Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 22]

De terugkeer naar het vaderland
J. Brugman

Toen ik in 1959, na elf jaar, van Cairo naar Den Haag werd overgeplaatst om, zoals dat ambtelijk heette, tewerk te worden gesteld op het Ministerie van Buitenlandse Zaken, werd mij vaak gevraagd of dat na zoveel jaren buitenland niet tegenviel. Uit de manier waarop de vraag werd gesteld (en niemand vroeg ooit of het niet meeviel) bleek wel dat verwacht werd dat ik de nadelen van het wonen en werken in Nederland breed zou uitmeten. Verreweg de meeste mensen met wie ik in het begin vergelijkenderwijs over het leven hier en in het buitenland sprak - na een paar jaar was ik natuurlijk al weer zo ver ingeburgerd dat niemand mij meer naar mijn mening vroeg - vonden het vanzelfsprekend dat ik die detachering in Den Haag als een kleine ramp zou beschouwen. Ik zou wel zo spoedig mogelijk weer naar het buitenland willen vertrekken waar alles niet zo burgerlijk en benepen maar ruimer, vrijer, boeiender was. Ik was natuurlijk tegen mijn wil naar Den Haag gestuurd.

Nu was dat laatste helemaal niet zo. Ik had zelf om die overplaatsing gevraagd, voornamelijk omdat Den Haag dicht bij Leiden lag, waar ik wilde promoveren. Ik was bovendien verheugd terug te zijn om een groot aantal redenen die uit het vervolg zullen blijken. Maar toen al viel mij meteen één van de nadelen van Nederland op: de merkwaardige neiging van de Nederlanders om uitvoerig en met overgave af te geven op het eigen land. Collectieve zelfingenomenheid is een onuitstaanbare eigenschap maar het omgekeerde valt ook niet mee. Vooral niet omdat er, zoals ik al gauw ontdekte, toch vaak een individuele zelfingenomenheid mee gepaard gaat. De meeste landgenoten die zo breeduit en zonder schroom de benepenheid, de burgerlijkheid en de schijnheiligheid van ‘de’ Nederlanders uitmaten bleken zichzelf daarvan uit te zonderen, waardoor hun ruimhartigheid, hun artistieke inslag en hun oprechtheid des te meer glans kregen. De term ‘typisch Nederlands’ werd nooit in gunstige zin gebruikt: als iets ‘typisch Nederlands’ was deugde het niet. Het ligt voor de hand om zoiets te verklaren als het resultaat - misschien wel het restant - van enkele eeuwen calvinistisch zondenbesef, dat besef dat de mens onbekwaam is tot enig goed en geneigd tot alle kwaad, dat het nu eenmaal in het systeem van de erfzonde zo is, en dat het nooit anders zal kunnen worden. En daarnaast de zelfingenomenheid van de Farizeeër die, kijkend naar de tollenaar, uitroept: O Heer, ik dank U dat ik niet ben gelijk de andere mensen (Luc. 18:11). Maar er wordt naar mijn smaak al veel te veel met behulp van dat Calvinisme ‘verklaard’ en al die cultuurhistorische speculaties gaan waarschijnlijk te ver. Trouwens, als er wat mee verklaard zou worden zouden we er weinig mee opschieten.

Nee, wat mij betreft was het enige wat na mijn terugkeer in 1959 echt tegenviel de forse salarisvermindering, want een ambtenaar in de buitenlandse dienst verdient in het buitenland nu eenmaal belangrijk meer dan in Den Haag. Maar daaraan tilde ik in die jaren als onbezorgd vrijgezel minder dan ik nu waarschijnlijk zou doen. Voor het overige genoot ik van het leven hier. Wat waren dan die voordelen van Nederland in mijn geval, werd me wel eens verbaasd gevraagd. Het antwoord op zo'n soort vraag hangt natuurlijk van iemands stemming af, maar meestal antwoordde ik dat ik als ik langs Leidschendam of Leimuiden reed - nu, na de aanleg van rijksweg 4 wat vaker dan vroeger - altijd een gevoel van voldoening had dat ik nergens anders ter werreld kon hebben, omdat mijn grootvaders uit deze dorpen komen. Het gaat trouwens meer om de richtingaanwijzers dan om de dorpen zelf: aan geen van beide is veel te beleven en jeugdherinneringen heb ik er niet aan. Maar het was en is nog steeds de voldoening om te leven in een land waar je voorouders - de traditie in mijn familie gaat wel iets verder dan die twee paren grootouders maar niet veel - vandaan komen. ‘Ja, je bent natuurlijk op zoek naar je “roots”,’ zeiden sommige mensen dan, volgens die afschuwelijke gewoonte om te pas en te onpas Engelse termen door de conversatie te strooien. Alsof de beeldspraak van de

[p. 23]

wortels iets verklaarde, alsof er eigenlijk zo nodig weer iets verklaard moest worden.

Dat gevoel van hier te horen gaf een grote zekerheid, een zekerheid die ik in Egypte, waar ik toch op den duur de taal goed had leren spreken en waar ik vele vrienden had gekregen, nooit had gehad. Ondanks mijn vertrouwdheid met land en volk had ik daar steeds het gevoel er niet bij te horen, en bijvoorbeeld niet echt het recht te hebben op de fouten van de Egyptische politici te wijzen, laat staan een analyse te geven van de gebreken in het Egyptische volkskarakter.

Behalve die borden van Leidschendam en Leimuiden zijn er natuurlijk de vele herinneringen aan plaatsen in Nederland (straten, pleinen, bruggen, rivieren, parken) die mij telkens weer de dag doen prijzen dat ik naar Nederland ben teruggekeerd en iets meer dan een jaar later de buitenlandse dienst, die je elk ogenblik weer naar een ander oord kon sturen, vaarwel heb gezegd. Ik kan de Verlengde Fortlaan in Naarden-Bussum, waar één van mijn grootvaders later is gaan wonen, niet door lopen zonder dat op geheimzinnige wijze - en dan hoeft mijn voet niet eens tegen een ongelijkliggende straatsteen te stoten - wat Proust heeft genoemd de ‘félicité’ van de dierbare herinneringen aan het verloren paradijs van mijn grootouderlijk huis in mij opwelt. Natuurlijk is daar nu, in Naarden-Bussum, veel verdwenen: het geheimzinnige bos achter mijn grootvaders huis is er niet meer en er staat nu een ontnuchterend rijtje huizen. Zo'n zelfde rijtje staat achter mijn geboortehuis in Zaandam, waar eens de avontuurlijke houtwerf lag, waar je kon spelen op gevaarlijke drijvende boomstammen. De ‘félicité’ is nooit volmaakt. Maar de plaatsen zijn er nog net als al die andere plaatsen met herinneringen, die allemaal bij elkaar het voordeel opleveren van hier thuis te horen. Met als bijkomend voordeel het recht om beschouwingen te houden over het Nederlandse volkskarakter, of kritiek te leveren op de manier waarop het tweede kabinet Lubbers met mijn, of onze, ‘belastingcenten’ omspringt.

Behalve dat gevoel van hier thuis te horen, dat van die ‘roots’ dus, was de vreugde van de terugkeer naar Nederland voor mij dat er overal om me heen Nederlands gesproken werd. Natuurlijk gebeurde dat ook in de kleine gemeenschap van de Nederlandse ambassade te Cairo, tenminste door de Nederlanders onder elkaar, want sommige van mijn collega's waren met buitenlandse vrouwen getrouwd, en er was ook veel locaal personeel. Maar vaak was het een sterk verbasterd en, erger nog, kleurloos Nederlands geworden. Het lijkt wel of de Nederlandse diplomaten (iets dergelijks zal ook wel gelden voor hun collega's van andere landen) onder de invloed van hun kleurloze levens ook kleurloos gaan spreken, zoals ze ook onder invloed van hun buitenlandse omgeving hun taal gaan larderen (‘doorspekken’ zou ik hier moeten zeggen) met buitenlandse woorden. Drinks, lunches, dinnerparties, tennis games en horseback riding, vullen het dagelijkse leven op de posten in het buitenland - tenzij natuurlijk alles na mijn vertrek uit de buitenlandse dienst grondig veranderd is. Trouwens, het komt niet alleen bij de ambassades voor. Hetzelfde gold voor Nederlandse bedrijven in het buitenland, als daar niet al resoluut geheel was overgeschakeld op het Engels, zelfs voor correspondentie met het hoofdkantoor in Nederland. Het meeste viel de verbastering van het Nederlands mij op bij de KLM-vestiging, diezelfde KLM die merkwaardigerwijs zo vaak de indruk gaf van mening te zijn dat zij het was die de Nederlandse driekleur in het buitenland hooghield en dat de ambassades er waren om de KLM in de uitoefening van die opdracht te steunen. KLM-ers gingen nog even naar de ‘airport’ om een ‘plane’ te ‘meeten’, die een ‘crew’ vervoerde, en ook nog even wat ‘freight’ moesten ‘intaken’, wat wel weer ‘problems’ zou opleveren met de ‘customs'’ die nooit begrepen dat je wel eens in ‘a hurry’ was en die er altijd zo lang over deden om hun ‘mind up te maken’.

Als ik één ding in het buitenland ben gaan beseffen dan is het dat je een buitenlandse taal nooit meer dan redelijk leert spreken en schrijven - uitzonderingen als Joseph Conrad en Nabokov bevestigen die regel alleen maar, die waarschijnlijk minder uitzonderingen kent dan menig ander; Conrad schijnt bovendien altijd te zijn blijven spreken met een zwaar, waarschijnlijk Pools accent. Dat lijkt voor de hand te liggen maar naar mijn ervaring beseffen de meeste mensen die een buitenlandse taal hebben geleerd en dagelijks zijn gaan spreken het niet. Veel Nederlanders die ik in het buitenland heb ontmoet zeiden vaak met zoveel woorden dat ze met ‘hun’ buitenlandse taal, of zelfs talen, niet de minste moeite meer hadden, dat ze Engels of Frans ‘net zo makkelijk als Nederlands’ spraken, soms ook schreven. In werkelijkheid kon zelfs een buitenstaander als ik onmiddellijk horen dat er vanalles aan ontbrak en dat hun Frans en Engels wemelden van de fouten, in vormleer en syntaxis, in woordgebruik en idioom (dat voorzetsels in vreemde talen een bijna onoverkomelijke moeilijkheid vormen lijkt vrijwel niemand te beseffen), om maar niet te spreken van onjuiste uitspraak, zinsmelodie en stemproductie.

[p. 24]

Buitenlandse talen spreken is iets als toneelspelen; je moet in een andere taal zelfs andere dingen zeggen dan in je eigen; maar je speelt geen rol zo goed als je eigen rol. Omgekeerd begrijp je een buitenlandse taal, hoe goed je er ook op hebt gestudeerd, nooit zo goed als je moedertaal, waar zoveel woorden beladen zijn met jeugdherinneringen: aan een tante die altijd het ene, een oom die altijd een ander woord gebruikte, aan een jargon dat een tijdje gebruikelijk was, aan de tijd dat de mensen voor het eerst mieters of lullig durfden te zeggen, of dat in elke zin en bijzin dus gebruikt werd. De quasi-diepzinnigheid die een tijd lang door ‘ergens’ werd uitgedrukt (‘ergens weet ik...’).

Een van de grootste vreugden van de terugkeer naar Nederland in 1959 was die herontdekking van het levende Nederlands. Ik voelde me de eerste maanden op straat en in de winkels zoals ik me lang geleden voelde als jongetje op de Zaterdagmarkt op de Hommelseweg in Arnhem, toen ik met open mond van verbazing stond te luisteren naar de standwerkers, echte taalvirtuozen, die de ene grap na de andere eruit lieten rollen. Scheldpartijen werden soms kunststukjes met de taal die me hetzelfde plezier gaven als de tirades van een van mijn ooms in de oorlog die zo goed op de Duitsers kon schelden dat je werkelijk verkwikt naar huis ging. Toen ik in 1959 in Den Haag ging wonen was het plat-Haags een ontdekking waardoor ik eerst Wim Kan, later Koot en Bie nog meer leerde bewonderen. En zelden ben ik zo voldaan geweest als toen ik eens werd uitgedaagd te raden waar de vrouw van de slager in de buurt vandaan kwam, die een accent had dat net niet helemaal Zaans was en die inderdaad uit Alkmaar bleek te komen.

Natuurlijk was op den duur niet alles in het Nederlands om me heen even mooi. Al in 1959 bleek het Engels onze taal aan alle kanten binnen te dringen, een proces dat overigens ieder jaar in intensiteit lijkt toe te nemen. De opschriften op winkels en op vracht- en bestelauto's zijn soms bijna helemaal in een soort Engels gesteld zonder dat er meer Nederlands aan te pas komt. De voorbeelden zijn legio: voor mij was een van de nieuwste de kapsalon die een hair corner was geworden. Om nog maar niet te spreken van het hele computer ‘gebeuren’, waarvoor bijna geen Nederlandse woorden meer bestaan. Dat proces van binnendringen van een vreemde taal is natuurlijk voor linguisten geen ongewoon verschijnsel, en het Engels is zelf een voorbeeld van zo'n vermenging. Ik besef het allemaal wel en ik beschouw mezelf allerminst als een purist. Maar ik blijf de manier waarop het nu gaat lelijk vinden.

Daarnaast zie ik de verslapping in het gebruik van de beleefdheidsformules als een verarming. De behoefte lijkt te overheersen om vooral te tonen dat je van de ander niet onder de indruk bent; normale beleefdheid wordt kennelijk met serviliteit verward. ‘Zeggu 't maar’ is een gebruikelijke begroetingsformule geworden in de mond van verkoopsters, ook als ze niet de indruk maken onaangenaam verrast te zijn door de binnenkomst van een klant. ‘U mag daar plaats nemen’, zegt de portier in een of ander kantoor, alsof hij je een gunst bewijst terwijl hij je in werkelijkheid mededeelt dat je moet wachten. Nieuwe formules, houd ik mezelf dan voor. Maar het blijft jammer dat er niet betere en elegantere bedacht zijn.

Het derde voordeel van mijn terugkeer in 1959 was voor mij het besef in een voortreffelijk geordende samenleving terecht te zijn gekomen. Ik herinner me nog de verbazing die me keer op keer overviel toen ik mijn eerste appartement kon betrekken. Niet alleen was het huren een simpele zaak maar ik kon precies op de afgesproken datum mijn nieuwe woning betrekken, zonder dat maar één extra-bezoekje aan de verhurende maatschappij noodzakelijk bleek. Zelfs de aansluiting op electriciteit, gas en water, een operatie waarvoor ik had gerekend op eindeloze conflicten met de gemeentelijke energiebedrijven, die alleen na vele bezoekjes zouden worden opgelost, bleek een fluitje van een cent. Het enige waarvoor ik een extra-briefje nodig had was de telefoon. Zo bleek het hele leven te zijn: ik was in een geoliede samenleving terecht gekomen waarin, zo leek het, niets verkeerd kon gaan. Het leek een land waar alles erop gericht was het de burgers zo makkelijk mogelijk te maken. Het reizen naar en van het buitenland bleek de simpelste zaak van de wereld. Vergeleken met Egypte had het iets ongeloofwaardigs. Voor normale Egyptische burgers bracht een buitenlandse reis in die tijd een serie vernederingen met zich mee die zijn weerga niet kende. Paspoorten kregen ze mondjesmaat uitgereikt, en vaak waren ze dan nog maar geldig voor een paar landen, omdat de Egyptische staat de ambitie had te willen regelen waar zijn burgers naar toe gingen. Zelfs met een paspoort kwam niemand het land uit zonder een uitreisvisum waarvoor vele duistere instanties hun toestemming moesten geven. Als dat alles achter de rug was kwam het grootste probleem: de buitenlandse valuta die alleen in speciale gevallen officieel werden verstrekt en dus duur en niet zonder gevaar zwart gekocht moesten worden. En bij te-

[p. 25]

rugkeer wachtte de normale Egyptenaar het vagevuur van de Egyptische douane, die hem aan een urenlange kwelling zou onderwerpen. Als lid van de staf van een ambassade was ik in Egypte van dat alles vrijgesteld, maar onwillekeurig had ik mij terug in Nederland, waar de diplomatieke status niet meer gold, weliswaar niet op zulke grote, maar toch op enige chicanes ingesteld. Niets van dit alles. Het verkrijgen van een paspoort was de eenvoudigste zaak ter wereld: van een uitreisvisum had niemand gehoord; en iedereen kon bij de grenswisselkantoren, soms zelfs in de trein, gauw even wat frankskes, marken of francs kopen.

Helaas zijn op den duur in mijn ideaalbeeld van de Nederlandse samenleving ook wat barstjes gekomen. De goed geoliede bureaucratie bleek van tijd tot tijd boosaardige trekken te vertonen. Wat mij betreft begon dit met het halen van een rijbewijs. In Cairo had ik na de aankoop van mijn eerste auto door de bode van de ambassade een rijbewijs laten halen, dat werd meegegeven zonder dat de betrokken ambtenaar zelfs maar mijn gezicht had gezien. In Nederland (waar het Egyptische document toen niet werd erkend) bleek een rijbewijs een hoogst serieuze zaak te zijn. Zelfs na tien jaar ervaring in Cairo - wat het verkeer betreft een van de engste steden ter wereld - bleken rijlessen noodzakelijk, niet om te leren rijden, maar om te leren examen te rijden. Gelukkig liep het voor mij goed af, maar ik heb sindsdien gemerkt dat het halen van een rijbewijs een nodeloze kwelling is, die nu zo langzamerhand iedere volwassen Nederlander heeft doorgemaakt, waaraan niets te doen lijkt en die voor vele ouders van kinderen die de achttien naderen een rib uit het lijf betekent. Ik verbaas me er nog steeds over dat deze hopeloze ellende door iedereen zo gelaten wordt aanvaard.

Terugkeer naar Nederland betekende ook dat ik in de greep van de belastinginspectie was gekomen. Daar bleek tot mijn verbazing een mate van rechteloosheid te bestaan die ik voordien niet voor mogelijk had gehouden. De inspectie bleek het recht te hebben een formulier dat zelfs voor een persoon van gemiddelde intelligentie vrijwel onbegrijpelijk was te laten invullen, inzage te eisen van hoogstpersoonlijke bescheiden, voorlopige aanslagen op te leggen waartegen geen bezwaar kon worden gemaakt, en navorderingen toe te sturen die als donderslagen uit heldere hemel vielen. Zelf heb ik gelukkig van dat alles weinig last gehad, behalve de jaarlijks weerkerende kwelling van het invullen van het formulier, dat minstens een weekeinde in beslag nam. De belastingambtenaren waarmee ik te doen had waren altijd beleefd en vriendelijk, maar het systeem was, toen ik me enigszins in de theorie ging verdiepen een aanfluiting van de principes die ik tijdens mijn rechtenstudie als heilig had leren beschouwen. Eén zo'n vriendelijke ambtenaar legde mij tijdens een gesprek uit dat hij in eerste instantie eigenlijk als een soort rechter optrad, waarmee de man zonder het te beseffen een fundamenteel gebrek in het systeem aanwees: dat een belanghebbende (hier dus de fiscus) als rechter in eigen zaak optrad. Waarschijnlijk valt de praktijk mee, en is het voornamelijk de overgecompliceerdheid van het systeem die het zo dreigend maakt. En gelukkig lijkt het erop dat er nu iets aan gedaan gaat worden.

Zo zijn er in het ideale beeld van het vaderland dat ik bij mijn terugkeer had wat donkere plekken gekomen. Na dertig jaar is de neiging om Nederland met Egypte te vergelijken niet zo groot meer. Het is vanzelfsprekend geworden in het land te wonen waar mijn grootouders vandaan komen, waar de taal wordt gesproken die ik door en door ken, en waar alles, althans bijna alles zo goed loopt. Het is er een beetje mee als met de democratie in het algemeen: de voordelen overtreffen de nadelen verre.