Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 7]

Mooi en lelijk in Nederland
Roeland J. in 't Veld

‘Een brok in de keel bij nadering van Nederland’, zoals onze demissionaire bewindsman van Buitenlandse Zaken naar eigen zeggen steeds weer ondervindt, dat lijkt me te veel van het goede. Nu nader ik Nederland niet steeds vanuit de lucht, maar de confrontatie is dan wel de meest abrupte: de KLM-stewardess heeft dikwijls dat gemeenschappelijk met onze kat, dat je als passagier voortdurend het gevoel krijgt, dat je er eigenlijk bent om voor haar vooral niet lastig te zijn, je een zo weinig mogelijk eisende klant te betonen, kortom dat jij er voor haar bent, althans zeker niet andersom.

Misschien bedriegt hier de schijn. Een schijn die is gewekt door de schroomvalligen van Singapore Airlines die je goedendag zeggen met je eigen naam. Joost mag weten hoe ze geleerd hebben die ook nog redelijk uit te spreken. Of schijn die sommige echt geïnteresseerde Amerikaanse stewardessen wekken.

Bij nadering van al die rechthoekjes moet ik onweerstaanbaar denken aan ruilverkaveling, aan orde aan de oppervlakte, aan al die verontreinigde grond daaronder.

Eén van de prachtige karakteristieken van onze nationale samenleving is de hoogte van het laagste. Of het nu gaat om uitkeringen binnen de sociale zekerheid, of om de kwaliteit van publieke voorzieningen, zoals scholen of ziekenhuizen, niemand behoeft te kreperen, niemand wordt iets onaanvaardbaars aangedaan. Onze slechtste school is niet alleen vrij goed, maar ook niet veel minder dan de gemiddelde. Onze laagste uitkering ligt niet veel lager dan ons laagste loon, en zo is dat voor vele zaken geregeld.

Nederlanders lijken beducht voor het besef, dat zij het onderling eens zouden kunnen zijn over verdiensten van de Nederlandse samenleving. Daarom zwijgen zij hierover meestal. Of zijn geneigd de ongunstige, vermoede, keerzijde van de medaille: ‘alles wat zich boven het maaiveld vertoont, wordt met de zeis bewerkt’, ‘het grauwe gemiddelde domineert’, ‘uitnemend is verdacht’, uitvoerig te belichten. Hoe prettig die hoogte van het laagste is, merk je snel in de derde wereld of de Verenigde Staten of ook, in toenemende mate, in Groot-Brittannië.

Bedelaars, de aanfluiting van schrikwekkende armoede dichtbij grote rijkdom, grote groepen die nooit aan zelfverwerkelijking zullen toekomen, de littekens van gedwongen onwaardigheid, de waarneming schokt en vergalt voor mij een deel van het reisplezier.

Je vraagt je voortdurend af, waarom toch dat geloof, dat de aanwezigheid van een groep paria's, zelfkanters, armen, ‘miserabili’, nodig is om de veerkracht, de vernieuwingsdrift van de Amerikaanse samenleving in stand te houden. Veel Amerikanen geloven dat echt.

Het optrekken van het onderste niveau maakt lui, verlamt, verkrampt, naar hun vermoeden.

Ernstiger nog is het geloof, dat het verhogen van het laagste de mogelijkheden om het hoogste te bereiken zal aantasten: ‘Geen zeer slechte scholen meer, dan ook geen zeer goede meer, alles zal naar de middelmaat neigen’.

Nederlanders en Amerikanen delen dat geloof, vermoed ik, maar de eersten vinden het niet zo erg, terwijl Amerikanen het verafschuwen.

Drie nieuwe abonnees

[p. 8]

In de gestolde arrangementen van de Nederlandse samenleving is wel zeer sterk aangestuurd op gelijke bedeling. Bevoordeling van uitnemendheid is steeds met veel wantrouwen bejegend. De mate van verstatelijking van onze zorgsystemen heeft er ook toe bijgedragen, dat veel instellingen in extreme mate van één centrale geldbron, de staat, afhankelijk zijn. Centrale criteria, centrale oordelen domineren dan.

Wat cliënten en andere betrokkenen van de prestaties van die instelling vinden, komt financieel niet tot uitdrukking. Die verstatelijking heeft er ook voor gezorgd, dat in Nederland lang niet zoveel grote fondsen bestaan als elders om naast overheden bij te dragen aan zeer goede initiatieven, op grond van eigen overwegingen en inzicht.

De bijna totale afwezigheid van zulke fondsen brengt niet alleen een zekere eentonigheid teweeg, maar continueert ook, paradoxaal genoeg, het belang van de staat als allocator. Voor aanzienlijke initiatieven is immers op geen andere wijze geld bijeen te brengen.

Zie je af van de begrenzing door de bestaande institutionele verhoudingen, dan is er natuurlijk geen reden, waarom een hoge ondergrens ook een lage bovengrens nodig zou maken. Het opvallende van de theorie van Rawls over verdelende rechtvaardigheid is nu juist die combinatie van een zo hoog mogelijk minimum met vrijheid daarboven.

Om het in een helder beeld uit te drukken, er is geen logische reden waarom een land dat zorgt dat zijn minst goede universiteiten nog tamelijk goed zijn, niet tegelijkertijd ook de beste universiteit van de wereld zou kunnen hebben.

Er zijn natuurlijk wel psychologische redenen, die de voornoemde combinatie minder goed voorstelbaar maken: de trek naar het midden is niet alleen maar een verzinsel. Denken in termen van glooiing of, als uiterste, van een duinlandschap laat andere ‘prints’ achter dan denken over de Himalaya.

In het buitenland zie je ook erg goed, waarom haat tegen de staat, zoals in het Reaganisme en Thatcherisme ook aanwezig, soms zo'n slechte raadgever is. Als je ertoe overgaat om ook voor voorzieningen, waarbij een monopolie de natuurlijke marktvorm is, een meervoudig aanbod bijna af te dwingen, zoals bij telefoon en water in de USA en Groot-Brittannië het geval is, dan roep je de maatschappelijke verspilling over je af. En de klant is de klos. Het is dus maar gelukkig, dat het zover in Nederland niet komt. Maar hoe komt het nu toch, dat Amerikanen veel trotser zijn op hun instituties, ook de publieke, musea, universiteiten, de grondwet, dan wij?

Waar schamen wij ons toch voor?

Dat lijkt mij een groot raadsel van Nederland: behalve de koningin en, soms, het voetbal zien wij af van gezamenlijke symbolen van nationaliteit.

Vond vroeger de binding langs de grenzen van de zuil plaats, ook die bestaan toch niet meer intensief genoeg om als bindingssymbool te fungeren? Zijn wij ten prooi aan een zekere anomie die ons tot een positie voorbestemt om - bij het ontbreken van nationaliteitsbesef - als eerste bijvoorbeeld een waarlijk Europese identiteit te zoeken?

Verdient het aanbeveling dat verstandige mensen zich verenigen rondom het, nog slechts in kleine kring bekende, idee van mijn vriend Gevers om Nederland zo snel mogelijk op te heffen?

Ik weet het niet.

Waar elders is het zo knus? Waar elders heeft omvangrijke overheidsactiviteit zoveel van de bronnen van schuldgevoelens geëlimineerd? Maar aan de andere kant, is Nederland niet verschrikkelijk kleinburgerlijk? Kleinburgerlijkheid is, denk ik, vooral de afwezigheid van passie, en leidt tenslotte tot het beduimelen, het vies maken van de passie van anderen.

‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’, is de horribele zegswijze die dit gebod tot uitdrukking brengt. Verandering mag, mits langzaam en een beetje. En vooral niet te opvallend.

Dat laatste geldt, als het ons echt aangaat, als niet het sermoen, maar het dagelijks handelen aan de orde is.

In abstracto, als we er niet zelf echt iets mee te maken hebben, zijn we o zo libertijns. Abortus, euthanasie, drugsbeleid,... Maar in onze dagelijkse contacten, in ons handelen als werkgever, als vriend, hoe open, hoe ruimhartig zijn we dan?

Hoe komt het, dat de in Nederland aanwezige minderheidsgroeperingen, uiteraard met uitzondering van de Chinezen, de allerhoogste werkloosheidspercentages hebben en de laagste deelnemingspercentages in hoger onderwijs, die ik ooit ergens ter wereld zag? Hebben we dat afgekocht met hoge uitkeringen? Of met de formele stellingname, dat racisme niet mag c.q. niet bestaat?

Wat voor toekomstperspectief levert dat op? Waarom heeft niemand het daarover?

Dat verbijstert mij echt, het vermogen van de Nederlandse samenleving om het over

[p. 9]

dingen niet te hebben: niet over de miljarden slorpende organisatie van onze sociale zekerheid, ik bedoel dus niet de uitkeringen zelf, maar de organisatie daaromheen, met al die elkaar overlappende instellingen die allemaal een stukje van de klantbehandeling doen: de een de uitkering, de volgende de keuringen, de derde de her- en bijscholing. Instellingen, die er vooral belang bij hebben de totaal verbrokkelde behandeling van klanten en problemen in stand te houden en daarmee zichzelf in stand te houden. Ook het Ministerie van Sociale Zaken heeft bij grootscheepse reorganisaties geen belang; RUST is het gebod dat het CDA in die richting heeft geformuleerd.

Een fantastische misvatting!

In de komende jaren zal duidelijk worden, hoe ondoeltreffend het organisatorische gebouw is, dat de 100 miljard gulden per jaar aan sociale zekerheid verspijkert. Het is een gotspe, dat ook top-ambtenaren van SoZaWe regelmatig gniffelend hebben gesproken over de automatisering van studiefinanciering. Dat stelsel werkt na enorme aanvangsproblemen nu in de uitvoering redelijk. In gebruik van menskracht per klant is het naar mijn schatting een factor 20, dus niet 20 procent, maar 2000 procent, doelmatiger dan de uitvoering van de Algemene Bijstandswet! Maar wie heeft het daarover?

Met zijn mooie onderzoek heeft Kees Schuyt aangetoond, dat er zeer uiteenlopende typen werklozen bestaan, en dat dus ook de aanpak sterk zou moeten variëren. Er bestaat echter een dodelijk woud van regels, dat uniformiteit, en daarmee stupiditeit, afdwingt.

In de intelligentie van lokale organisaties is geen enkel vertrouwen gesteld. Dat geldt voor een flink stuk van onze overheidsorganisatie. Het lijkt alsof de tijd heeft stilgestaan. Steeds grotere conglomeraten zijn ontstaan, vooral als gevolg van aanslibbing van nieuwe taken. Het snoeimes is niet met regelmaat gehanteerd. Ook heeft geen regelmatige verplanting plaats gevonden. Gevolg is dat onze departementen onmogelijk groot zijn geworden, naar mijn schatting als monolitische structuur ook groter dan in de Verenigde Staten, om maar eens een landje te noemen. Maar wie heeft het daarover?

Drukkingsgroepen, zoals de Vlamingen het zo mooi zeggen, betekenen in Nederland veel. De sterk toegenomen deelneming van vrouwen aan het ‘gehonoreerde’ arbeidsproces heeft er nauwelijks toe bijgedragen, dat in de haarvaten van ons distributiesysteem, de winkels, de toegankelijkheid naar klanten is verbeterd. Nog steeds bestaan er achterlijke denkbeelden over openingstijden met enorm ongemak en veel congestie op koopavonden en zaterdag.

Het keurslijf van de traditie en het deelbelang overheerst. Gelatenheid is kenmerkend voor de houding van de slachtoffers. Het sluitingsuur wordt ondergaan.

Tijd voor weging. Voor wie is Nederland het mooiste woongebied? Wie niet wordt aangeraakt door het kleinburgerlijke, wie niet is beroerd door de stilte rond belangrijke onwenselijkheden, wie de ordening van ons landschap, de planning in onze steden bewondert, de nabijheid van zoveel fysiek verleden en zoveel cultuur bemint, wie houdt van het debat over de norm zonder verbinding met het dagelijks leven, voor hem of haar is Nederland het ideaal.

Voor wie in enig opzicht van het voorafgaande beeld afwijkt, leidt een langdurig verblijf in ons land tot getob. Maar tobben is eveneens een nationale sport.