Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 28]

Jeroen Bosch en de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap
Th.P. van Baaren

In 1318 werd in 's-Hertogenbosch de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap opgericht, een van de vele vrome en nuttige genootschappen die de tweede helft van de middeleeuwen gekend heeft en een van de symptomen van de toenemende betekenis van de derde stand, die van de burgers. In Den Bosch heeft deze broederschap - die trouwens nog steeds bestaat - in de middeleeuwen een grote bloei beleefd, maar de algemene bekendheid ervan zou ongetwijfeld veel minder zijn, ware het niet dat de schilder Jeroen Bosch lid is geweest van deze broederschap. Maar wat voor lid? Er waren namelijk twee groepen: de grote groep van buitenleden, in de tijd van Jeroen Bosch 15.000 of meer, en een kleine kern, de zogenaamde gezworenen, gerecruteerd uit de notabelen van de stad, waarvan er in de 15de eeuw nooit meer dan een paar honderd tegelijk waren. Bosch werd in 1486/87 met meer dan 425 anderen als lid ingeschreven. Wij mogen zonder meer aannemen, dat de macht in de handen van de kleine groep gezworenen lag. Alle andere leden brachten meer in dan ze kostten. Het gewone lidmaatschap zal wel voordelen hebben gehad van sociale en geestelijke en misschien ook van materiële aard, maar gezien de grote aantallen stelde het per individu weinig voor.

Het is in de Jeroen Bosch-literatuur tot een soort dogma geworden, dat de schilder in de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap de staat van ‘gezworen broeder’ heeft bereikt en dus behoord heeft tot de machtige kleine kern van dit genootschap. Ik noem het een dogma, omdat reële redelijke argumenten ontbreken, terwijl de op zijn minst waarschijnlijke argumenten voor het tegendeel onopgemerkt blijven, zoal niet onder tafel worden geveegd. Op zichzelf beschouwd is dit een historisch probleempje van miniem belang, maar het krijgt betekenis door de wijze waarop dit lidmaatschap als argument wordt betrokken in de strijd om de vraag naar de waardering voor Jeroen Bosch in zijn vaderstad en die naar zijn rechtgelovigheid. Hoewel het wat het tweede punt betreft een volkomen loos argument is, wordt het zo vaak als zodanig gebruikt, dat het als het ware een eigen leven is gaan leiden; hoe is het mogelijk dat Jeroen Bosch een deviant geweest had kunnen zijn, terwijl hij toch lid was van de rechtgelovige Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap? Dit probleem heb ik elders behandeld. De geschiedenis van de geschiedenis toont een vrijwel permanent proces van de strijd tussen (bij)geloof en feitelijke gegevens.

Was Jeroen Bosch inderdaad een gezworen lid van dit genootschap, zoals tot op heden toe algemeen wordt aangenomen? Wij weten zeker dat hij gewoon buitenlid is geworden, ‘broeder’, maar daarmee houdt onze vaststaande kennis op. De bevordering tot gezworene was vaak het gevolg van een sociale of economische verbetering, maar volgde daarop niet automatisch. Het was ook zo dat leden die hun staat verhoogden geacht werden bij te dragen aan de kosten van een speciale maaltijd, maar ook dat betekent niet dat zij gezworen leden waren geworden. Naast de liturgiebeoefening was eten en drinken de belangrijkste officiële bezigheid van de broederschap. De muziekbeoefening (inderdaad een punt van belang) was ondergeschikt aan en een soort begeleiding van deze twee hoofddoeleinden.

Het is duidelijk dat wij uit het gewone broederschap van Bosch geen verdergaande conclusies kunnen trekken, terwijl zijn eventuele staat van gezworene in elk geval op een bevoorrechte en geachte positie in de stad zou wijzen. Als welgesteld burger had hij wellicht deze positie wel kunnen bereiken, maar de informatie daaromtrent is hetzij negatief, hetzij op zijn best zeer onzeker. In het telkens aangehaalde document van 1488 staat niet te lezen, dat Jeroen Bosch gezworene was geworden, eerder het tegendeel. Dit document noemt in de eerste plaats iemand op die gezworene is geworden en gaat dan door met het vermelden van andere ‘promoties’: een is schepen geworden, een ander priester, van weer een ander wordt gezegd dat hij getrouwd is enzovoort. In de marge is toegevoegd ‘Jeroen maelder’. Ze hadden

[p. 29]

Bosch in de eerste plaats dus vergeten. Zijn naam wordt ook niet vermeld bij de regel waar de eerstgenoemde gezworene vermeld wordt, maar verderop in de rij van de andere statusverhogingen. Aangezien één persoon speciaal vermeld wordt, omdat hij gezworene is geworden en een tweede, omdat hij ‘bruer’ is geworden, moeten wij wel als vaststaand aannemen, dat Bosch lid was van de broederschap en een heugelijke gebeurtenis kon vieren, maar er staat beslist niet, ook niet tussen de regels door, dat hij gezworene is geworden. Hij is schilder geworden, wat dat in dit verband dan ook precies mag betekenen. Aangezien ieder document ontbreekt, laat ik dit punt open.

Na de tijd van Jeroen Bosch zijn geen artiesten (behalve musici) meer lid geworden van de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap. Van Dijck wijdt dit aan het feit dat de sociale positie van de meeste kunstenaars te laag werd geacht om ze te kunnen toelaten. Zij golden nu eenmaal als ambachtslieden die van de arbeid van hun eigen handen moesten leven. In dit verband kunnen wij opmerken, dat Bosch een welgesteld man was, ook zonder zijn inkomsten als schilder: hij werd, indien al, tot gezworen lid gekozen niet als bekend en gewaardeerd kunstenaar, maar als vermogend ingezetene van de stad.

Van Dijck neemt aan dat Jeroen Bosch in het jaar 1488 gezworen lid is geworden, ook al wordt dit niet expliciet vermeld. De redeneringen van de diverse auteurs lopen wat uiteen, maar ze zijn (voorzover mij bekend zonder uitzondering) allemaal overtuigd van het gezworenenschap van Bosch. Deze overtuiging lost de raadsels omtrent dit punt echter niet op.

Indien Jeroen Bosch een gezworene was geweest, waarom staat dit dan niet vermeld in het officiële bericht van zijn uitvaart in het register van de broederschap? In een dergelijk officieel bericht zou zijn status als gezworene toch beslist vermeld hebben moeten worden. Volgens Van Dijck wordt Bosch in het bericht van zijn overlijden wel gezworen broeder genoemd. Ter controle heb ik drie gezaghebbende transcripties van dit bericht bekeken (Mosmans 1947, Gerlach 1967 en Marijnissen 1987), maar zonder deze vermelding te vinden. Ook in het door Gerlach gepubliceerde facsimile ontbreekt deze. Ten overvloede heb ik ook nog contact opgenomen met het Gemeente-archief in Den Bosch, maar ook daar was deze toevoeging onbekend.

Ongeveer een halve eeuw na de dood van Bosch heeft Maarten Sheeren een lijst opgesteld van de gezworen broeders, de Introitus fratrum. Op deze lijst komt de naam van Bosch evenmin voor. Pas in de Obitus fratrum van dezelfde auteur wordt de schilder vermeld, maar dit is een lijst van vermaarde leden van de broederschap. Jeroen Bosch was na zijn dood een beroemd schilder geworden. De meesten zullen wel gezworen leden zijn geweest, maar de lijst garandeert dit niet: het gaat om personen die bekend zijn geworden. Het voorkomen van Bosch op de lijst van vermaarde leden in conjunctie met het ontbreken van zijn naam op de lijst van gezworenen van enkele jaren eerder is in elk geval een duidelijke aanwijzing, dat de auteur ervan deze niet in de archieven onder de gezworen leden heeft gevonden. Deze lijst van prominente leden is ook de plaats waar Bosch ‘insignis pictor’ wordt genoemd. Om duistere redenen worden deze lijst en deze titel geciteerd, alsof deze vermelding van zijn beroemdheid al in het uitvaartbericht van 1516 zou hebben gestaan. Daar is echter geen sprake van. Er staat in feite alleen maar zijn beroepsaanduiding: schilder. Zelfs dat stelt nog niet veel voor. In het begin van de 16de eeuw werden de hekken die de broederschapskapel van de kathedraal afscheidden rood geverfd door ‘Albrecht die maelre’. Helaas is in talloze publicaties deze fout ingeslopen tot in gespecialiseerde encyclopaedieën toe, zodat de onjuistheid ervan telkens opnieuw met nadruk vermeld moet worden.

Jeroen Bosch overleed kort voor 9 augustus 1516 en de broederschap nam de officiële organisatie van de begrafenis op zich. Dit was geen speciaal privilege, maar kennelijk een vaste gewoonte. Het betekende ook niet dat hij op kosten van de broederschap werd begraven, want de overledene zelf, of anders zijn familie en vrienden moesten daarvoor betalen. Vaak werd deze doodschuld al vooraf voldaan. Waarschijnlijk was bij de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap niets echt gratis en de broederschap heeft in de bloeitijd een grote begaafdheid aan de dag gelegd om geld binnen te krijgen. De deken Willem Hameken droeg een plechtige uitvaartmis op voor de gestorvene. De plaats van zijn graf is onbekend. Een later archiefstuk vermeldt dat de vrienden van Bosch het te veel betaalde alsnog hebben terugontvangen.

Het hardnekkig zwijgen van de documenten over het lidmaatschap van Bosch als gezworene culminerende in het ontbreken van deze kwalificatie in het officiële bericht van zijn overlijden en begrafenis en in het ontbreken van zijn naam in de een halve eeuw later opgestelde lijst van gezworenen geeft aanleiding tot diepgaande twijfel aan deze algemeen als vaststaand geaccepteerde zaak. Naar mijn overtuiging zijn de historici bezweken voor de suggestie van roem die

[p. 30]

er voor ons van de naam Jeroen Bosch uitgaat, in sommige gevallen waarschijnlijk nog in de hand gewerkt door chauvinistische en apologetische motieven.

De enig overblijvende steun voor de status van Bosch als gezworene berust op de berichten van de maaltijden in 1488/89, 1498/99 en 1509/10, maar wij mogen ons afvragen wat deze berichten voorstellen. Er staat overigens in geen van deze berichten eenduidig, dat Bosch een gezworen lid zou zijn geweest.

De eerstgenoemde maaltijd kunnen wij buiten beschouwing laten. Het is kennelijk de verplichte maaltijd van een lid, dat op de maatschappelijke ladder een trede hoger is geklommen. Het zegt verder niets over de status van de gastheer binnen de broederschap. Het ligt voor de hand dat bij zulke gelegenheden (ook) gezworen leden zullen worden uitgenodigd. Lekker eten was een belangrijk ding in hun leven.

De maaltijd van 1498/99 vormt voor mijn opvatting het grote struikelblok. Het gaat om een zwanemaaltijd en Jeroen Bosch nodigt daartoe uit. Indien de negatieve factoren met betrekking tot zijn status als gezworene niet zo talrijk en zo zwaar waren, zou ik mij bij dit bericht als status voor zijn gezworenenschap kunnen neerleggen. Nu blijf ik mij toch afvragen, of er niets bijzonders aan de hand geweest kan zijn. Er staat trouwens ook in dit document niet, dat Jeroen Bosch een gezworene was. Hij wordt kort aangeduid als schilder. Het kan eigenwijze koppigheid mijnerzijds zijn, maar misschien kan ik een gespecialiseerd historicus prikkelen, om het probleem van de status van Bosch in de broederschap nog eens met inachtneming van mijn contra-argumenten te onderzoeken.

Het derde maal was een rouwmaaltijd ter gedachtenis van Ridder Jan Bacx. Tussen hem en de schilder moeten relaties bestaan hebben, eventueel via de vrouw van Bosch. De schilder had voor Jan Bacx ook een wapenschild laten maken. Hoe dan ook, het is aannemelijk dat het rouwmaal voor Bacx ten huize van Jeroen Bosch werd gehouden. Ook in dit verslag staat niet expliciet, dat Jeroen Bosch een gezworen lid was en afhankelijk van ons uitgangspunt kunnen wij er evengoed een ontkenning als een bevestiging van deze veronderstelling in vinden. Het heeft een ondersteunende waarde, maar geen initiërende: beide tegenovergestelde meningen kunnen er een bevestiging van hun juistheid uit putten, maar geen van beide kan zich daarop als voldoende grond baseren.

Mijn redenering is als volgt: Er wordt expliciet gezegd dat de gezworen broeders na de kerkdienst, twee aan twee, zich naar het huis van Bosch begeven voor de maaltijd. Het kan zijn dat Bosch als gastheer thuis was gebleven, maar het is ook mogelijk dat hij niet de status had om aan de dienst in de kapel deel te nemen. Bosch wordt in dit stuk wel medebroeder genoemd, maar alle leden waren ten slotte ‘bruers’. Het feit dat een aantal gezworenen bij een medebroeder komt eten garandeert dus niet, dat deze ook een gezworene was. Ook verderop in dit stuk valt het op, dat de gezworenen altijd voluit als gezworen broeders worden aangeduid, terwijl Jeroen Bosch, afgezien van de ene vermelding van zijn medebroederschap, alleen maar met naam en beroep wordt aangegeven. Deze zorgvuldigheid stijft mij in de overtuiging, dat Bosch nooit een gezworene is geweest.

Er is nog een belangrijk aanvullend argument voor deze stelling. De waardering voor de schilder in zijn vaderstad schijnt bijzonder gering te zijn geweest en met die van zijn eigen broederschap staat het al niet beter. In de akten van de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap vinden wij een aantal gegevens over werkzaamheden die Jeroen Bosch voor de broederschap heeft verricht. Zonder uitzondering zijn het kleine ambachtelijke werkzaamheden die hij deels door zijn knechten of leerlingen heeft laten uitvoeren. In de literatuur over Bosch wordt herhaaldelijk gewag gemaakt van schilderijen die hij voor de broederschap heeft gemaakt, maar niet alleen ontbreken de rekeningen daarvan (die van de andere opdrachten worden allemaal tot op de stuiver nauwkeurig opgevoerd), maar geen enkel van die berichten is uit de tijd van Bosch. Ze zijn allemaal belangrijk later, onzeker en onderling niet in overeenstemming. Indien Jeroen Bosch werkelijk een van de paar honderd machtige gezworenen zou zijn geweest, dan is het bijzonder vreemd dat hij voor het werk aan de nieuwe kapel, die nota bene tijdens zijn actieve leven als schilder werd gebouwd alleen maar voor wat onbelangrijke karweitjes gevraagd zou zijn. De situatie is veel meer in overeenstemming met de positie van een gewone broeder, een van de duizenden die nu en dan wat meeprofiteert van wat de broederschap onderneemt.

Ik kan dus niet anders concluderen dan dat de status van gezworene van de schilder Hieronymus Bosch een uitvloeisel is van historische mythenvorming, en niet alleen op geen enkel document berust, maar gezien de beschikbare gegevens als intrinsiek onwaarschijnlijk moet worden beschouwd. Ik wil niet insisteren op wiskundige berekeningen waarvan ik onvoldoende verstand heb, maar zelfs op het populairste vlak kunnen ze soms wel richtinggevend zijn. Indien wij stellen dat

[p. 31]

Jeroen Bosch een gezworen lid van de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap is geweest, dan worden wij geconfronteerd met vier onwaarschijnlijkheden. Elk daarvan kan een coïncidentie zijn, maar de kans dat ze allemaal in samenhang op toeval zouden berusten is uiterst gering. Ik recapituleer:

1.	In het document van 1488 staat beslist niet dat hij gezworene is geworden. Hij is schilder geworden en was zo onbelangrijk dat zijn naam in eerste instantie vergeten is.
2.	Indien hij werkelijk tot de paar honderd machtige gezworenen had behoord, dan is het zeer onwaarschijnlijk, dat hij alleen maar als uitvoerder van kleine ambachtelijke klusjes bij de inrichting van de nieuwe kapel in de Sint-Jan betrokken zou zijn geweest.
3.	Het is uiterst onwaarschijnlijk, dat het officiële verslag van zijn begrafenis in de akten van de broederschap alleen maar gesproken zou hebben van de schilder Jeroen Bosch en verzuimd zou hebben zijn kwaliteit van gezworene te vermelden.
4.	Hoe moeten wij verklaren dat Maarten Sheeren hem vijftig jaar na zijn dood niet opneemt in de lijst van gezworen broeders en wel in de een paar jaar latere lijst van vermaarde broeders?

Toepassing van de regels van de waarschijnlijkheidsrekening op deze vier gegevens beschouwd als coïncidenties, een reeks van vier toevallige missers die toevallig ook nog allemaal in dezelfde richting wijzen, levert een zo respectabele onwaarschijnlijkheid op, dat de conclusie dat Hieronymus Bosch nooit een gezworen lid is geweest zich aan de onbevooroordeelde onderzoeker met grote kracht opdringt.

Het is jammer dat het onderzoek naar Hieronymus Bosch zo vaak moet beginnen met een bijl en kapmes, voor het mogelijk is een eigen klein veldje aan te planten.

Th.P. van Baaren, Jeroen Bosch: katholiek of ketter, Ned. Theol. Tschr. 42, 1988.

C.G.M. van Dijk, De Bossche Optimaten, geschiedenis van de illustere Lieve Vrouwenbroederschap te 's-Hertogenbosch 1318-1973, Tilburg 1973.

P. Gerlach, Jheronimus van Aken alias Bosch en de Onze Lieve Vrouwe-Broederschap, in Bijdragen bij de gelegenheid van de herdenkingstentoonstelling te 's-Hertogenbosch, Eindhoven 1967.

R.H. Marijnissen & P. Ruyffelaere, Hieronymus Bosch, Haarlem 1987.

J. Mosmans, Jheronimus Anthonis-zoon van Aken alias Hieronymus Bosch, 's-Hertogenbosch 1947.

P. Vandenbroeck, Jheronimus Bosch, tussen volksleven en stadscultuur, Berchem 1987.