Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 40]

Stukjes en beetjes (10)
Charlotte Mutsaers

Thought is superior to dress and circumstance.
It is thought pure thought that sets the world in a dance.
And what is the greatest thought since the world begun?
Galileo's discovery that the earth goes around the sun.

Stevie Smith

Wat is de tegenstelling van kip? Haan. En van lach? Traan. Daarom klinkt een koor van schreiende hanen en lachende kippen zo mooi. Dit heeft te maken met les extrêmes se touchent. De kip draait om de haan zoals de aarde om de zon. Zelfs hanegeschrei zet de wereld in een dans. Om vast te stellen dat 's werelds goed eb en vloed is, hoeft men evenwel niet af te reizen naar De Haan aan Zee. Al in Genesis staat geschreven hoe de hele wereld van meet af aan werd ingericht als arena om constrasten (licht/donker, water/land, mens/dier, kip/haan) in te laten knokken. Moedwillig werd hiermee de oorlog in huis gehaald, maar stel dat het eens anders was. Zonder contradans zouden we omkomen van de eentonigheid en bovendien haast niets meer kunnen waarnemen. De grootste reus wordt immers pas werkelijk zichtbaar naast de kleinste duim, de lelijkste opdonder naast de mooiste filmster, de snelste haas naast de schuifelendste schildpad, de dikste wenkbrauw naast de dunste komma. Alleen, er zijn zo oneindig veel medailles en zo oneindig veel keerzijdes dat het soms wel eens moeilijk valt uit te maken welke keerzijde nu hoort bij welke medaille. Daar komt bij dat wat iemand als contrast ervaart niet alleen van de schepping afhangt maar minstens zoveel van zijn eigen verbeeldingskracht en voorstellingsvermogen. De een bespeurt tenslotte onraad waar de ander zich lijkt te wentelen in pais en vree. In het gunstigste geval levert dat kunst op, in het ongunstigste krankzinnigheid. Regelrechte onzin levert het op als iemand evidente tegenstellingen wel degelijk ziet, maar domweg weigert ze te erkennen, omdat ze niet goed van pas komen. ‘Om pap glad te krijgen’, zegt zo iemand, ‘hoef je niet per se met de lepel in de pot te roeren. Je kunt toch evenzogoed die lepel stil houden en de pot daaronder in de rondte draaien?’ Ja, dat kan, maar voert het niet een beetje ver om te stellen dat daarmee het hele verschil tussen pot en lepel uit de wereld is geholpen? Liefdeloos is dat en vooral kunst-vijandig.

Wie wat meer vat wil krijgen op het grote splijtzwam-mechanisme zou zichzelf eens de Dictionary of contrasting pairs van Adrian Room (London, 1988) cadeau moeten doen. Gekker woordenboek kreeg ik zelden in handen. Zo sadistisch zijn hierin allerlei woorden gekoppeld aan hun veronderstelde tegendeel dat het een wonder mag heten dat dit boek niet al lang van de ruzies uit elkaar is geknald. Achter elk contrasterend woordenpaar vermeldt Room steeds uitvoerig waarin de partners met elkaar verschillen en daarbij wandelt hij flink naast de lexicale paden, wat, door de ernst waarmee dat gebeurt, veel vermakelijks oplevert, b.v. you/me. The contrast is constant and implicit: ‘you’ are ‘you’ and I am ‘me’ and (grammatically at any rate), ‘you’ are the second person, while I am the first. Some linguistics have noticed a curious fact, which may not be simply a coincidence. In saying the word ‘you’, our lips move outward the person we are speaking to, but in saying ‘me’ the lips are drawn into the speaker (...). (Test dit voor de spiegel. Het klopt). Omdat er echter maar een fractie van alle woordenboekwoorden in werd opgenomen en omdat de criteria voor opname lang niet altijd duidelijk zijn, kun je moeilijk zeggen dat dit een woordenboek is met een nuttige opzoekfunctie. Daarentegen bevat het onbedoeld zoveel levensvisies en bizondere informatie dat het zich heel aangenaam van A tot Z laat uitlezen. Alvorens daar echter mee te beginnen is het leuk en leerzaam om zichzelf en zijn tegenstander eens te testen door woordparen te bedenken waarvan men vermoedt dat ze er in voorkomen. Een vrij moeilijk gezel-

[p. 41]

schapsspel. Ik koos als eerse lam/wolf. Dat staat er niet in. Mijn tegenstander koos bad/douche. Alweer mis. Slot/sleutel dan. Komt er ook niet in voor. Zo gingen wij door tot diep in de nacht en vingen voornamelijk bot. Des te onthutsender was het dan ook om nabladerend in het boek ineens wel op een zonderling duo als dry iron/steam iron te stuiten. Geen mens die dat had kunnen bedenken, wat dit woordenboek er uiteraard niet acceptabeler op maakt. Maar als men zijn vooropgezette eisen even aan de kant zet, hoe grappig is het dan om te moeten constateren dat Room zich bij deze keuze kennelijk niet heeft laten leiden door het wat gezochte contrast tussen de twee strijkbouten, maar door het simpele feit dat hij een Pietje Precies is op zijn overhemden. Zijn voorkeur gaat uit naar het stoomstrijkijzer, vooral, zegt hij, omdat het de zoompjes zo netjes strijkt!

Meen nu vooral niet dat dit boek een soort verkapte versie is van de WP voor de Vrouw. De twee strijkijzers bevinden zich namelijk geenszins in een gezelschap van oude vertrouwde huishoudelijke apparaten, maar in een bonte stoet van de meest uiteenlopende paren, zodat niemand, tenzij hij het niet kan verstouwen voor de zoveelste maal bevestigd te zien dat alle ingrediënten van de wereld met elkaar overhoop liggen, kopschuw behoeft te worden:

hello/goodbye, cock/hen, BC/AD, patrician/plebs, rabbit/hare, win/lose, urinate/defecate, cowboys/Indians, butter/margarine, love/hate, tea/coffee, reader/writer, bee/wasp, blonde/brunette, table/chair, finger/toe, tu/vous, salt/pepper, hurray/boo, etc.

Uit al deze voorbeelden en met name uit zulke onverrassende combinaties als vinger/teen, konijn/haas, boter/margarine en bij/wesp wordt duidelijk dat heel wat tegenstellingen in feite berusten op overeenkomst. Wat lijkt nu meer op boter dan uitgerekend margarine, welk dier heeft meer weg van een konijn dan juist de haas? Waar contrasten zichtbaar worden, is blijkbaar van verwantschap sprake (een troostrijke paradox waar bureaus voor huwelijks- en gezinsmoeilijkheden hun voordeel mee kunnen doen). Zou dit niet het geval zijn dan had Room voor een schier onmogelijke taak gestaan. Dan had hij konijn net zo goed kunnen koppelen aan broodrooster, vlo of hark, woorden die er stuk voor stuk meer mee contrasteren dan haas. En dan zaten wij behalve met een ontilbaar woordenboek opgescheept met een zinloos allegaartje. Alleen via een kunstwerk kan iemand duidelijk maken waarom en waardoor hij het idee heeft dat er om hem heen een wereld is opgetrokken van de eigenaardigste contrasten waar niemand oog voor lijkt te hebben. Misschien had Room beter kunstenaar kunnen worden (in die richting wijst b.v. zijn geestige beschrijving van thunder/lightning: Nature's own ‘son et lumière’) dan woordenboek-maker. Nu hangt hij zo'n beetje tussen de twee in. Dit neemt niet weg dat het interessant is om na te gaan hoe hij tot diverse koppelingen is gekomen en hoe hij steeds heeft weten te bepalen welk van een tweetal woorden het hoofdwoord moest zijn. Waarom om maar iets te noemen is het cowboys/Indians en niet Indians/cowboys? Of rabbit/hare en niet hare/rabbit? Hoe weet hij dat zo precies? Ik weet het niet. Het zal niemand verbazen dat naast het leven/dood-beginsel (beginning/end, young/old, animate/inanimate) de man/vrouw-kloof een van zijn leidinggevende principes is. De man is nummer een, dus de man gaat voorop. Dat is in het leven zo en waarom zou dat in een woordenboek anders zijn. Vandaar: man/woman (man see woman), Adam/Eve (Eve see Adam), he/she (she see he), cock/hen (hen see cock), brother/sister (sister see brother), tsar/tsarin (tsarin see tsar), Mars/Venus (Venus see Mars). Misogyny/misandry lijkt op het eerste gezicht van de bestaande orde af te wijken, maar dat is schijn. Wie even nadenkt zal er onmiddellijk achterkomen dat ook hier de vigerende hiërarchie voorbeeldig werd gevolgd. Hoe vrolijk steken daartussen koe en weduwe hun sympathieke koppen op (cow/bull, widow/widower). Zijn stier en weduwnaar soms mannen van het tweede garnituur? De plaats van de koe is wel begrijpelijk. Ten eerste grazen er oneindig veel meer koeien dan stieren in de wei rond, ten tweede is de functie van de stier vergeleken bij die van de koe slechts zijdelings. Maar op welke gronden werd de weduwnaar naar achteren geschoven? Omdat, zo legt Room uit, widow een veel ouder woord is dan widower. Aanvankelijk bestond er niet eens een apart woord voor weduwnaar. Waarop men zich afvraagt hoe dát dan komt. Daar geeft Room geen antwoord op. Wel vermeldt hij dat het volgens de feministen komt doordat het voor de vrouw een stuk erger was om de financiële steun van haar man te moeten missen dan voor de man om verstoken te zijn van het gezelschap van zijn vrouw. Een achterlijke verklaring die zowel de liefde van de man als de kosten van een huishoudster schromelijk onderschat. Zou het niet gewoon kunnen dat er vroeger nauwelijks weduwnaars waren? Ook nu zie je op de honderd weduwen ongeveer één weduwnaar. Bescheiden blikken in reisbussen of bejaardenhuizen leren dat de ware koploopster de vrouw is.

[p. 42]

‘Jij bent ook altijd in de contramine’, van kindsaf heb ik dit oordeel al zo vaak over mijn eigen hoofd horen uitstorten dat er wel iets van waar zal zijn? Maar wát is er eigenlijk van waar? Zou er ooit van contramine sprake zijn als de ander niet voortdurend zijn best deed om je tegen zich in het harnas te jagen? De contramineur getuigt niet van overmoed, hij eist alleen het recht op om de dingen ondersteboven en binnenstebuiten te keren en vooral, wat nog veel belangrijker is, om zijn eigen gang te gaan. De eerste keer ging zo:

Ik was acht jaar en op bezoek in een huis waar ik zo regelmatig kwam dat ik de moeder met ‘tante’ en de vader met ‘oom’ moest aanspreken zonder dat zij familie van mij waren. Wij zitten aan tafel en ‘tante’ brengt de schaal binnen met schijfjes tomaat er op. Niet alleen zijn die met suiker bestrooid maar ook worden we geacht ons brood er mee te beleggen. Volgens mijn eigen opvoeding wordt tomaat niet tot de zoetigheid gerekend en evenmin tot het broodbeleg. Geen probleem, ik neem wat losse schijfjes op mijn bord zonder brood, schraap er met een mes zorgvuldig de suikerkorrels af, strooi er zout en peper op en steek ze stuk voor stuk in mijn mond. Of er soms wat aan mankeert, vraagt ‘tante’.

‘Hoezo?’

‘Nou, je kunt tomaat toch wel gewoon eten zoals het hoort?’

‘Ja maar, bij ons thuis is tomaat iets hartigs’.

‘Daar klopt echt niets van, zo heeft de natuur het niet bedoeld’.

‘Bij ons thuis wel, bij ons is tomaat een hartig ding. Bel anders maar op’.

‘Is het nu echt nodig om hier aan tafel op een dergelijke manier in de contramine te gaan?’

Dit gesprek is het eerste geweest van een reeks dwaze woordenwisselingen die allemaal op hetzelfde verwijt uitdraaiden. Het aantal mensen dat meent dat de waarheid echt bestaat is te groot. Misschien verdiep ik me daarom zo graag in zo'n boek als van Room. Room zet zoet en zout niet tegenover elkaar, maar vormde het stel salt/pepper (ik zou zelf zeggen pepper/salt), waarvan zout volgens hem de smaak aan iets geeft en peper de ‘pep’. Of hij zich nu etymologisch heeft laten meeslepen weet ik niet, maar naar mijn idee geeft zout de pep en peper de smaak, zodat ik opnieuw moet proeven.

Ondertussen zit ik in mijn kamer met Room. Ik zit op mijn stoel aan tafel (‘tables are for things, chairs for people’ aldus Room) en kijk naar mijn peper en zout-stel. Het zout zit in het vaatje met meer gaatjes en de peper in het vaatje met één gaatje (net andersom als bij Room). Zij knokken niet, zij wachten. Tot ik met het mes kom en de tomaat. Ze popelen om hem op te peppen en smaak te geven. Ach, als Eros en Thanatos ook eens zo broederlijk naast elkaar konden staan in een zilveren houdertje. En dat je dan af en toe een snuifje van dit kon nemen en af en toe een snuifje van dat. Zonder er aan te bezwijken en zonder dat iemand je uit komt leggen dat het in wezen zoetigheid is wat je zoekt.

(wordt vervolgd)