Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 35]

Stukjes en beetjes (3)
Charlotte Mutsaers

Bij alles, 't zij mens, dier of ding, kun je je afvragen hoeveel stukken je er van af kunt halen, wil het objekt nog zichzelf blijven. Hoe hoog kan een vrouw haar rok inkorten zonder voor schut te lopen in louter zoom? Is een ui met één rok aan nog wel een ui? Wanneer wordt een boom een plank en een koe een haas? Waar precies begint de kop van de paling? Waarom houwen zoveel beeldhouwers liever een torso dan de hele mens? Zou Kuifje zonder haar nog wel Kuifje zijn?

Dit soort vragen zijn minder eenvoudig dan ze op het eerste gezicht lijken. Om met iets alledaags als het theekopje te beginnen: als je het aan diggelen gooit, zal niemand het in zijn hoofd halen om elke afzonderlijke scherf weer terug te zetten op de theetafel, maar als je slechts een heel klein hapje neemt uit de porseleinen rand, blijft het een kopje. Een kopje blijft een kopje zolang we er thee in kunnen doen. Dit heeft met de functie te maken en daardoor is het zo gemakkelijk vast te stellen. Bij stokoude voorwerpen wordt het al een stuk lastiger. Van een antiek bord bijvoorbeeld kun je al veel grotere stukken afbreken. Zeil het bij ruzie gerust door de kamer, het geeft niks als er nooit meer aardappelen, vlees of groenten op plaats kunnen nemen, het is geen drama als de soep er van alle kanten afstroomt, het is en blijft een onvervalst stuk antiek dat je het best als waardepapier in een la kunt opbergen. Hoe kapotter hoe rotter geldt lang niet altijd voor antiquiteiten. Op wat voor absurditeiten dit soms uitdraait, leert ons een vluchtige blik op de archeologische rommel waarmee de rijen vitrines in om het even welk oudheidkundig museum zijn volgestouwd. Het is ontroerend om te zien hoe scherven die voor de Ouden al eeuwen geleden hadden afgedaan (behalve dan ten tijde van het ostracisme toen ze als stevige kladblaadjes werden gebruikt) nu als diamanten op een lap fluweel liggen uitgespreid. Hoe moet dit overkomen op de filatelist voor wie een postzegel al ophoudt te bestaan als er maar een half tandje aan mankeert? Of op de tandarts die niet weet hoe gauw hij een brug moet slaan als hij een mond ziet met een open plek erin?

Laten we ons verheugen in voorwerpen die niet stuk te krijgen zijn. Koester de spons en de zeep. Het kleinste sponsdeeltje kan nog schuim fabriceren. Een stuk zeep blijft te allen tijde een stuk zeep, want een schilfer is al genoeg om je handen mee te wassen. Of zoals Francis Ponge het zegt in zijn fenomenale stuk poëtisch proza Le savon, waarin hij de zeep vergelijkt met een wonderbaarlijke steen, die ons steeds weer als een vis ontglipt: ‘De zeep heeft een boel te zeggen. Laat hij het zeggen met radheid van tong en enthousiasme. Als hij niets meer zegt, bestaat hij niet meer’.

Dieren hebben niet minder te zeggen dan een stuk zeep, maar helaas voorkomt dit niet dat ze veelvuldig in stukken worden gehakt en opgegeten. De meeste mensen hebben vaker een stuk dier in de mond gehad dan een heel dier op schoot. Toch vindt niemand het over het algemeen prettig als het hele dier nog doorschemert in zijn delen. Er hoeft maar een stukje hoef per ongeluk aan de osso buco vast te zitten of de ferventste carnivoor zal feestelijk bedanken. Hetzelfde met een bosje varkenshaar op een hamzwoerd, terwijl net zo'n bosje op een tandenborstel zonder bezwaar in de mond wordt gestoken (sterker, mijn vader heeft me altijd voorgehouden dat er maar één waarachtige manier is om iemand te zeggen dat je van hem/haar houdt: Mag ik jouw tandenborstel even gebruiken?).

Tegen botjes, beentjes en ingewanden van dieren is de gemiddelde mens nog wel opgewassen, doordat die nooit los in de wei rondlopen en slechts deel lijken uit te maken van de slagerswereld, maar het geringste stuk vacht, hoef, hoorn of snor tovert in een mum het hele beest voor ogen en daarmee onze eigen slachtbaarheid, wat onverdraaglijk schijnt te zijn. Het oorspronkelijke dier moet zo onzichtbaar mogelijk worden gemaakt. Daarom serveren we dieren liefst in hele kleine vierkantjes, rechthoeken, driehoeken of rondjes en onder een dikke laag saus of een Picasso-garnituur en daarom worden bullepezen altijd keurig geverfd en gelakt aan de politie afgeleverd en daarom zie je nog

[p. 36]

nauwelijks doorgezaagde varkens of koeien in de etalage hangen en daarom bedient men zich in de wei van zo'n heel ander vocabulaire dan bij de slager: bout, schenkel, os in plaats van koe (osseworst, ossetong, ossestaart), biefstuk in plaats van bil, lamszadel in plaats van lamsrug en verder behalve een hele batterij Franse termen vreemd genoeg enkele namen van andere dieren zoals blinde vink, haas, muis en ezeltje.

Omdat niet alleen bij mensen maar ook bij dieren het hoofd nummer een is van alle onderdelen, zou gekookte kalfskop onmiddellijk van het menu moeten worden geschrapt. Eén keer ben ik er in België op getracteerd: het vreselijkste gerecht dat ik mijn hele leven kreeg voorgeschoteld. De spookachtige spierwitte kop, die maar stond te zwijgen op zijn zilveren kraag. De babyachtige uitdrukking die op raadselachtige wijze noch door de slachtpartij noch door het koken was aangetast. De haarloze maar toch zachte oren. De overbodige klepel in de openhangende mond. De veel te grote tanden die al op de schaal kletterden als het mes er nog alleen maar naar wees. Genoeg hierover, ik kom nu waar ik wezen wil: de mens.

Vaak hoor je vrouwen van wie de chirurg een borst heeft afgesneden beweren dat ze zich van het ene op het andere moment geen vrouw meer voelden. Je zou denken dat je na zo'n helse operatie wel wat anders aan je hoofd had, maar nee hoor: ‘Ik voel me geen vrouw meer’. Dit vind ik eerlijk gezegd moeilijk navoelbaar. Ik weet al niet hoe het voelt als je je vrouw voelt (dat moet de ander maar voelen) maar hoe het voelt om je, nadat er een stukje van je is afgehaald, géén vrouw meer te voelen, kan ik me nog slechter voorstellen.

De mens is niet zijn borst of een stukje van zijn borst, de mens is zijn hoofd. Het hoofd is te verdelen in achterhoofd en gezicht. En het gezicht is weer te verdelen in voorhoofd (dat op raadselachtige gronden nogal eens nobel wordt genoemd) en rest.

Das Gesicht

Das Gesicht ist manchesmal rund
und länglich.-
Die Augen als die Treue gilt.
die Nase in der Mitte ist.
der Mund. Das Gesicht.
die Menschen und Jeder hat ein Gesicht.
Das Gesicht ist der erste Blickfänger der Menschen.

Dit gedicht van Alexander (de Duitse dichter die onder de naam Ernst Herbeck al meer dan twintig jaar in het gekkenhuis zit opgesloten en daar de prachtigste verzen maakt, als hem tenminste vantevoren het onderwerp wordt opgegeven) drukt precies de stand van zaken uit: het gezicht is de eerste blikvanger, zowel actief als passief. Iedereen heeft een gezicht, mensen hebben een gezicht, dieren hebben een gezicht en veel dingen hebben ook een gezicht (stopcontact, knoop, wekker). Alleen planten moeten het zonder doen. Daarom zal er van een plantaardig bewind wel nooit sprake zijn.

De mens is dus zijn hoofd. Psycholoog, emotie-deskundige en fysionomist professor N. Frijda denkt hier heel anders over. Bij hem staat de romp nummer een. In zijn merkwaardige proefschrift De betekenis van de gelaatsexpressie (het woord gelaat verraadt onveranderlijk een verheven mensbeeld) staat te lezen: ‘Voor het eigen beleven zowel als bij het waarnemen van de ander is de romp de eigenlijke kern van de persoon, - het is die persoon zelf’. Om deze visie kracht bij te zetten beroept hij zich vervolgens niet alleen op de Oude Grieken die het Ik in het middenrif, de frènè, lokaliseerden (overigens maar een klein onderdeel van de hele romp), maar ook op het sexuele contact. Volgens hem blijft aanraking met welk der ledematen ook, altijd een beetje perifeer, terwijl romp-rompcontact afstandloos zou zijn ‘in psychische zowel als ruimtelijke zin’. Deze transcendente opvatting van sex kom je wel vaker tegen en die zal ik hem niet nadragen (hoewel ik het er niet mee eens ben, omdat ik sex met handen bijvoorbeeld helemaal niet perifeer vind en het altijd heb betreurd dat er niet met de ogen geneukt kan worden), maar dat de romp de eigenlijke kern van de persoon is, lijkt me kletskoek. Vruchten en potloden hebben een kern, maar mensen niet, ook geen ‘eigenlijke’. Mensen dragen hun kersepit gewoon bovenop. Als er weer eens een stuk beroemdheid op een sokkel moet worden gezet, kiest men ook niet voor niets altijd het hoofd (eventueel met aanhangende schouderpartij, zoals bij Multatuli) en nooit de losse romp. En zag iemand ooit een postzegel met het middenrif van een gekroond hoofd erop? Men hoeft zich maar te verdiepen in het adembenemende boek Forensische pathologie van J. Zeldenrust om er achter te komen hoe krankzinnig moeilijk de identificatie is van een romp zonder hoofd. Zelfs ouders of echtgenoten vinden het heel moeilijk om het lichaam te herkennen, terwijl ze met het hoofd nooit moeite hebben, tenzij het te erg beschadigd is. Ik hoop dat dit genoeg zegt.

[p. 37]

Ik heb het uitgesteld en uitgesteld, maar nu wil ik hem toch eindelijk laten zien: De Foto.

Ik geef het openlijk toe: de hierbij afgebeelde foto fascineert mij al jaren en dit hele stuk is er aan opgehangen. Hij komt uit het viertalige Berlijnse tijdschrift Krieg dem Kriege! (Guerre à la Guerre! War against War! Oorlog aan den Oorlog!) dat na de eerste wereldoorlog door Ernst Friedrich werd uitgegeven met de ijdele verwachting dat de aanblik van zoveel gruwelen de mens wel wat pacifistischer zou maken.

[p. 38]

We zien hier een hoofd na een zogeheten staalbad. Het lugubere bijschrift De kuur der proleten! haakt in op een uitspraak van Hindenburg die zoveel plezier in de oorlog had dat hij eens zei: ‘Der Krieg bekommt mir wie eine Badekur’.

Tot nu toe heb ik mijn fascinatie voor deze foto met niemand kunnen delen en daarom heb ik hem nu eerst in een behoorlijk kader gezet alvorens er mee voor de dag te komen. De schaarse keren dat ik hem tersluiks aan iemand getoond heb, viel steevast het woord SENSATIE. Dat is niet alleen onaardig, het is ook raar.

Ten eerste: wat in hemelsnaam heeft de doorsnee-intellectueel toch tegen sensatie? Op zijn allerhevigst is sensatie niet meer dan een heftige beroering van het gemoed. Het is me een raadsel wat sommige mensen beweegt om uitgerekend alle zaken waarvoor iedereen van kindsbeen af een intense belangstelling aan de dag legt en die de basis vormen van alle goede kunst en literatuur, in hun ruwe, ongestileerde staat zo rigide af te wijzen.

Ten tweede: onder al het rauwe materiaal dat voor platte sensatie doorgaat, bevindt zich af en toe ook onbedoelde kunst. Ik heb nu geen gewone ready-mades op het oog, maar dingen die zonder dat er een kunstenaarshand aan te pas kwam, door het toeval of door pure schurkachtigheid zó gemutileerd zijn dat ze ons in hun geschonden staat minstens zoveel beroeren als een bedoeld kunstwerk. Zelfs de Venus van Milo zou je hiertoe kunnen rekenen, omdat het in weerwil van haar sneeuwwitte hoofd en romp juist de afgebroken armen zijn waarop we een kus zouden willen drukken. Goede kunst haalt niet alleen ons hart overhoop, maar roept ook rissen vragen op en als allereerste vraag: Wie ben ik. Toen ik deze foto voor het eerst zag, bracht ik meteen mijn hand naar mijn neus. Pas toen viel me op dat het weggeschoten stuk gezicht omgekeerd de vorm van een neus heeft, waardoor ik het op een brullen zette.

Vervolgens kwamen ettelijke vragen in me op:

-	Waarom kunnen we de aanblik van een geschonden kop zo slecht verdragen, terwijl we nauwelijks schrikken van een invalide zonder armen of benen?
-	Hoeveel stukken kun je van een hoofd afhalen voordat er sprake is van persoonsverlies?
-	Wat heeft de ‘opgelapte’ man ertoe bewogen om toch weer zijn koperen knopen op te poetsen en in zijn soldatenjas te poseren?
-	Wat is het belangrijkste deel van het gezicht?
-	Kunnen ogen zonder context nog wat uitdrukken?

Om de laatste twee vragen op te lossen heb ik een tiental neuzen (inclusief het snotgootje en de bovenlip) getekend en uitgeknipt. En welke neus ik ook aan dit profiel vastplakte, groot, klein, dik, dun, krom, scherp, stomp, wip of recht, het oog keek onveranderlijk droef en drukte steeds opnieuw de ontzetting uit die in het hoofd omging: ik kan niet meer praten, ik kan niet meer eten, ik kan niet meer kussen, ik kan niet meer lachen, ik kan niet meer gapen, ik kan niet meer ruiken, nooit zal iemand nog zeggen ‘Ich liebe dich’ (Je t'aime, I love you, Ik houd van je) en nooit zal ik zelf nog zeggen ‘Ich liebe dich’ (Je t'aime, I love you, Ik houd van je).

De mens is zijn hoofd en ook al draagt geen mens een kern van binnen of een ziel, de spiegels der ziel bestaan wel degelijk. Dat bewijst deze foto.

(wordt vervolgd)