Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 36]

Stukjes en beetjes (9)
Charlotte Mutsaers

Wat betreft dat ‘noblesse oblige’; misschien is dat hele gezegde wel ernaast. Als noblesse verplicht, zou men een goed mens een vergrijp zwaarder moeten aanrekenen dan een schoft. Dat is niet juist; daar gaat de menselijke rechter niet van uit. Een schoft zou dan geen verplichtingen hebben, omdat hij immers geen noblesse heeft!
Jan Hanlo
(uit Brieven, deel 2, p. 345)

Ik ben dol op schildpadsoep (real turtle), maar eten zal ik hem nooit, want nog veel meer houd ik van de schildpad. De hals van de schildpad lijkt precies op die van oude dames (soms ook wel van hele oude heren), maar als hij zijn nek niet al te ver uitsteekt, wat een bekoorlijk beest is het dan dat keiharde voorhoofd op pootjes! En wat is hij aaibaar, geen haar minder dan de eerste de beste huiskat.

De dakloze schildpad bestaat ook en omdat hij de letter d mist heet hij schilpad. Hier geen stevig schild maar slechts een kwetsbare schil, dus al het gevoel ligt er duimdik bovenop. Van wie houden de meeste mensen nu het meest, van de schildpad of van de schilpad? Helaas moet het antwoord zijn: van de schilpad. Heel verwonderlijk is dat niet wanneer men bedenkt dat ook de zogenaamde gevoelsmens meestal een stuk liever wordt gevonden dan de verstandsmens. Maar wil dat zeggen dat de schildpadden daarom maar tot soep moeten worden gekookt, zodat ze eindelijk hun geheim prijs geven en nooit meer hard uit de hoek komen? Een ingewikkelde kwestie die mij al jaren bezig houdt en die ik hier graag eens ter tafel zou willen brengen.

Net als winstbejag of muzikaliteit of linkshandigheid komen zowel alle gedachten als alle gevoelens voort uit hetzelfde vaatje hersenboter. Er zijn ook gevoelige gedachten en verstandige gevoelens. Heel duidelijk laten de twee begrippen zich dan ook niet van elkaar onderscheiden, laat staan definiëren. Ik heb het hele boek De emoties van professor Nico H. Frijda doorgeploegd (563 pagina's) en het lukt me nog niet. Voor het gemak ga ik er nu maar even van uit dat iedereen het verschil tussen gedachten en gevoelens weet, kent of voelt. Het zijn tenslotte woorden die bijna dagelijks in de mond worden genomen. Maar wat is nu het eigenaardige: terwijl je je gevoelens niet schijnt te kunnen helpen en je gedachten wel (is dat overigens wel zo? Kunnen gedachten je niet evenzeer ‘overkomen’ als gevoelens?) wordt gevoeligheid over het algemeen gewaardeerd als een soort VERDIENSTE en denkkracht als een GAVE. Dit hangt samen met de machtsbeleving. Scherpzinnigheid maakt je machtig en de ander zwak, gevoeligheid maakt je zwak en de ander machtig. Daarom wordt gevoelig zo vaak verward met lief, en cerebraal met koud of hard. Veel vrouwen maken van deze wetenschap dankbaar gebruik. Maar let op: je dient wel blijk te geven van de juiste gevoelens. Wie met sinistere of hovaardige gevoelens voor de dag komt, loopt een grote kans om juist voor ongevoelig te worden versleten. Dit laat zich goed illustreren aan het simpele voorbeeldzinnetje Hij heeft gevoel. Is dit een truïsme? Op het eerste gezicht wel, elk levend wezen heeft immers gevoel. Maar zo is het niet bedoeld. Zoals de zin Hij heeft een gebit altijd betekent Hij heeft een VALS gebit, zo betekent de zin Hij heeft gevoel altijd Hij heeft een GOED gevoel (=het soort gevoel dat de spreker graag ziet en dat dus dicht in de buurt komt bij de stralende witheid van het kunstgebit). Er is geen enkele reden om aan te nemen dat bijvoorbeeld een lustmoordenaar niet zou barsten van het gevoel, toch zal niemand het in zijn hoofd halen de lustmoordenaar tot de gevoelsmensen te rekenen. Zelfs de jurisprudentie weet met verkeerde gevoelens geen raad. Hoe dikwijls hoor je niet tot iemands verdediging aanvoeren dat zijn gevoel hem tijdelijk (altijd precies op het moment van de misdaad) in de steek liet?

Met het begrip ‘gevoelige kop’ ligt het ongeveer hetzelfde. De ware gevoelige kop dient een mengsel te zijn van mildheid,

[p. 37]

bescheidenheid en zacht verdriet. Geen wonder dat de kop van Carmiggelt met algemene stemmen bij de gevoelskoppen wordt ingedeeld en de kop van Hermans nooit. Tellen argwaan, haat, wantrouwen en achterdocht als gevoelens soms niet mee?

Direct hiermee samen hangt het paradoxale verschijnsel dat men, hoewel iedereen het er over eens is dat geen mens schuld heeft aan zijn gevoelens wel degelijk ter verantwoording wordt geroepen als men een keer lucht geeft aan gevoelens die niet deugen (afkeer van mannen met een kinderwagen, geilheid op lijken, plezier in de watersnood). Nu is het mischien niet leuk en zeker niet nuttig om laag te staan op de grote sympathieladder, maar zeker een kunstenaar dient dit soort overwegingen aan zijn laars te lappen.

Daarom heb ik me verbaasd over een opmerking van Karel van het Reve die zelf gelukkig ook geen engel is. In een bespreking van de recente vertaling van Nabokovs Laughter in the dark (NRC Handelsblad 27-1-1989) schreef hij: ‘De aristocratische bekaktheid van Nabokov lijkt soms “burgerlijke” gevoelens als vriendelijkheid, genegenheid, medelijden, verdraagzaamheid, bescheidenheid naar de achtergrond te dringen’.

Dit lijkt me een staaltje van proletarische bekaktheid, maar dat geeft niet, want wat een genot is het om eindelijk weer eens iemand openlijk te zien doen wat een ander slechts in het geniep durft: het leggen van een direct verband tussen milieu en karakter. Wel vraag ik me af of hij even monter een volksschrijver op zijn plaats zou hebben gezet, maar dit ter zijde.

Uit genoemde aristocratische bekaktheid laat zich volgens Van het Reve dan verklaren dat Nabokov een hekel schijnt te hebben aan literatuur met een brave intrige en brave morele waarden. Alex Rex, de gemene kunstenaar uit Laughter in the dark kan bijvoorbeeld rustig allerlei schurkenstreken uithalen zonder dat Nabokov zich daar op de een of andere manier van distantieert. Sterker, niet alleen wekt hij de indruk dat Rex' streken geweldig komisch en subtiel zijn, maar zelfs dat ze een bijdrage leveren aan de grandeur van zijn kunstenaarschap. Fout, meent Van het Reve. Het is een vergissing te denken dat kunst niets met goed en kwaad te maken zou hebben. Kunst bespeelt ‘de snaren van de menselijke ziel’ en daaronder bevinden zich nu eenmaal ook morele snaren. ‘Je kunt niet schrijven’, zegt hij, ‘en net doen of die snaren niet mee doen’.

Nu is mijn vraag: wáarom zou dat in godsnaam niet kunnen? Van het Reve bedoelt hier kennelijk niet in artistiek opzicht en ik moet toegeven dat zijn morele bevindingen hem geen parten spelen bij zijn oordeel over het boek. Hij vindt het boek goed. Blijft de vraag: waarom zou een schrijver de gangbare moraal niet kunnen negeren? Waarschijnlijk, denk ik, omdat hij dan de sympathie van zijn publiek verspeelt. En daar geeft Van het Reve ook enkele voorbeelden van. De een ergert zich aan Nabokovs wreedheid, de ander verwijt hem weer gebrek aan moreel oordeel. Maar, zoals gezegd, dient een behoorlijk kunstenaar dit soort dingen (en zijn publiek) niet altijd aan zijn laars te lappen? Een goede schrijver schrijft meestal niet omdat hij het zo geweldig met de wereld eens is, ik kan er tenminste geen noemen. Moet hij dan toch maar weer de deuntjes van alle mensen tokkelen, terwijl de hele wereld aan elkaar hangt van berekening en onzin? Hij kijkt wel uit. En omdat Van het Reve Nabokov wel degelijk een goede schrijver vindt, denk ik dat hij zich een tikkeltje heeft laten meeslepen door een ingebakken afkeer van aristocratie. Daar wees ook de term ‘aristocratische bekaktheid’ al op. Van het Reve waardeert Nabokov wel degelijk als schrijver, hij kan alleen zijn afkomst niet zetten en ook de morele instelling niet die daar uit voortspruit. Uiteraard is dit zijn goed recht en bovendien kan hij het niet helpen, maar Nabokov kan het toch zéker niet helpen!

Ik heb iemand over een bepaalde foto van Nabokov eens horen zeggen: ‘Zelfs in zo'n idiote jas met capuchon, straalt de aristocratie nog van hem af’. Ook over de wit-Russische taxichauffeur die je vroeger in Parijs had, heb ik dikwijls dit soort praatjes gehoord: ‘On-

[p. 38]

danks hun armoedige plunje niet stuk te krijgen qua noblesse! Je hoefde maar bij ze in de auto te kruipen of je wist al dat er een Mijnheer aan het stuur zat! Ze gaven je het vorstelijke gevoel dat je rond reed in de Gouden Koets!’

Of er mogelijk een grond van waarheid in dit soort opmerkingen schuilt, daar ga ik hier niet op in. In ieder geval is het ontzag voor de ‘betere’ standen dat er uit spreekt, misplaatst. Dat zou nog niet hinderen als dit ontzag niet zo vaak verkeerde in het even misplaatste tegendeel.

Maar laten we nu eerst eens kijken naar de voorbeelden die Van het Reve gaf van de door Nabokov veronachtzaamde ‘burgerlijke’ gevoelens. Dat zouden dan zijn: vriendelijkheid, genegenheid, medelijden, verdraagzaamheid en bescheidenheid. Nu kun je genegenheid en medelijden wel tot de gevoelens rekenen maar vriendelijkheid, verdraagzaamheid en bescheidenheid nauwelijks. Vriendelijkheid, verdraagzaamheid en bescheidenheid zijn namelijk deugden en bij uitstek deugden die direct samenhangen met de omgangsvormen van mensen die afhankelijk zijn van anderen. En omdat de aristocratie van oudsher geld heeft gehad, kent zij de noodzaak niet van het flikflooien (reden waaom b.v. Musil rijkdom een eigenschap noemt). Daarom bedient zij zich zo zelden van genoemde omgangsvormen. Daar zit iets onuitstaanbaars in, in zoverre heeft Van het Reve wel gelijk. Dat wil ondertussen niet zeggen dat er geen reuze vriendelijke types onder de aristocraten rondlopen - denk slechts aan markies de Camembert -, maar naar bescheiden en verdraagzame figuren zal men inderdaad met een lampje moeten zoeken. Geen nood, de arrogante aristocratie bezit niet het alleen-recht op onafhankelijkheid. Zwerfkeien, schurken, misantropen, getikten en Goede kunstenaars zijn minstens zo afkerig van wat je niet de slavenmoraal mag noemen. Dat maakt ze tot zo'n innemend stelletje. En hiermee wordt Nabokovs instelling wellicht ook wat begrijpelijker: door aard, afkomst en soort van hersenen had hij een onafhankelijkheidsdrang in de derde macht en dat sluit braafheid uit. Dat is geen verdienste of gave, het is doodgewoon een gegeven. Wel een gegeven dat absoluut heeft bijgedragen tot de kracht van zijn kunstenaarschap. Wie om die reden niet van hem houdt en meent dat kwetsbaarheid die niet getoond wordt ook niet bestaat, gaat zijn gang maar. Alleen zou ik wel eens willen weten waarom haast niemand zich hardop afvraagt of je eigenlijk wel literatuur kunt maken zonder de ‘aristocratische’ snaren van fierheid, haat, argwaan en spotlust te bespelen. Dat zou ons misschien eindelijk verlossen van al die sympathieke schrijvers die zich bemind willen maken door zichzelf voortdurend te etaleren als psychisch of lichamelijk wrak, armoelijer of vernederde en vertrapte, als ik het als kakmadam zo zeggen mag.

Het achterste van de tong en het achterste van de nek behoren niet tot de edele delen. Voorzichtig ermee, want EGILBO ESSELBON! (omgekeerd geldt het wel).

(wordt vervolgd)