Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 39]

In den beginne
Karina Ploos van Amstel

Een jongen gooit zijn fiets tegen de lantarenpaal voor mijn huis. Uit de grote fietstas achter op zijn bagagedrager haalt hij een pak kranten.

Ik sta met mijn handen in mijn zakken in de onverwarmde kamer voor het raam. Het is nog half-donker buiten. Ik ben zo vroeg op dat ik dingen zie die ik anders nooit zie: een schooljongen van een jaar of zestien in een geel jack met een dikke wollen das in felle kleuren om zijn hals die de krant in mijn bus stopt.

Ik ga naar de keuken om koffie te zetten. Ik eet staande een boterham. Met een beker koffie in mijn hand ga ik naar binnen. Het is inmiddels licht geworden. Het wordt een zonnige herfstdag. De hemel is wolkeloos. Ik wacht nog even de post af. Maar de postbode loopt mijn huis voorbij. Dat is elke keer weer een opluchting. En een teleurstelling.

Toen een week geleden de brief van Annette kwam ben ik hevig geschrokken. Ik wist dat er iets schokkends in zou staan.

Het had me grote moeite gekost de brief van de gangmat op te rapen. Niet alleen mijn handen maar ook mijn lichaam had gebeefd van emotie.

Ik ben niet gewend van Annette brieven te krijgen. Ze schrijft bij voorkeur briefkaarten.

Belangrijke in haast onduidelijk neergekrabbelde mededelingen lijken op een kaart immers niet veel meer dan kanttekeningen: Ik blijf nog wat langer weg - dat is ook nuttig voor mijn spaans, ik heb hier een vriend gevonden - hij heet Luis en hij doet verpleegwerk in een wijk aan de rand van Santiago - de bewoners zijn verslaafden: alcoholisten en mensen die hun hersens beschadigd hebben door het gebruik van een goedkope uit lijm bereide drug. Ik heb mijn baan als tolk/vertaler opgegeven - ik help nu Luis zoveel ik kan -.

Ik had haar na dat laatste bericht teruggeschreven:

a	ik twijfel aan de motieven van welzijnswerkers in het algemeen en aan die van jou in het bijzonder;
b	de overgang van een talenstudie naar de verpleging lijkt me een onbezonnen stap;
c	er zijn genoeg idealisten - meestal mislukkelingen en avonturiers die jouw taak kunnen en willen overnemen;
d	naar mijn mening is een patient niet direct gebaat met een ongeschoolde verpleger.

Op die brief reageerde ze niet. Wat ik ook niet verwacht had. Plichtsgetrouw bleef ze haar kaarten sturen. Op een daarvan deelde ze mee dat ze nu samenwoonde met een Chileense verpleger. En dat ze gelukkig was.

Toen was het mijn beurt om niet te reageren.

Ik klim de trap op naar mijn studeerkamer.

Daar ga ik achter mijn bureau zitten. Mijn stoel draai ik half om, zodat ik mijn voeten op de verwarming kan leggen. Het is mijn gewoonte om in deze houding's morgens de krant te lezen en de post door te nemen.

Maar de postbode heeft niets gebracht. En de krant heb ik in de gang laten liggen. Voor lezen - zelfs al is dat de krant - heb ik rust nodig. Een rust die ik vandaag mis omdat ik om tien uur op de röntgenafdeling van het Academisch Ziekenhuis moet zijn.

Ik had het niet nodig gevonden om voor de korte tijd dat ik thuis was de thermostaat hoger te draaien. Hoewel mijn voeten ijskoud zijn op de kille radiatoren, trek ik ze niet terug. Dit rustige zitten in de vroege morgen achter mijn bureau hoort tot het dagelijkse ritueel dat ik onder alle omstandigheden probeer te handhaven. Ook vandaag nu mijn handen leeg zijn en mijn voeten alleen maar kouder worden.

In de vensterbank ligt de brief van Annette. Al verscheidene malen heb ik in de loop van de week geprobeerd die te beantwoorden.

De snippers van alle papieren mislukkingen vullen langzamerhand de prullemand naast mijn bureau.

De eerste poging ontaardde in een apologie. De tweede werd een verklaring. De derde een soort smeekschrift: heb begrip voor mijn onbegrip.

[p. 40]

Ik pak de brief op. Speel er wat mee. Leg hem weer terug. Het is nog niet eens negen uur. Ik heb me zo gehaast om klaar te komen dat ik nu tijd over heb.

Over de brief heen kijk ik naar buiten. Mijn handen trillen. Zelfs mijn benen trillen. God, wat heb ik het koud. Dat zonlicht is ook koud. Hel en koud. De huizen aan de overkant van het plein waaraan ik woon staan daar dood in dat witte licht van die onnatuurlijk koude zon, die warmte hoort uit te stralen. De muren zijn naakt. Op sommige plaatsen grijs-groen uitgeslagen. De bakstenen lijken ingelijst. Hun fraaie roodbruine kleur wordt bedorven door de scherpe lijnen van de grauwe cementvoegen.

Ik erger me. Ik herinner me dat ik ook vroeger snel geïrriteerd was op zo'n dag waarop ik scherper voelde dan gewoonlijk. In die toestand heb ik plotseling oog voor details die me anders niet opvallen.

Ik erger me aan het plein. Aan de verwaarloosde huizen. Aan het gemeentebestuur dat daarvoor geen oog heeft. Aan de bewoners die de opgewaaide herfstbladeren niet wegvegen. Die verscheurde reclamefolders en andere rommel zoals een blauwe envelop van een pakje shag, een gescheurd plastic bekertje, flarden krantenpapier weigeren op te rapen.

De toeristen die hier in de zomer bewonderend stil staan om de harmonie van de oude bomen met de oude huizen op zich te laten inwerken, zouden dit pittoreske plekje niet herkennen. Het is nu niet meer dan een eldorado voor milieu-fanatici.

Ik weet heel goed dat ik destructief bezig ben. Maar de ergernis verschaft me voldoening en zelfs een zeker plezier.

Als in de VVV-brochures deze achttiende eeuwse huizen statig worden genoemd, is dat een epitheton dat alleen opgaat gedurende de zomermaanden. Het licht moet dan worstelen om door de donkerrode bladeren van de oude beuken midden op het plein heen te breken. In dat schaarse, diffuse licht wordt het verval bedrieglijk gecamoufleerd en heeft de ouderdom zelfs charme.

Het plein maakt een onverschillige, moedeloze indruk. Dat komt waarschijnlijk doordat de mensen die er wonen voor het merendeel onverschillig en moedeloos zijn. Ze zijn oud en hebben zich neergelegd bij de verwaarlozing, de ondergang. Dat zie je niet alleen aan het vuil dat ze laten liggen maar ook aan het ongepoetste koper van deurknoppen en brievenbussen. Aan het houtwerk dat ongeverfd blijft.

Overigens ben ik zelf een van die bewoners.

Omdat ik niets beters te doen heb, pak ik opnieuw de brief van Annette. Ik lees die zoals ik soms het Onze Vader lees. Nauwkeurig woord voor woord hoewel ik de inhoud kan dromen.

‘Ik heb besloten voorlopig niet naar Europa terug te gaan. Om welke reden kan ik je zoals altijd niet uitleggen. Ik weet dat je onmiddellijk zou zeggen: “Bepaal je tot de feiten. Of: begin je verhaal bij het begin”. Het feit kan ik je noemen: Luis is dood.

Maar meer zou ik je niet kunnen vertellen. Ik zou niet weten waar te beginnen en waar te eindigen.

Er is een zee van gevoelens waarvoor jij en ik moeilijk woorden kunnen vinden. En als we in diepzee terechtkomen, hebben we helemaal geen woorden meer. Daar vond ik Luis’.

Hoewel het nog te vroeg is, loop ik naar de gang om mijn jas aan te trekken. Daarna klim ik de zoldertrap op naar de kamer van Annette. Ook een onderdeel van het dagelijkse ritueel.

Ik heb de inrichting intact gelaten. Alle uitgeknipte krantenzinnen, versjes en dichtregels die ze vooral in de puberteit heeft overgeschreven en op de muur geprikt, ken ik uit het hoofd. Daartussen hangen de foto's van idolen die ik niet thuis kan brengen: anarchisten, popzangers, feministen?

‘Ik verlang naar huis - naar de stenen waar ik als kind gespeeld heb en niet naar de mensen’ -

‘de zee keek op alsof ze bad - toen heb ik u teruggevonden’ -

‘altijd november, altijd regen’ -

‘in iedere voetstap die daalt - is noodlot geschreven’ -

‘je zocht een vrouw - je vond een ziel en je was teleurgesteld’ -

De kamer is heel wat lichter en vrolijker dan mijn studeerkamer. Door het grote vierkante raam valt het zonlicht royaal naar binnen.

In de deuropening blijf ik staan.

De zon en het raam hebben een grote vierkante lichte vlek op de houten vloer gemaakt.

Ik zie het kind op die zonnige plek voor de boekenkast zitten.

Ze heeft in haar drift alle boeken uit de kast getrokken en op de grond gesmeten. Haar gezichtje is rood en glimmend van tranen en opwinding.

Ze was huilend uit school gekomen. ‘Er is iets gebeurd - er is iets gebeurd en de juf-

[p. 41]

frouw zei - en het was niet mijn schuld -’

Ik had gezegd: ‘Die verhalen van jou hebben kop noch staart. Alles draait in een cirkel rond. En ik moet maar zoeken waar het begin is. Stop en vertel wat er aan de hand is. En begin bij het begin’.

Ze was nog harder gaan huilen. Stampend op elke traptree was ze naar boven gerend.

Ik had haar eerst de kans gegeven om tot rust te komen. Na een kwartier was ik naar haar toe gegaan.

Ze zit met een hete kleur en behuilde ogen op de grond tussen de chaos.

‘Wat is er nou op school gebeurd?’

Zonder antwoord te geven staart ze naar de boeken om haar heen. Het ziet er naar uit dat ze niet eens meer weet waar het om ging.

Maar ik ben een geduldige vader. Ik loop wat rond in de kamer. Tenslotte vraag ik: ‘Waarom zeg je niks? Was het allemaal niet zo erg belangrijk?’

Het kind knijpt de ogen dicht. Alsof ze diep moet nadenken. Het is duidelijk dat ze de draad kwijt is.

Ze vraagt: ‘Hoe zag de aarde er uit voordat er bomen en bloemen en dieren en mensen waren?’

Ik heb weinig tijd. Over een half uur moet ik op een vergadering zijn. Maar ik weet me te beheersen. Ik mag niet boos worden. Ik geef rustig antwoord: ‘De aarde was woest en leeg. Er was niets. Geen zon, geen maan. Niets. Zonder licht groeit er niets’.

Als het kind niet reageert, voeg ik er plechtig aan toe: ‘In den beginne schiep God de hemel en de aarde uit het niets’.

Het kind vraagt: ‘En waar woonde God dan toen er nog geen hemel was? In niets?’

Nou verlies ik toch mijn geduld. Ik zeg: ‘Ik ben er niet bij geweest toen de wereld geschapen werd. Ik kan je moeilijk vertellen hoe het niets er uitzag. Maar nu wil ik geen afleidingsmanoeuvres meer. Ik ben hier niet gekomen om met jou over het ontstaan van hemel en aarde te praten. Je zou me vertellen wat er gebeurd was. En je zou beginnen bij het begin’.

Hulpeloos maar vooral ook angstig kijkt het kind om zich heen: ‘Dat kan ik niet’,

[p. 42]

zegt ze, ‘ik weet niet wanneer het begon’.

Als ze ziet dat ik boos weg wil gaan, probeert ze me tegen te houden. Ze zegt haastig: ‘De juffrouw heeft me de klas uitgestuurd’.

‘Waarom?’

‘Om niks’.

Ik ben nu helemaal opgelucht. ‘Het is altijd om niks’, lach ik. ‘Zo'n mens raakt over haar toeren en dan pikt ze juist de verkeerde eruit. Zo ging het vroeger ook bij mij op school’.

Ik geef haar een kameraadschappelijk knipoogje. ‘Je moet je de dingen niet zo aantrekken. En vooral niet boos worden en huilen om niks’.

Ik herinner me nog goed hoe vrolijk ik me had gevoeld. Alles had zich zoveel eenvoudiger opgelost dan ik had verwacht. Ik had me moeten inhouden om geen dwaze danspassen te maken terwijl ik de kamer uitliep. Ik had gehandeld als een verstandige, begrijpende vader.

Bij de deur kijk ik nog even om. Ik zie tot mijn verbazing dat het kind weer huilt. Ik aarzel. Moet ik toch nog verder vragen? Ik schuif mijn mouw omhoog om te zien of ik nog tijd heb.

- Je manchetten slijten van die gewoonte van je om ieder ogenblik op je horloge te kijken. Zonder dat je ooit ziet hoe laat het is -

Ik moet weg. De vergadering begint over een half uur. En ze heeft immers zelf gezegd dat het ging om niks.

Ik heb - net als lang geleden - mijn hand aan de knop van de deur die half open staat. Heel duidelijk zie ik het tafereel weer voor me.

De opgestapelde boeken lijken kruiende ijsschotsen waartussen het huilende kind wanhopig wegzinkt.

Ik moet me toch nog haasten om op tijd in het ziekenhuis te zijn.

Een kille stem achter een glazen wand geeft instructies. Ik voel de stalen plaat drukken op mijn bleke lichaam. - Hier leit Vondel zonder rouw en hij is gestorven van de kou - ik schrijf niets op, Annette, maar net als jij heb ik een reservoir. Ik weet niet waar de zinnen vandaan komen. Ik sla ze niet bewust op. Mensen met een zee van gevoelens die ze moeilijk onder woorden kunnen brengen, hebben de woorden van anderen nodig.

Ik klem mijn kaken op elkaar om niet te klappertanden. Het was stom om zo lang in een onverwarmd huis rond te hangen. Het blauwachtige licht, het geluid van de stem die bij niemand hoort, hebben het onwezenlijke en harde van een science fiction film. In deze half-donkere ruimte ben ik niet veel meer dan een karkas.

De stralen negeren het povere van mijn bijna vleesloze lichaam. Ook voor de vernedering ervan missen ze de belangstelling. Hun interesse gaat dieper. Ze dringen genadeloos door tot de versleten organen waar de oorzaak ligt van mijn duizelingen en het onregelmatige kloppen van mijn hart.

De stem achter glas zegt luid: ‘Draait u zich even naar rechts. En dan doodstil blijven - adem inhouden’.

Ik begin toch te klappertanden.

‘U moet stil liggen en U beweegt’.

- und der Mensch versuche die Götter nicht - und begehre nimmer und nimmer zu schauen - was sie gnädig bedecken mit Nacht und mit Grauen -.

Ik herhaal de zin een paar maal om het klapperen tegen te gaan.

De stem zegt: ‘U kunt zich aankleden’.

Maar nu blijf ik roerloos liggen.

- Nooit proberen te zwemmen - nooit wild je armen of benen bewegen als je in een draaikolk terrecht komt - dat is de enige manier om boven te komen -.

‘Ik was tien jaar, Annette, toen ik voor 't eerst de dood ontmoette.

Ik lag op een bank. Het Rode Kruis had een telegram gestuurd dat mijn broer Thijs was verongelukt in Spanje. Mijn gezicht was strak en gevoelloos. Net zo dood als het gezicht van Thijs.

Ik sliep niet echt. Maar ik was ook niet wakker. Ik zag mijzelf op die bank liggen. De ruimte om mij heen was donker, groot en leeg.

Ik merkte plotseling dat uit die zwarte ruimte een hand zich naar mij uitstrekte en over mijn gezicht bewoog. De vingers gleden tastend over mijn wenkbrauwen, mijn neus, de holten rond mijn ogen die halfdicht waren. Tenslotte bleef de palm van de hand op mijn gezicht liggen. Dat werd helemaal warm.

Toen de hand weg was deed ik mijn ogen open. Ik wachtte even. Daarna sloot ik ze weer in de hoop dat die warme hand terug zou keren.

Ik huilde van teleurstelling toen dat niet gebeurde. Maar ik was in ieder geval niet koud en stijf meer. Ik kon weer opstaan en lopen’.

‘U is klaar. U mag zich aankleden, hoor’.

‘Hoort u me? Is er iets?’

Ik heb het gehoord. Ik sta op. Terwijl ik naar het kleedhokje loop, zeg ik: ‘Nee, nee, er is niets’.