Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 17]

Humanisten en homoseksuelen
P. Bordewijk

Een citaat van vijfentwintig jaar geleden:

‘Bij wijze van vergelijking: er is geen enkele reden om iemand met een onuitroeibare hoogtevrees niet ten volle te respecteren; maar dat neemt niet weg dat symptomen van hoogtevrees in opvoeding en vorming aanleiding moeten zijn de oorzaken ervan te corrigeren. Want hoogtevrees bevordert het volledige mens-zijn niet.’

‘Ook homofilie bevordert de volledige ontplooiing van het mens-zijn niet. De mogelijkheden tot een homofiele ontwikkeling zijn waarschijnlijk in ieder (jong) mens aanwezig. De idealisering van docenten of jeugdleiders van hetzelfde geslacht door pubers kan er (mede) een uiting van zijn. Ook pubertaire vriendschappen kunnen een dergelijk karakter dragen. Er is geen enkele reden om zulke ontwikkelingen in paniek tegemoet te treden. Ze kunnen bijdragen tot de volwassenwording en bieden onder omstandigheden een unieke ervaring van medemenselijkheid. Maar ze hebben een beperkende, afsluitende invloed op de ontwikkeling, als ze gepaard gaan met (sexuele) minderwaardigheidsgevoelens en angst voor het andere geslacht. Dan kan de homofiele neiging zich vastzetten als een onveranderlijke karakterstructuur en de weg blokkeren naar de biologisch normale gezinsvorming met zijn sociale en economische bindingen en de zorg voor en voldoening over een nageslacht. Dat is geen reden om de homofiel niet ten volle als medemens tegemoet te treden, maar wel om de ontwikkeling van minderwaardigheidsgevoelens en angst ten aanzien van het andere geslacht niet te bevorderen.’

Het was dit citaat, dat om meer dan een reden in mijn gedachten kwam bij de discussie over de onderzoekingen van prof. Swaab waaruit aanwijzingen naar voren kwamen dat bij homoseksuelen een bepaald orgaan in de hersenen groter is dan bij anderen. De eerste reden waarom dit citaat weer in mijn gedachten kwam was, dat het niet zo hoeft te zijn, dat wanneer homoseksualiteit een duidelijke lichamelijke oorzaak heeft, dat afbreuk doet aan de maatschappelijke acceptatie van homoseksualiteit. Het omgekeerde is ook mogelijk: wanneer vast zou komen te staan dat homoseksualiteit zijn oorzaak vindt in de hersenstruktuur, betekent dat dat allerlei theorieën dat homoseksualiteit berust op een neurose die langs psychiatrische weg te genezen valt, voorgoed naar de mestvaalt van de geschiedenis kunnen worden verwezen. Het betekent ook, dat ouders van homofiele kinderen die daar niet gelukkig mee zijn zich niet hoeven af te vragen of ze soms iets verkeerds hebben gedaan. Het betekent ten slotte, dat ook wanneer men, zoals de auteur van het citaat hierboven, vindt dat homoseksualiteit te vergelijken valt met hoogtevrees, er nog geen reden is jongeren bij homoseksuelen weg te houden.

De vergelijking kan gemaakt worden met linkshandigheid. Wanneer op geen enkele manier aannemelijk is, dat de neiging om met de linkerhand te schrijven te maken heeft met hersenbouw, is men maar al te gauw geneigd te vinden dat schrijven met de linker hand eerder tot vlekken maken leidt, en daarom het volledige mens-zijn niet bevordert. Dat maakt dan dat linkshandige kinderen toch gedwongen worden om rechts te schrijven, wat een bron van ellende is. Gelukkig was men in mijn tijd daar al over heen.

Eigenlijk is de enige reden waarom ik mij kan voorstellen dat een theorie over een lichamelijke oorzaak van homoseksualiteit sommige homo's slecht uitkomt, dat er ook een neiging is om te geloven dat in aanleg iedereen homoseksueel is, maar dat slechts weinigen de moed op kunnen brengen daar openlijk voor uit te komen, en door de sociale conventies heen te breken. Deze theorie, waarin homo's superieur zijn ten opzichte van zogenaamde hetero's, gaat niet meer op als er een duidelijke lichamelijke determinant is aan te wijzen voor heteroseksualiteit en homoseksualiteit. Aanname is dan wel, dat het lichamelijke verschil oorzaak is van het verschil in seksuele voorkeur, en niet omgekeerd; dat dat niet noodzakelijk zo hoeft te zijn zien we aan het verschijnsel zenuwvlekken. Wat ik ervan begrepen heb, is men nog

[p. 18]

lang niet zo ver dat men daar uitspraken over kan doen; de discussie gaat erover, of onderzoek daarnaar wel geoorloofd is.

Er is een tweede reden die het citaat interessant maakt in verband met de recente rel, en die ligt in de auteur. Het is niet ontleend aan de rubriek ‘Margriet weet raad’, maar aan de brochure Humanisme en sexualiteit uit 1964, door Dr. J.P. van Praag, toenmalig voorzitter van het Humanistisch Verbond, en vanaf 1965 de eerste hoogleraar in de Humanistiek. Het citaat is te vinden op blz. 20/21 van de brochure, die weliswaar het persoonlijke standpunt van de redacteur weergaf, maar die wel door het Humanistisch Verbond was uitgegeven. Dat is daarom zo interessant, omdat een van de prominentste tegenstanders van het onderzoek van prof. Swaab een tegenwoordige hoogleraar in de humanistiek is, dr. R. Tielman. Tielman is bovendien eveneens voorzitter van het Humanistisch Verbond geweest, maar treedt vooral naar buiten als universitair docent Homostudies, al is hij daar, gelet op zijn rang, niet zo knap in als in de Humanistiek.

De reakties die het onderzoek van Swaab heeft opgeroepen hebben mij ernstig verontrust. Er is een Kamerlid, weliswaar van de afgescheiden KVP-splinter PPR, maar toch, die midden in de nacht schriftelijk aan de Minister van Onderwijs en Wetenschappen vraagt, of hij zich eens wat meer wil bemoeien met de inhoud van wetenschappelijk onderzoek. Er is een belangenorganisatie ‘verbijsterd’. Er vindt persoonlijke intimidatie plaats van de betrokken onderzoeker door een demonstratie voor zijn huis. Er is weinig fantasie voor nodig om je voor te stellen dat, wanneer Swaab zijn onderzoek in boekvorm publiceert, de homobeweging een boekverbranding zal organiseren. Er is nog geen prijs op Swaabs hoofd gezet en hij heeft nog niet hoeven onder te duiken, maar de verontwaardiging in homokringen over Swaabs onderzoek lijkt even intens als die van fundamentalistische Christenen over The last Temptation of Christ, en van fundamentalistische Islamieten over Rushdie's The Satanic Verses.

In een dergelijke situatie zou een oppervlakkige buitenstaander verwachten dat een voorman van het Humanistisch Verbond opkomt voor de rechten van de wetenschap om na te gaan hoe de dingen in elkaar zitten, zonder dat eerst wordt nagegaan in wiens belang welk resultaat van het onderzoek is. Ook zou men verwachten dat humanisten de laatste zijn om vast te houden aan de autonomie van de geest ten opzichte van het lichaam. In plaats daarvan blijken hedendaagse humanisten juist als pleitbezorgers van het obscurantisme op te treden. Dat is niet de eerste keer: ook in de discussie over de volkstelling bleken de verbondshumanisten de voorkeur te geven aan niet-weten boven weten.

Nu gaat het misschien wat ver om Tielman op één lijn te stellen met Ayatollah Khomeiny, al zijn zij als geestelijk leiders collega's. In een interview in NRC Handelsblad van 18 februari heeft Tielman ook weer wat afstand genomen. In dat interview dringt zich niet zozeer de gelijkenis met Khomeiny op, als wel met de Jezuieten. ‘Ik behoor in het debat binnen homostudies tot degenen die geneigd zijn de biologische component nadrukkelijk heel serieus te nemen.’ Toch vindt hij dat het onderzoek van Swaab geen prioriteit heeft. Dat klopt dus niet. ‘Geen prioriteit’ wordt hier gebruikt om een ander te verbieden zich bezig te houden met een probleem waar men zelf ook in geïnteresseerd is, maar waar men de argumenten van een ander niet op prijs stelt. Dat is een onaanvaardbare vorm van wetenschappelijke intolerantie. Ook de uitspraak ‘De demonstratie voor het huis van Swaab vind ik niet verstandig’ is van een grote lafhartigheid. Tielman durft zich niet achter die demonstratie te stellen, maar wil hem ook niet veroordelen. Echt iemand met de ruggegraat die nodig is voor de functie van minister van Onderwijs en Wetenschappen die Tielman zegt te ambiëren.

Die humanistiek, die zowel door Van Praag als door Tielman onderwezen kon worden, wat moeten we ons daar nu eigenlijk bij voorstellen? De inaugurele rede van Van Praag heette niet voor niets ‘wat is humanistiek?’ Toch blijft het antwoord onbevredigend, ook wanneer men het boekje dezer dagen herleest. In dat opzicht is er een groot verschil met het in dezelfde tijd verschenen boek Wat is pornografie? van het echtpaar Kronhausen. De vraag is actueel nu er in september een Universiteit voor Humanistiek van start gaat, niet te verwarren met de ‘Universiteit voor Zelfstudie’ uit vroeger dagen. Aan die universiteit voor humanistiek worden maar liefst vijf leerstoelen gecreëerd. Wie de standpunten over homoseksualiteit vergelijkt die hoogleraren in de humanistiek in verschillende perioden innemen kan tot geen andere conclusie komen dan dat zij de waan van de dag volgen: kleinerend naar homoseksuelen in de jaren zestig, onderzoek verbieden in de jaren tachtig. Niets menselijks is humanisten vreemd, en hoogleraren in de humanistiek al evenmin.

[p. 19]

Het meest heldere antwoord dat ik tot nu heb gehoord op de vraag wat humanistiek is, is dat humanistiek voor humanisten is, wat theologie voor christenen is. Daarmee zijn we terug bij wat Karel van het Reve in 1960 over humanisten schreef: ‘de humanisten, naar wier optreden ik overigens nooit luister omdat ik hun optreden zo bespottelijk vind. Zij willen, hoewel niet religieus, op zondag kerken, hun kinderen dopen, huwelijken inzegenen en de zielen van soldaten verzorgen, en ze zijn kwaad als men hun daarvoor slechts schoorvoetend de gelegenheid geeft. Zij kunnen worden vergeleken met mensen die niet muzikaal zijn, aan Beethoven noch aan Louis Armstrong geloven en niettemin uit pure rancune eisen dat hun enige avonden per week het Concertgebouw ter beschikking wordt gesteld’ (Nacht op de Kale Berg, p. 95).

Die Tielman, die zou wel eens rector magnificus van de Universiteit voor Humanistiek kunnen worden. Eigenlijk heb ik daar niets mee te maken, net zo min als met wie er abt is van het Grootseminarie van Gijsen in Rolduc. Ik ben geen humanist, want ik weet niet wat het volledige mens-zijn is, en ik erken Tielman niet als mijn geestelijk leidsman. Toch zit daar een verschil. Het zou het Humanistisch Verbond nooit lukken om vijf leerstoelen te financieren alleen op basis van hun eigen ledental. Dat lukt hun, omdat ze heel buitenkerkelijk Nederland als hun acherban claimen: mijn achterban is wel wat zacht, maar 't geeft niet lieve pop.

Daarmee staat de niet-humanistische buitenkerkelijke in de kou. Wie het als katholiek niet eens is met Simonis, kan zijn lidmaatschap opzeggen, en zich als katholiek laten uitschrijven in het bevolkingsregister. Sommige katholieken beginnen eerst een kort geding om Simonis te verplichten andere opvattingen naar buiten te brengen, maar dat lukt evenmin als via een kort geding tegen Petrus toegang tot de hemel krijgen. Als kind uit een humanistisch gezin heb ik echter geen enkel middel om duidelijk te maken dat ik niet wil worden meegeteld als bepaald wordt hoeveel leerstoelen in de humanistiek Tielman krijgt, omdat ik niet houd van zijn neojezuietische gewauwel.

Heer, erbarm U over mij!