderbaarlijke wereld vol avontuur. De kunst, meent de Don, overtreft de natuur, en daarom weigert hij zijn boeken op te geven. Integendeel, hij spoort de domheer juist aan zijn voorbeeld te volgen, want ridderromans verdrijven verveling, sleur en melancholie, en zijn een probaat middel voor onze gemoedsrust.

We moeten natuurlijk bedenken dat de Don aan het woord is, en de Don is niet goed bij zijn hoofd. Maar ook hier is de paradox opzettelijk. Een gek spreekt wijze woorden. De literatuur is géén imitatio naturae. Het tegendeel is waar: naturae ars magistra. In zijn discussie met de Ridder van de Groene Mantel verklaart de Don zich nader.

De Ridder, een landedelman, heeft een studerende zoon die dichter wil worden. Hij maakt zich daar zorgen over en vraagt Don Quijote om raad. Hij is aan het juiste adres. De Don is een hartstochtelijk liefhebber van de dichtkunst en geeft zijn mening in een voortreffelijk toespraakje.

Hij vergelijkt de dichtkunst met een tere jonkvrouw die door andere jonkvrouwen wordt gediend. Zelf is zij geen wetenschap. Zij is een geheimzinnige macht, een alchemie die elke stof kan veranderen in goud. De dichtkunst is niet te leren. Talent, de goddelijke vonk, is alles; est Deus in nobis, zegt de Don met Ovidius. Wie het ware vuur in zich heeft, spot met logica en common sense, en nooit onderwerpt hij zich aan de natuur; hij

[p. 33]

vervolmaakt haar. Of een dichter in spe de vonk in zich heeft, laat zich niet vooraf vaststellen en daarom raadt de Don de verontruste vader zijn zoon te laten gaan ‘waar zijn ster hem roept’.

Deze opvattingen van de Don zijn naar mijn mening die van Cervantes. Nabokov zou daartegen hebben ingebracht dat de Don tenslotte toch nog de ridderromans afzweert. Dat is ook zo, maar dat heeft niets van doen met Cervantes', inzichten over literatuur. De plotselinge bekering van de Don had namelijk praktische oorzaken.

In het jaar 1615 verscheen een apocrief vervolg op de Quijote van een onbekend gebleven auteur die zich Avellaneda noemde. Dat boek was Cervantes een doorn in het oog. Onmiddellijk schreef hij een echt vervolg en aan het slot liet hij zijn held aufgeklärt sterven om de Don het vreselijk lot van Amadís, die men net als Sherlock Holmes en James Bond op veler verzoek uit de doden had laten opstaan, te besparen. Dat boek van Avellaneda speelt in het tweede deel een belangrijke rol. In een herberg krijgt Don Quijote het toevallig in handen en al bladerend voorziet hij het van commentaar. Op een gegeven ogenblik ontmoet hij Don Alvarez Tarfe, een figuur uit het apocriefe boek, en deze geeft aan het slot van hun gesprek ruiterlijk toe dat de Don Quijote die hij in het gekkenhuis van Toledo heeft achtergelaten, nooit de echte kan zijn geweest. Dat is voor de Don natuurlijk het juiste moment om, als Odysseus bij de Phaeaken, zich plechtig bekend te maken: ‘Yo soy Don Quijote de la Mancha’.

Het tweede deel levert ook commentaar op de kritiek die het eerste ten deel was gevallen. Dat commentaar is op meesterlijke wijze in het verhaal verwerkt. De Don heeft tot zijn schrik vernomen dat er een boek over zijn avonturen is verschenen en verwacht nadere informatie van een zekere drs. Carrasco, in menig opzicht Cervantes' alter ego. De Don is vooral verontrust door het gerucht dat zijn kroniekschrijver een Moorse fantast is. Maar de doctorandus stelt hem gerust en voorspelt het boek de onsterfelijkheid.

Vervolgens komt de kritiek ter sprake. In het boek zijn verhalen en zelfs hele novelles opgenomen die met de geschiedenis van Don Quijote niets van doen hebben. De kritiek heeft daar bezwaar tegen. Don Quijote ook. Opnieuw is hij verontrust. Hij vreest dat de schrijver een onwetende babbelkous is die er zonder vooropgezet plan maar op los schrijft. Maar weer stelt Carrasco hem gerust: het boek is helemaal niet chaotisch; het is juist zo helder als glas.

Ook over de lezerskring deed Carrasco verslag. Jong en oud verslinden het boek; iedere magere knol heet inmiddels Rocinante. Nabokov geloofde deze passage niet. Dat in Cervantes' Spanje iedereen las of voorgelezen werd, hield hij voor uitgesloten. Hij had het helemaal mis. In de zestiende eeuw reeds werd in alle rangen en standen gretig gelezen, en dan vooral ridderromans. Ook in de Nieuwe Wereld, ondanks dat uitvoerverbod van 1572. Het feit dat de naam Californië uit een ridderroman stamt, spreekt boekdelen. En toen Cortés en zijn mannen na een barre tocht neerkeken op Tenochtitlán, schrijft Bernal Diaz, ‘zeiden wij tot elkaar dat het schouwspel deed denken aan de betoverde steden uit het Boek van Amadís’.

Maar terug naar Don Quijote zelf. Aan het slot van deel twee komt hij, ziek en verslagen, eensklaps tot het inzicht dat ridderromans gevaarlijke onzin zijn. Hij maakt zijn testament en sterft vervolgens burgerlijk in zijn bed. Zijn avonturen zijn voorgoed voorbij. Veiligheidshalve wordt zijn verscheiden notarieel vastgelegd en de lezer wordt verzocht Avellaneda, mocht de gelegenheid zich voordoen, te vragen de Don toch geen ‘tercera jornada’ te laten ondernemen en zijn ‘vermoeide botten’ rust te gunnen. De dood van Don Quijote moest het einde van de ridderroman betekenen. Zo wilde de schrijver het ook. Het enige doel dat hem voor ogen stond, was immers de mensen waarschuwen voor dwaze, verzonnen boeken.