Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 43]

Stukjes en beetjes (5)
Charlotte Mutsaers

Als je
eindelijk kunt zien
hoe de boom
vertakt
dan is het winter

Jan Arends

(Uit: Lunchpauzegedichten)

Dit is zo'n knap gedicht omdat het op een kale maar toch dubbelzinnige manier de vermeende wijsheid van de oude dag relativeert (fig. 1).

De een denkt dat de bomen hem verhinderen het bos te zien, hakt de bomen om en ziet geen bos.

De ander denkt dat de blaadjes hem verhinderen de boom te zien, vlast op de winter en vriest dood.

Deze mensen dragen hart en hersenen niet helemaal op de juiste plaats. De premisse dat alles iets anders verhult en dat juist dat verhulde de essentie zou uitmaken, wortelt in een religieuze manier van denken die het sap en het bloed uit de dingen haalt. Wie onder elk blad, elke vacht, elke jurk, elke broek, elke huid, elk gezicht, een essentie zoekt, houdt niet van dat blad, die vacht, die jurk, die broek, die huid, dat gezicht. Wie meent dat de aanschouwelijkste delen ons stuk voor stuk het zicht benemen op de Weg, de Waarheid en het Leven, ziet ten onrechte voor vals aan wat echt is. De poedel is geen gekruld omhulsel van des poedels kern, de boom is geen franje van het bos, het blad is geen versiersel aan de boom (bovendien wat is er toch tegen versiersels?). Arme bomen, arme blaadjes. Bestaat er dan niemand die zich bezorgd in zijn bed ligt af te vragen of hij door het bos de bomen nog wel ziet? Toch maken de bomen het bos en niet andersom, sterker: zij zíjn het bos. En zoals de wenkbrauwen de man maken en de fijne haartjes de wenkbrauw, zo maken de blaadjes de boom. Zij behoren tot wat de Engelsen aanduiden met the treeness of a tree, daar doet de tijdelijke onttakeling in de winter niets aan af. Eén blad volstaat al om de hele boom op te roepen, want in het klein

Fig. 1 Hoe de boom vertakt

bevat elk blad net zo'n stammetje en net zulke takjes als de boom waarvan hij stamt (fig. 2). Een boom is een bos van blaadjes. De blaadjes kleuren de boom groen. Wie boom zegt, zegt groen. Groen is geruststellend - daarom gaan chirurg, krokodil en Duitse politie er ook in gekleed - omdat het ons beschermt tegen wind, licht en alles wat van boven komt. Niet voor niets heet de dienst die de belangen der bomen behartigt Gemeentelijke Groenvoorziening, zomer en winter.

[p. 44]

Fig. 2 Bladboom (detail van Magritte)

Bomen ritselen, ruisen, schitteren, fluisteren, rillen, trillen, beven, zuchten, huiveren en wuiven ons gracieus goeiedag. Een boom is dan ook geen meneer maar een mevrouw. Dat wil zeggen tot de herfst. Daarna volgt de ontgroening en vervolgens zet de grote bladerval in. Weg sappig lover, weg frisse lucht. Deze dwarrelende uitkleedpartij gaat gepaard met een verbijsterende metamorfose: precies zo als Tiresias, maar dan omgekeerd, verandert elke boom ineens van vrouw in man. En dat is nog niet alles. Het allerleukste van de wisseling der seizoenen is misschien wel de radicale klankverandering van het hele bos. Al die groene, ruisende dames maken in de winter ineens plaats voor een leger stramme naakte heren, die de hele dag niks anders doen dan steunen, piepen en kraken. Het bos als klaagmuur, dat is de winter. Maar betekent dat, dat pas de winter ons de boom toont in zijn ware gedaante? Is de winterboom ECHT vanwege zijn kale naaktheid en de zomerboom een beetje VALS vanwege zijn uitbundige sappigheid? Omdat wij allemaal gewone stervelingen zijn, deugt deze vraagstelling natuurlijk niet. Het enige wat je je redelijkerwijs zou kunnen afvragen, is naar welk type boom je voorkeur uitgaat. Degeen die de vrouw voornamelijk ziet als versierde rib van Adam en als regelrechte aanfluiting van het abstracte bestel, zal waarschijnlijk meer naar de winterboom trekken. Degeen die de man ziet als rechttoe-rechtaan schoorsteenpijp van beton, zal meer van de zomerboom houden. De verstandige omarmt figuur 3 en de milde omarmt A.L. Boom

...

Fig. 3 Dán man, dán vrouw (houtsnede S. Covarrubias 1610)

In zijn even prachtige als om tegenspraak vragende stuk De gelukkige ontbering (De Tijd 30-9-1988) schrijft A.L. Boom:

‘(...) herfst en winter brengen je terug tot je essentie zoals ze dat ook met de bomen doen’. Een boom die zijn eigen blaadjes ontkent! Dit zijn zulke treurige woorden dat het voor de lezer niet aangenaam is om zomaar in deze generalisatie betrokken te worden. Ik heb dan ook het vermoeden dat de letters A.L. staan voor Arbor Lacrimosa. Dat verklaart veel, maar dat verklaart niet alles. Hoe ik me in het algemeen tot essenties verhoud, heb ik al duidelijk gemaakt - essenties bevinden zich slechts in onze hersenen - maar nu sta ik weer voor een ander raadsel: hoe kunnen in godsnaam zowel boom als mens tot hun essentie worden teruggebracht als de een zich in de winter volledig uitkleedt, terwijl de ander zich juist zo dik mogelijk inpakt?

Het is zomer. Ik ben teruggebracht tot mijn essentie. Met een ruwe tekenplank op mijn blote knieën zit ik in de tuin van de kunstakademie. Wij zijn met zijn tienen om een oude eik neergezet en gaan vanmiddag eens leren hoe je een boom tekent (terwijl ieder van ons dat al vanaf zijn jeugd dacht te kunnen). Het woord Mondriaan zal daarbij herhaaldelijk vallen.

[p. 45]

‘De blaadjes’, zegt onze leraar met zijn zuinigste gezicht ‘kun je rustig vergeten, want’, zegt hij ‘hoe kunnen tierelantijnen nou ooit tot de essentie behoren? Het leven is geen kermistent, het leven is structuur en de kunstenaar moet die structuur pakken. Behandel de blaadjes als massa, meer niet’.

Gehoorzaam tekent de hele klas eerst de stam, dan het takkengeraamte en vervolgens een wolkachtige vorm die de vreemde kapstok omspant (fig. 4). Op één leerling na.

Fig. 4 Een boom in vier stappen (uit: Dat kan ik ook tekenen)

Blaadje voor blaadje krijgt zijn boom gestalte. Dit wordt nu eens geen wolk op een stokje, maar een gedetailleerde bladerkroon met een steel onderaan.

Rectificatie
In de vorige aflevering van stukjes en Beetjes waren de onderschriften van de illustraties verwisseld. ‘Redundantie?’ had onder de tweede tekening moeten staan, ‘Minimale minnaars’ onder de eerste.

‘Denk je’, vraagt de leraar, ‘dat jij nu echt kunst met een grote K zit te breien?’

‘Ja’, zegt de leerling, ‘en ik zal u nog eens wat heel anders vertellen. Mijn moeder, die nu dood is, was van onder tot boven behangen met juwelen. Diamanten als eieren zo groot om haar hals, oorhangers tot op de grond, armbanden van rinkelende dukaten om haar rechterpols en een platina horloge om haar linker. Haar trouwring woog een ons. Op haar hoedje dat ze binnen en buiten droeg, stond altijd een bosje gekleurde veren. Al haar bustehouders waren rijkelijk met kant afgezet en haar onderbroeken ook. Ze droeg strikken op haar afgetrapte schoenen en parelmoer op haar nagels, zelfs van haar tenen. Haar wenkbrauwen konden niet zwarter en haar mond niet rooier. Zó was mijn moeder en zó werd ze door mijn vader aanbeden en wáág het niet te zeggen met je dulle artiestekop dat deze vrouw wezenlijker was in haar blote cinema of als skelet!’ (fig. 5). De leraar verschiet van kleur en voorzover hij nog niet verdord was, verdort hij ter plaatse. Ook teruggebracht tot zijn essentie. Nooit zal het woord Mondriaan nog over zijn kleurloze lippen komen.

Fig. 5 De vrouw en haar essentie?

Volheid, tooi, bloei, bontheid en sappigheid zijn niet minder echt of wezenlijk dan

[p. 46]

EEN ZEEDRAAK.
Deze Zeedraak behoort thuis in Australië. Hij is zoo rijkelijk versierd met losse en golvende huidlinten, dat hij doet denken aan het vreeselijk dier dat de Chineezen als nationaal embleem aangenomen hebben. Het lijdt geen twijfel dat in de zeewierwildernis, waar hij woont, deze linten zóó juist op zeewierbladeren lijken, dat de mogelijke vijanden niet vermoeden, dat het een visch is. Zijn bek is zoo klein, dat hij niet in staat is zich op de gewone manier te beschermen.

schraalheid, kaalheid, dorheid, kleurloosheid en bloedeloosheid, niet in de natuur en niet in de kunst. De paling verhoudt zich tot het geestelijk bebladerde zeedraakje (fig. 6) als Mondriaan tot Miró, maar dat maakt die paling nog niet superieur. Hooguit smaakt hij lekkerder. Het is vals om ernst en diepzinnigheid zonder meer te koppelen aan karigheid en deemoed en er niet in te geloven bij uitbundigheid en sier. De ene keer zal het de kale neet zijn die de wereld op zijn kop zet en de andere keer de rijk behangen kerstboom. En soms hoéft de wereld niet eens op zijn kop. Dan neemt men gewoon plaats onder het ruisende lover van zijn eigen boom om een liedje te zingen (Georges Brassens):

Auprès de mon arbre,

Je vivais heureux

J'aurais jamais dû m'éloigner d'mon arbre

Auprès de mon arbre,

Je vivais heureux

J'aurais jamais dû le quitter des yeux.

A.L. Boom, zingt u mee?

(wordt vervolgd)