Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 24]

De PvdA-elite van 1979 en de culturele contrarevolutie
P. Bordewijk

Weinig deelnemers aan de vergadering van de ministerraad van 3 februari zullen zich realiseren, dat hun vergadering tien jaar geleden al beschreven is. In 1979 verscheen bij uitgeverij Van Gennep het boekje Ministerraad 1989. Het derde kabinet-Den Uyl vergadert. Het was het eerbewijs van een collectief van auteurs, zich noemende Schrijvers voor Den Uyl, ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Den Uyl. Tot het collectief behoorden mensen uit de elite van de PvdA, zoals Marcel van Dam, Ed van Thijn en Hedy d'Ancona, maar ook publicisten als Brandt Corstius, Rinus Ferdinandusse en Flip de Kam, en de D'66-ers Terlouw en Van Mierlo. Het boek beschrijft een denkbeeldige vergadering van de ministerraad op 3 februari 1989 met een aantal stukken voor die vergadering. Vooral de laatste geven een beeld hoe tien jaar geleden de auteurs dachten dat ons land zich zou kunnen ontwikkelen. Daarbij zat men er op verschillende punten naast, zoals alleen al blijkt uit de titel: dat er geen derde kabinet-Den Uyl regeert is niet alleen het gevolg van Den Uyls veel te vroege overlijden.

Herlezing van oude toekomstverwachtingen geeft meer inzicht in de tijd waarin die verwachtingen werden geuit, dan in de tijd waarop ze betrekking hebben. Dat is ook het leuke ervan. Er zou zoiets ontwikkeld moeten worden als geschiedenis van de futurologie, waarbij toekomstverwachtingen uit het verleden systematisch worden geëvalueerd. Ministerraad 1989 verschaft daarvoor boeiend materiaal.

Hier en daar treft men in het boek verrassende voorspellingen aan. Zo wordt gesproken over de laatste gemeenteraadsverkiezingen als die ‘waarbij ingezeten niet-Nederlanders voor het eerst konden meestemmen’ (p. 32) en lezen we in een Rapport over het Energiebeleid aan het kabinet: ‘De maatschappelijke weerstand tegen kernenergie is enorm toegenomen na de bijna-ramp van 1979 in Harrisburg en het drama in 1984 in Slovodny.’ (p. 29). Daar staat echter tegenover dat ‘de recente gewelddadigheden in Utrecht, Almere, Enschede en Leiden, waarbij als bekend leden van etnische minderheden betrokken waren’ (p. 30) ons tot nu toe gelukkig bespaard gebleven zijn, zij het dat ook nog niets vernomen is van de gasbel onder Amsterdam die ongeveer vijf maal zo groot zou moeten zijn als die van Slochteren. Maar dat laatste kan nog komen, want volgens het verhaal worden de leden van de ministerraad zelf daar pas op 3 februari over geïnformeerd.

In de Nota over het te voeren Sociaal-Economisch Beleid treffen we een paar ideeën aan, die inderdaad actueel zijn: ‘Competitie tussen publieke bureaus wordt daadwerkelijk aangemoedigd door prestaties te laten verzorgen door de doelmatigst werkende afdeling’ (p. 39); ‘Een aantal tegemoetkomingen in de inkomstenbelasting vervalt. De extra middelen tengevolge van de resulterende verbreding van de heffingsgrondslag worden geheel benut voor een (overigens beperkte) verlaging van het tarief van de inkomstenbelasting... De premieheffing voor de sociale verzekering zal worden geïntegreerd met de (vereenvoudigde) inkomstenbelasting’ (p. 41). Het lijkt niet riskant te veronderstellen, dat deze laatste passages van de hand van Mr C.A. de Kam zijn.

De sociaal-economische problemen waarop de ministers van financiën en van soconomie in deze nota ingaan zijn ten dele ernstiger, ten dele ook minder ernstig dan de werkelijkheid van 1989. Zo neemt men aan dat de werkloosheid is opgelopen tot 300.000 (‘dramatisch’), en het financieringstekort van de publieke sector tot bijna 5,5% van het nationaal inkomen (‘grenst aan het ontoelaatbare’). Weinig vermoedde men dat het in werkelijkheid nog veel erger zou zijn, en al helemaal niet, dat dit gepaard zou gaan met een verbetering op een aantal andere terreinen: in het boek is sprake van een blijvend hoge inflatie van 6%, van stijgende energieprijzen, en van een betalingsbalans die slechts door dat laatste min of

[p. 25]

meer in evenwicht blijft. Een reële groei van het nationaal inkomen met 2% wordt laag gevonden.

Waar men zich vooral op verkeken heeft, is de politiek-culturele ontwikkeling van de jaren tachtig. Nog in 1979 ziet men het kabinet-Van Agt verdwijnen, inclusief Van Agt, die zich onverwacht uit de politiek terug trekt (zoals in 1982 inderdaad gebeurd is) en als lijsttrekker van het CDA door Lubbers wordt opgevold. Daarna komt een PvdA-VVD kabinet, dat na een paar jaar struikelt over onvrede in de VVD. Het wordt opgevolgd door een kabinet van oudgedienden die inmiddels in het bedrijfsleven emplooi hebben gevonden, onder leiding van De Pous.

Dit kabinet, gedoogd door CDA en VVD, ontpopt zich als het meest behoudende kabinet dat Nederland in jaren gekend heeft. Het lijkt in dat opzicht misschien op het kabinet-Lubbers, maar in het boek zijn de reakties op dat beleid heel anders: het leidt zowel in het CDA als in de VVD tot een afsplitsing. Bij de eerstvolgende verkiezingen is er een linkse meerderheid, die het derde kabinet-Den Uyl aan de macht brengt.

Het is dit kabinet dat in 1989 eindelijk die dingen zou moeten regelen die Den Uyl tot dan toe niet gelukt waren: de grondpolitiek, nationalisatie van belangrijke ondernemingen, beleggingsvoorschriften, controle op het kapitaalverkeer, de vijfurige werkdag.

In het boek is het ontstaan van een linkse meerderheid gepaard gegaan met een ‘Culturele revolutie die zich halverwege de tachtiger jaren in werkgeverskringen had voltrokken, toen steeds meer - vooral jonge - ondernemers tot het inzicht kwamen dat de progressieve denkbeelden over de beheersing van de economie nog zo gek niet waren. Vermaatschappelijking van de onderneming, planningsovereenkomsten, beleggingsvoorschriften, sturing van investeringen, een gericht consumptiebeleid waren begrippen die steeds meer weerklank ondervonden. Tal van ondernemers begonnen zich te realiseren dat ook zij gebaat waren bij

[p. 26]

meer continuïteit op basis van meerjarenafspraken met overheid en vakbeweging. Tal van ondernemers gingen zelfs zo ver dat zij zich aansloten bij de PvdA’ (p. 76)

Het is vooral op dit punt dat men de plank heeft misgeslagen. De ontwikkeling die zich voltrokken heeft, kan eerder worden aangeduid als een culturele contrarevolutie dan als een culturele revolutie. Niet de ondernemers hebben zich bij de PvdA aangesloten, maar de politici hebben het spraakgebruik van het bedrijfsleven overgenomen, en de studenten zijn weer en masse corpslid geworden. Geen nota over de economische ontwikkeling is meer denkbaar zonder aandacht voor de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt, een topic dat in Ministerraad 1989 niet voorkomt. In plaats van over de sturing van investeringen lezen we in De Volkskrant een levendige discussie welke constructies wel en niet geoorloofd zijn om een N.V. tegen een vijandige overval te beschermen, en vernemen we dat de vooruitgang in Hongarije al zover is, dat daar officieel werklozen geregistreerd staan.

Er kan niet anders worden geconstateerd dan dat, waar het de culturele ontwikkelingen betrof, de groep Schrijvers voor Den Uyl geen idee had wat ons te wachten stond. Wat dat betreft is er een interessante parallel met het eind van de jaren vijftig, toen de leiding van de PvdA evenmin enig vermoeden had van de politiek-culturele ontwikkeling in de komende tien jaar. Dat gold toen niet alleen voor de leiding van de PvdA overigens.

In die tijd maakte men zich ernstige zorgen over het gebrek aan politieke belangstelling bij de jeugd, het leek 1989 wel. Dat lag overigens ook wel enigszins aan de politiek die, zoals nu het paspoort, toen de voetbaltoto tot hoofdissue verheven had. Het geschiedde in die jaren dat het weekblad Vrij Nederland besloot een enquête te houden onder de jongeren van 18 tot 30 jaar. Ik herinner me nog hoe jammer ik het vond dat ikzelf te jong was om mee te doen. Ik was pas vijftien en te gezagsgetrouw om het in Vrij Nederland afgedrukte formulier stiekem toch in te vullen. De samenvatting van de resultaten die Mathieu Smedts gaf, mag in het licht van de ontwikkelingen van de jaren zestig curieus genoemd worden: ‘De jongeren van nu zeggen, dat zij anders zijn dan de generatie van hun ouders. Uit hun brieven blijkt telkens weer dat zij gelijk hebben. Ongetwijfeld hebben deze jonge mensen idealen, maar het gaan vechten tegen Franco en het fascisme in Spanje is er niet meer bij. Vrijheid - het begrip blijft steeds vrij vaag -, een behoorlijk huis voor het jonge gezin, een betrekking, vriendschap: dat zijn de idealen van deze tijd. Van grote woorden, van grote idealen wil men niet weten, men wil nuchter zijn na de teleurstellingen van de wereldoorlog.’

Toch waren niet alle jongeren zo. Een eenentwintigjarige kweekschoolleerling schrijft: ‘Het leuke is, dat men de jeugd meestal voor negatief uitmaakt, doch dat zij zodra ze wel achter een beweging aanloopt, voor naïef of “verrader” van het Westen wordt uitgescholden. Dit is bij voorbeeld het geval met de PSP-jongeren. De hemel zij de heren genadig, die steeds maar roepen dat er geen fut in ons zit. Want zodra de jeugd echt in beweging komt, dan zullen speciaal deze heren daar niet gelukkig mee zijn!’

De bewerker van het materiaal noemt dit ‘een weinig geloofwaardige waarschuwing’; hij werd later de beroemde socioloog J. Goudsblom. Of de kweekschoolleerling het verder heeft gebracht dan inmiddels afgekeurd onderwijzer vermeldt de geschiedenis niet.

In scherp contrast tot het gebrek aan feeling voor wat de toekomst brengen zou bij de sociaal-democratische elites van 1959 en 1979, staan de voorspellingen die De Kadt nog twintig jaar eerder, in 1939, deed over de manier waarop de Russische expansie zich aan het eind van de Tweede Wereldoorlog zou voltrekken. Terecht noemt Lauxtermann dat in het laatste decembernummer van dit blad bijna profetische woorden.

De Kadt was in 1939 een randfiguur. Hij ging pas later deel uitmaken van de sociaaldemocratische elite. Misschien moet je daar ook wel buitenstaan om de toekomst te kunnen voorspellen, net zoals die kweekschoolleerling uit 1959. Want stel dat iemand in 1979 voorspeld had dat er in 1987 een beurskrach zou komen, en dat dat geen enkele invloed op de economische ontwikkeling zou hebben. Zo iemand zou toch door niemand serieus genomen zijn?