Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 11]

Journaal
J.J. Peereboom

Na weer een telefoongesprek van een half uur met B. over haar echtgenoot die al weken op de rand van de dood in Dijkzigt ligt voel ik mij alsof ik zelf een habitué van intensive care ben. Ik kan mij hem duidelijk voorstellen in een hoog wit bed met slangen aan weerszijden. Intussen zaten B. en ik schijnbaar onbedreigd te praten, ieder in onze kamer met schemerlampen. ‘Ja hoor: en wat staat onszelf nog allemaal te wachten’, zei zij.

Dat is waar. Als ik besef dat onze tijd samengesteld is uit niet alleen dit ogenblik en een verleden maar ook een toekomst lijkt de kamer met de lampen minder te vertrouwen. Hoe zal het gaan? Gelukkig ligt aan de andere kant van de doodsstrijd het onbekommerde niet-zijn. Het enige wat moet wennen is afwezigheid.

De gedachte aan vrije verten verruimt de verbeelding. ‘Je suis - un peu - amoureux’, zong de jongen van het Utrechtse studentencabaret indertijd op een hamerend wijsje dat mij wel meer invalt als ik de ruimte krijg. ‘Je suis un peu - a - mou - reux!’

Amoureux van wat? Van de dood?

Nee, van leven en dood; komen en gaan; zijn en niet zijn; en van saamhorigheid met een bevriende stervende in Dijkzigt.

Dat het goed af zal lopen met de vervuilde, geterroriseerde, inhalige, verongelijkte wereld is van buiten gezien niet waarschijnlijk, en van binnenuit evenmin.

Ik stel tenminste vast dat ik mij zelden betrokken voel bij de goede wil van mensen die het somber inzien zoals het gaat. Zij zijn achtenswaardige naturen en soms onvermoeibare strijders, maar de wetteloze types die het kwaad aanrichten staan mij nader.

Hoe wetteloos mogen zij dan zijn? Is het toelaatbaar om een vrouw te verkrachten voor de ogen van haar echtgenoot en het paar daarna af te slachten; om een bom te laten ontploffen in het gedrang van een warenhuis, en giftige afval op een leeg landje te storten, en diersoorten uit te roeien voor de handel?

Geen sprake van dat die handelwijzen toelaatbaar zijn. Zij moeten verhinderd of gestraft worden, maar het punt is dat mensen die onvergeeflijke dingen toch doen geen vreemden zijn. Zij gaan er 's nachts op uit, zwarte gestalten in de duisternis, alleen valt het licht even op een witte ooghoek; hoewel zij talrijk zijn maken hun voeten haast geen geluid op het wegdek; nadat zij de portieren dichtgetrokken hebben zijn hun auto's in een wip weg; en niemand die ze heeft zien vertrekken weet waarheen.

De mens is dol op geheime en geconcentreerde actie, vandaar de populariteit van misdaad in literatuur en televisie. Maar wat is er aantrekkelijk aan: het doortastende? Nee, het is het ongerechtvaardigde; het absoluut geen gelijk hebbende.

Geen mens haalt het in zijn hoofd, mogen we hopen, om te protesteren tegen vergaderingen van mannen in grijze pakken die zich buigen over rapporten inzake het kwaad en voorstellen voor de bestrijding. Een wereld zonder hen zou nog verder ontwricht raken; maar in een wereld die de toon van hun grijze pak aannam zou haast niemand meer ergens toe komen.

Deep Down: new sensual writing by women, een bloemlezing door Laura Chester, wordt besproken in de Engelse bladen. Iets voor mij? Hoe belangrijk ik het ook vind dat vrouwen plezier beleven aan hun mannen en minnaars, het zal er niet van komen.

Er liggen zoveel boeken te wachten; bovendien ben ik tegen zulke titels vooringenomen omdat ze waarschijnlijk op bevrijdende pretenties wijzen. De bevrijding door de geslachtsdrift is op de huidige voet sinds zeventig jaar aan de gang, en aldoor horen wij bedgenoten opspringen en huilen en schreeuwen en advocaten opbellen. Dat mensen de last van hun leven kunnen verlichten door meer te denken aan hun eigen en andermans lusten is een leer waar alleen echte achterblijvers een tijd lang mee gediend zijn.

Het lustbeheer blijft lastig. Er zijn tijden dat er geen groter voldoening bestaat dan lezen, en de afstand zien tussen woorden en de wereld die zij beschrijven, en bedenken waar dezelfde woorden en ideeën eerder

[p. 12]

gesignaleerd zijn. Bij andere tijden is het onmogelijk om daarop geconcentreerd te blijven. De behoefte aan omhelzen en zoenen en aaien blokkeert het denkvermogen; bovendien is dan de behoefte verslapt om iets beter te begrijpen dan een ander, dus wat heeft het voor zin om moeite te doen.

Een derde soort tijd verlangt wijn drinken en doorpraten; en een vierde...

Er zijn tijden met verschillende eisen, en zij hinderen elkaar. Salvador Dali, nu net dood, meende in zijn goede jaren ze te kunnen combineren; en Marvell misschien ook:

Let us roll all our Strength, and all
Our sweetness, up into one Ball:
And tear our Pleasures with rough Strife
Thorough the Iron gates of Life.

Het zal hem wel niet gelukt zijn. Mij in ieder geval niet. De koele en warme behoeften dringen tevergeefs om tegelijk door de IJzeren Poort te komen. Zij moeten ieder op hun beurt, onderworpen aan een gezag, en zij protesteren.

Klets niet over bevrijding. ‘Omdat het zo lekker is! - Omdat het zo lekker is! - tetaa, tetaa, tetaa, tetaa - tetaa, tetaa, tetaa!’ Ladies, Ladies: quiet please.

Er zijn ook tijden wanneer het voldoening geeft om ter weerszijden van een tafeltje te zitten praten en met de ogen haar gezicht af te tasten: te zien hoe zij lacht en twijfelt en peinst en doet alsof.

Afstand houden, maakt u daar liever eens een boek over; een bloemlezing.

Sir William Stephenson, onlangs op 92-jarige leeftijd gestorven, is in de Sunday Times beschreven als een man die meer gedaan had voor de geallieerde overwinning in de tweede Wereldoorlog dan iemand behalve misschien Churchill, en ook in andere necrologieën geëerd als meesterspion, co-ordinator van spionagediensten en Churchill's personal representative. Er zijn in de jaren zestig en zeventig een paar boeken over hem verschenen, waarin zijn bijnaam Intrepid werd opgehelderd aan de hand van zijn avonturen en zijn initiatieven. Af en toe had iemand al eens geprotesteerd dat er veel gefantaseerds bij was; dan zei Sir William dat hij zich niet ‘zou verwaardigen te antwoorden’.

Nu heeft Hugh Trevor-Roper in de Sunday Telegraph de gegevens nog eens dichter bij elkaar gebracht, en de conclusie getrokken dat hij een groot deel van zijn carrière verzonnen had en door goedgelovige biografen liet bevestigen. Hij was een bekwame vertegenwoordiger van de Engelse spionagediensten bij de Amerikanen in de oorlogstijd, en werd beloond met de ridderslag in 1945; daarna heeft hij er de rest van zijn verdiensten en zijn vertrouwelijkheid met de machtigsten geleidelijk bijbedacht.

Trevor-Roper heeft indertijd op grotere schaal een mythomaan behandeld: Sir Edmund Backhouse, de tekstvervalsende sinoloog, in A Hidden Life. Het geval van Stephenson was anders geaard. Waarschijnlijk kwam het door het geheime dienstwerk dat hij met de werkelijkheid geen genoegen nam, zegt Trevor-Roper; dat hebben die mensen wel meer.

Waar het mij aan doet denken is de gewone opschepperij die vaak bij oude heren optreedt. Als ik mijzelf hoor over een jaar of twintig komen er in mijn krakende stem ook zulke herinneringen uit als ‘de meisjes verdrongen zich nogal eens aan mijn deur’, ‘na mijn studie werd ik opgehouden door mijn veelzijdigheid’, ‘menige uitgever heeft tegen mij gezegd: verdomd jammer dat we jou niet het eerste te pakken hadden’, ‘na mijn Engelse jaren heb ik alle buitenlandse aanbiedingen afgeslagen’, en ‘Sir William Stephenson was ik mee bevriend, hij zei vaak: John als ik jouw fantasie had zou ik me niet zo strikt aan de feiten houden’.

Misschien levert het iets op als wij getuigen van ons misnoegen over de beloning uitgeloofd door de Iraanse regering voor het vermoorden van Salman Rushdie. Onze opinie samen met duizenden andere, vertolkt door tientallen overheidspersonen die handelsbetrekkingen kunnen verbreken: onopgemerkt kan het niet blijven. Dat de maniakale Mohammedanen tot matiging gebracht worden is onwaarschijnlijk; maar als heel Europa het aan zijn eer verplicht acht om Rushdie in leven te houden, dat zou al iets zijn.

Hoe de redding geregeld moet worden weet ik niet. Een sprookjeskasteel op een puntige berg, bewaakt door zwijgende mannen met hoeden; of een zo grondige vermomming dat niemand Rushdie herkent: het zijn geen oplossingen die hem zelf zouden bevallen. Wij kunnen een wedermoordprijs uitloven, maar het zou tegen onze opvattingen zijn, Rushdie niet helpen en de Iraniërs animeren.

Dan maar weer niets. Wij praten erover, vijf minuten of zelfs tien of meer, en keren terug naar onze bezigheden. De gespreksballonnen die wij volgeblazen hebben met lucht lopen leeg. Wij hebben het wereldgebeuren aan de orde gesteld en wisten bij voorbaat dat het moest komen: het leeglopen der ballonnen, met een bijna hoorbaar pff! als waardering voor onze standpunten.

Er bestaan mensen die zo'n voldoening vinden in het formuleren van opinies dat het

[p. 13]

leeglopen hun niet opvalt. Door hun opinies onderhouden zij betrekkingen met de wereld. Op hun praktijk afdingen heeft geen zin. Zonder verbeelding is er niet te leven. Anderen vinden het belangrijk om de literatuur bij te houden, meer mensen te leren kennen, gezond te leven, sensueel te leven, voor hun gezin te leven, de beurs te volgen; en wij verwonderen ons over elkaar. Wat zien die anderen er in?

Lang geleden ontmoette ik bij iemand thuis de oude heer van Blankestein, in de zeventig en nog in aanzien als kenner van de internationale politiek. Het gesprek kwam op een literair tijdschrift waar ik bij betrokken was, en hij begreep de onzekerheden door zijn ervaring met een tijdschrift ‘op een hoger niveau, over politieke zaken’.

Dat vond hij hoger! Hij was zoveel ouder, ik heb hem maar niet tegengesproken.

Voor het eerst sinds jaren heb ik mij herinnerd dat in een scriptie voor mijn geschiedenisstudie in 1950 al stond dat onderdrukte groepen er gewoonlijk nobeler uitzien dan ze in bevrijde staat blijken te zijn; of zoiets. Het is een idee dat ik telkens geneigd geweest ben voor recent aan te zien wanneer het weer opkomt. Dat is het dus niet.

Het was en blijft een uitstekend idee, door de wereldgeschiedenis van de afgelopen veertig jaar wijd en zijd bevestigd. Afrikanen, Aziaten, Israelis, allemaal blijken zij even gevaarlijk te zijn als wij, en vaak erger; het enige wat hun vroeger ontbrak was de kans. Nu biedt alleen de vrouw nog hoop. In sommige kringen wordt verwacht dat zij, eenmaal geheel gelijkgesteld in zeggenschap en hoge banen met de man, de samenleving zal veredelen met een vrouwelijk element. Dat zou ons goed doen.

Ik heb mijn voormalige gedaante een klopje op de rug gegeven, maar de voldoening wordt weggevaagd door de vrees dat er nooit iets nieuws onder mijn zon is geweest. Is dat zo, zijn het allemaal oude tema's in een

[p. 14]

iets andere zetting; en heeft iedereen dat, of bestaan er mensen die zichzelf werkelijk kunnen verrassen?

Ik heb deze schrik eerder gehad, en half onderdrukt. Bij het lezen van hanepoten uit mijn schooltijd wilde ik soms die jongen bij zijn dasje pakken: hoe weet jij dat, wijsneus! Ga eerst zitten nadenken!

Met zekerheid vastgesteld zal het nooit worden. Nieuwe ideeën, variaties op oude tema's: wie zal zeggen wat het verschil is. Wel is er iets waars aan, dat moet zo zijn. Dat moet dan beseft worden en doordacht. Of wist ik het al toen ik vijftien was?

Er blijft één hoop over: al is er niets nieuws bijgekomen, misschien heb ik sommige onzin afgeleerd. Laten we dat proberen aan te tonen.

Als oud-leerling die een bijdrage zou leveren aan het gedenkboek heb ik de notulen doorgenomen van de schoolvereniging van het Haarlemse Gymnasium van 1902 tot 1914. Ik voelde mij thuis bij die jongens. Voorzover zij niet op mijn klasgenoten leken deden zij denken aan de studenten van mijn tijd, met hun schertsende formaliteiten in de omgang, en bij gelegenheid een ernstig woord of een gevoelige noot.

De indruk uit de notulen is dat zij voor 1914 op school al meer dan wij later de toon van aspirant-studenten hadden. Dat zal ook wel: zij waren voor een groter deel jongens die rechten zouden gaan studeren net als hunne vaders, en zij hadden hun toon klaar voor Leiden en Utrecht.

Ik heb geen moeite gehad met het leven in zulke gezelschappen; anderen waren er van nature beter in, maar ik viel niet uit de boot en werd niet rancuneus, zoals sommigen die zich belemmerd en miskend voelden.

Toch werd mijn ontplooiing lelijk opgehouden, heb ik later gedacht. Een terughoudende burgerheer, soms goedgeluimd aan de borreltafel: dat was het type dat in mijn studietijd tot ontwikkeling gebracht werd. Ik werd rijp gemaakt voor een baan in de verzekeringen of op een ministerie; en toen ging ik in Parijs op een achterkamertje wonen.

Daar klopte iets niet. Zou een andere voorbereiding mij niet beter uitgerust hebben om een populaire intellectueel te worden, in plaats van zo'n gespleten randfiguur?

Onzin, onzin. Het kan niet duidelijk genoeg gezegd worden wat een slappe welzijnsleer dit is. Gespleten. Maar de beschaving is voor het grootste deel te danken aan gespleten personages, meneer! Wat er met u aan de hand is kunnen wij kortweg samenvatten: u bent niet gespleten genoeg! U had het veel bonter moeten maken, en dat zou zeker niet gelukt zijn met een harmonische opvoeding die al uw gevoeligheden gekoesterd had.

Dat kan ik mij voorstellen; maar zou het nu werkelijk te laat zijn om...

Meneer, zeg maar tegen de volgende dat hij binnen kan komen.

De onveilig uitziende bekoorlijkheid (alsof zij ineens een gevaarlijke beet zou kunnen toebrengen) van het meisje in het reisbureau werd bevorderd door de grillige lijn van haar aandacht. Ik kwam er een paar dagen achtereen om een schijnbaar eenvoudige reis te bespreken voor een groep. Zij was om beurten vervuld van belangstelling en met haar gedachten elders; peinzend over oplossingen, en op het punt van uitroepen dat ik niet moest zeuren; bereidwillig voor mij wachtend aan de telefoon, en ongehaast mijn tijd verspillend bij een andere klant; lachend en afwijzend, verbluft en vindingrijk.

Ik heb zelf vaak last of plezier van zo'n grillige lijn, en kijk er verwonderd naar bij anderen. Het was jammer dat zij, na een scherp gesneden rokje en benen in bewerkte kousen op de eerste dag, later een bolle broek droeg met afgezakt kruis. Zo zag zij eruit of zij bij het circus de taak had om de piste te bezemen.

Niet dat een reisbureau op een hoger plan staat dan een circus. Wat een winkel, met al die driekleurendruk van levensvreugde en blauw water v.a.f 579, -. ‘Wist u dat Boedapest wel eens het Parijs van centraal-Europa wordt genoemd? Als we aankomen gaan we eerst...’ Anders Benidorm, Egypte, Mexico; overal een geëffend pad.

Aan de grillige lijn van aandacht is meer te beleven.

Veel van de citaten uit de literatuur ten behoeve van schrijvers en sprekers zijn van een laag waarheidsgehalte. To be or not to be, that is the question, ‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, maar ieder ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen manier’, L'enfer c'est les autres: het is het kenmerk van aanzienlijke schrijvers dat zij met zulke uitspraken eer inleggen; onaanzienlijke die het probeerden zouden meteen terzijde geschoven worden.

Wie Shakespeare nauwkeurig doorzoekt vindt telkens halve en kwart waarheden, tot zijn spijt: net even zijn wij meegesleept, dan blijven wij weer steken. In Measure for Measure legt Claudio uit waarom hij bij nader inzien liever heeft dat zijn zuster haar eer verliest dan dat hij zelf terechtgesteld wordt. ‘Ay, but to die, and go we know not where;/

[p. 15]

To lie in cold obstruction, and to rot;/ This sensible warm motion to become/ A kneaded clod’: zijn ontsteltenis bij die vooruitzichten kan ik meevoelen, maar even later maakt hij zich zorgen dat hij zal worden ‘imprison'd in the viewless winds/ And blown with restless violence round about/ The pendent world’.

Daar zie ik veel minder tegen. Opgenomen worden in de wind lijkt mij een draaglijke besteding van de dood. 's Ochtends vroeg in bed stel ik mij soms voor hoe het zou voelen met alle woorden verstomd, alleen de onbesuisde lucht om mij heen. Geen zorgen meer voor het eigen territorium: overal tegelijk zijn - behalve waar het windstil is, maar daar komen wij later weer.

En wat is dit voor een waarheidskriterium, zonder inleiding aangelegd aan de poëzie? Het is het kriterium van de gedeelde ondervinding. Liggen rotten lijkt mij afschuwelijk, net als Claudio; dan hoor ik van de wind en denk, het loopt goed af.

Dat was niet de bedoeling van Claudio's klacht; maar wie weet waar Shakespeare met zijn gedachten bij was.

In 1972 bezocht Richard Holmes, biograaf van Shelley, het huis in Bagni di Lucca waar de dichter de zomer van 1818 heeft doorgebracht en het Symposium vertaalde in de achtertuin. Hij ging op dezelfde plaats onder de bomen zitten en maakte een foto. Het bleef een tijd lang doodstil; toen hoorde hij geritsel in de bladeren en geluid in het huis, een handdoek werd naar binnen getrokken van het balkon en de bewoonster riep hem om een grappa te komen drinken.

Pas later bij het terugzien van de foto merkte hij een jongetje op tussen de bomen. Dat is William! dacht hij even: de zoon van Shelley en Mary, in 1819 gestorven op zijn vierde. Eigenlijk was het het zoontje van de bewoonster; hij had een modern broekje aan.

De reproduktie van de foto in Footsteps is niet scherp genoeg om de kleine gestalte tussen de bomen duidelijk te onderscheiden. Wel de handdoek op het balkon, die hangt er nog. Zoals Holmes door de pseudo-William uit de tijd gelicht werd, zo ik door de handdoek. Een handdoek die er hing en weggegrist werd: hoe klein het evenement ook was, ik heb in een oogopslag de geschiedenis zien bewegen, door de gezamenlijke werking van de foto en Holmes' tekst. Bewegend verleden is niets bijzonders sinds de uitvinding van de film, maar die beweging is objectief waarneembaar; deze speelde zich af in mijn verbeelding.

Eigenlijk zou ik het voor me moeten houden, want door het denken en praten erover verliest de oogopslag zijn betekenis. Of nee, bewaren heeft geen zin. Als zulke dingen maar af en toe bij verrassing voorkomen.

‘Nu we zoveel keer thuis hebben gegeten en veel mensen hebben gehad dacht ik dat je wel zin zou hebben om morgen in de stad te eten’.

Ik kan mijzelf dat niet horen zeggen zonder te denken, daar heb je de zorgzame echtgenoot die aardig is voor zijn vrouw. Stel je voor dat hij altijd zo klonk! Dat zou geen leven meer zijn, dat was een droom.

En als een droom zou hij verdwijnen. Ik herinner mij verscheidene gevallen van mannen die opvallend vriendelijk praatten tegen en over hun vrouwen; een paar maanden later woonden zij bij een vriendin.

De vriendelijkheid is evenmin te vertrouwen als de voldaanheid (Leuk dat we hier weer zitten) of het karakter (Je weet dat ik zoiets niet doe). Achter de geruststellende verzekeringen woedt de natuur van de mens, en hoe harder die woedt, hoe sterker de behoefte wordt om hem af te schermen.

Vandaar mijn wantrouwen. Wat doe ik vriendelijk, ik heb toch niets te verbergen?

Laten we de mens niet als één persoon voorstellen. Er bestaan toch zeker vriendelijke naturen: vriendelijk door en door!

Dat is ook zo. Ik kijk wel eens naar ze en denk; zouden ze van binnenuit zo zijn, of zouden ze zich van buitenaf gevormd hebben.

Van mijzelf hoor ik liever de natuur meeklinken: ‘We kunnen wat mij betreft morgen uit eten, als het niet te lang duurt’.