Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 58]

Journaal voor en tegen de natuur
J.J. Peereboom

‘Ik kon eerst niets zeggen, zo verontwaardigd was ik’, zei het lange meisje in het donkerblauw toen zij mij ging aanvallen na mijn lezing.

Zij zat naar voren geleund op de eerste rij, welgemoed en onverzettelijk, met kort haar en duidelijke ogen. Ik had haar al van tevoren opgemerkt, toen zij in een groepje stond te praten. Wij wisselden nu even van gedachten; daarna had een ander nog een vraag of opmerking en dat was het eind van de bijeenkomst.

Sindsdien heb ik haar alleen in mijn verbeelding een paar keer teruggezien. Ik zou het gesprek met haar graag voortgezet hebben, tot wie weet hoe laat, over die ene schrijver en andere, en kijken wat ervan kwam. Dat had toen niet gekund omdat er geen tijd voor was; en nu zou het ook niet kunnen omdat de argumenten ertegen te sterk zijn.

Ik heb geen onenigheid met die argumenten; ze zijn niet aan mij opgedrongen. Niettemin, mijn natuur voelt zich tekortgedaan. Hij is geen doordrijver, mijn natuur. Hij heeft al zo vaak zijn zin niet gekregen dat hij ternauwernood zijn schouders ophaalt, maar wij weten allebei, hij en ik, wat hij denkt.

Hij is van mening dat ik uit schuwheid en laksheid nooit aan leven begonnen ben. Af en toe even iets en dan vlug ophouden, dat is wat hij waargenomen heeft. Het had tien keer zoveel moeten zijn om hem te bevallen. Dan zouden de mensen minder vaak tegen mij zeggen ‘Jij wordt ook nooit ouder!’ Ze zouden het een enkele keer zeggen uit beleefdheid, maar minder vaak en verwonderd, en niet meer met hetzelfde vermoeden in hun achterhoofd als ik: jij hebt niets beleefd, niets doorgemaakt; jij had zeker altijd argumenten.

Anthony Burgess verkondigde vorige week in een lezing in Amsterdam dat de Europese muziek al decadent is sinds de dood van Mozart. Hij kent componisten die het met hem eens zijn dat het geluid ervan wel eens geheel zou kunnen verstommen, binnenkort of iets later. Dat zal dan komen doordat na Haydn en Mozart die in hun werk de harmonie van de samenleving uitdrukten Beethoven de toon ging aangeven die zichzelf uitdrukte, en daarna is het steeds erger geworden; de samenleving komt er niet meer aan te pas.

Ik weet niet of er mensen bestaan die deze theorie voor vol zullen aanzien, in de zin dat er nadat wij van onze verbazing bekomen zijn een cursus door geïnspireerd zou kunnen worden van cultuurfilosofie voor gevorderden.

Wel zijn er veel die Burgess voor vol aanzien als schrijver en op het eerste gezicht heeft zijn idee van de decadente beschaving meer te betekenen met betrekking tot hemzelf dan over de samenleving. Zijn oeuvre, A Clockwork Orange en de Enderby's en Earthly Powers en The End of the World News en al, vertoont ons in allerlei varianten een ontwrichte wereld, en wie op zoek is naar herstelde harmonie hoeft bij hem niet aan te komen. Het zou te ver gaan om te zeggen dat hij lijkt te genieten van de ontwrichting en van al de wandaden en de schade; maar hij lijkt te genieten van zijn vermogen om over heilloze praktijken klinkende romans te schrijven.

En als zijn romans op deze manier zo goed uitvallen, waarom moeten wij dan in de muziek terug naar Papa Haydn? Misschien omdat steeds minder vaststaat of het allemaal wel mag; en of, als het mag of niet wat onmogelijk te zeggen is, er niet iets aan toegevoegd zou moeten worden, of als achtergrond opgesteld, dat aangeeft wat de ware verhoudingen van goed en kwaad voorschrijven. De wilde natuur is losgebroken, de wereld rolt zich om in bloed en schaterlachen; maar waar is ergens een rustpunt, om op adem te komen?

Wie de geur van een verzorgd wandelbos opsnuift in het voorjaar wordt gesterkt in de illusie dat ‘natuurlijk’ hetzelfde betekent als arcadisch. Wie aan kanker en tyfus denkt en aan blijvende invaliditeit, en aan storm

[p. 59]

en watersnood, en moord en brand en verdere schrikbeelden, herinnert zich dat het anders zit.

Wel betekent een waardering als ‘die vrouw is zo natuurlijk’ in het spraakgebruik dat zij zich vriendelijk en ongedwongen voordoet, niet agressief en onzeker wat even natuurlijk zou zijn. Ook wordt natuurzuivere eetwaar goed voor ons geacht, in tegenstelling tot de chemicaliën die onze gemiddelde leeftijd verdubbeld hebben en die met smaad en achterdocht beloond worden.

Het vertrouwen in het natuurlijke leven is eeuwenoud en misschien niet stuk te krijgen, maar niemand weet hoe het er uit zou zien. Zou het meebrengen een toegeven aan alle impulsen die uit ons opkomen? Zoiets moet het zijn, maar daar is geen tijd en geen ruimte voor. ‘Natuurlijk niet’. Wie een uurtje op zijn eigen impulsen gaat zitten letten merkt dat hij ze niet eens in zijn gedachten kan bijhouden, laat staan er gevolg aan geven.

De natuur wordt onvermijdelijk beperkt in zijn uitdrukking in de mens, hoe onnatuurlijk en ongezond het ook lijkt. Er zijn mensen die er gek of ziek van worden. Die hebben hun natuur zo verwaarloosd dat zij geen identiteit in zichzelf herkennen. Zij weten niet meer wie zij eigenlijk zijn.

Sommigen zouden denk ik baat vinden bij laksheid. Natuur, identiteit, vertrouwen, vervulling, wat doet het ertoe. Woorden, niets dan woorden. Zij moesten liever leren om laks voor zich uit te kijken; overal lak aan te hebben.

Dat zal een tijdje lang helpen. Het geeft uitstel. Dan komt weer een onbehagen opzetten.

Sommige katten komen nooit buiten. Zij zitten de hele dag te soezen op stoelen en vensterbanken, en sluipen om etenstijd naar de keuken. Dan zetten zij wel eens een poot op het balkon; verder gaan zij niet.

Ook zijn er katten die enige malen per dag te kennen geven dat zij het huis wensen te verlaten. Die zie ik langs de tuinen wandelen met de kop iets voorover, zodat zij rechtlijnig worden van boven. Ongenade spreekt uit hun beheerste bewegingen, en de vogels in de bomen verliezen hen niet uit het oog.

Als ik zo'n kat zie lijkt het mij dat ik een waarde waarneem. Een waarde! Wat bedoel je? Ik bedoel dat de kat zijn natuur uitleeft, en dat is iets goeds; dat is een waarde.

Laatst zag ik op mijn nachtwandeling een kat, een zwarte met een witte bef, die de stille straat overstak naar een twee meter hoge muur langs de achtertuinen. Daar ging hij voor zitten, concentreerde zich even en sprong toen de twee meter op, althans een meter negentig, zodat hij zich een eindje omhoog moest trekken aan de schuingelegde bovenste stenen wat misschien ook handiger was want er zat wat ijzerdraad langs gespannen.

Daarna liep hij soepel weg over de muur, alsof er niets bijzonders gebeurd was; maar ik had het gevoel dat hij iets onvergetelijks getoond had, en wilde in mijn spieren de spanning van de zijne nadoen toen hij zich tegen de laatste tien centimeter opkrabde.

Er wordt veel gemopperd over de nieuwe aanmoediging voor gladde ondernemers, en de vermindering van de welzijnszorg en de subsidies, maar niet zoveel als ik tien jaar geleden gedacht zou hebben. Behalve op de berusting die in de mens sluimert en zich ook laat gelden wanneer wij de dood zien aankomen (‘ik had het altijd wel gedacht’), wijst deze kalmte misschien op een besef dat de zorg voor zwakken, onbekwamen en onhandigen niet voor eeuwig de hoofdtoon van de samenleving moet aangeven.

Een deel van de taak van de mens is om goed te zijn voor anderen; ook een deel is, het dwarszitten, overtroeven, sarren en negeren van zijn medemens. Als het tweede deel nooit openbare erkenning ondervindt gaat het waarschijnlijk gemaskerd opereren; dan neemt het de gezichten aan van ambtenaren die de loketjes dichtklappen.

Het is vervelend dat de brave new world van de vrije krachten er niets aantrekkelijker uitziet dan de dichte loketjes. Overal in Amsterdam wordt het uitzicht op het straatbeeld bedorven door grote foto's van sigarettenrokers en meisjes met hangmonden. Die zijn belangrijk, net zoals de geestelijk onvolwaardige spotjes van de STER: als zij veel geld opbrengen kunnen daar vervolgens kunst en wetenschap mee gesponsord worden. ‘Je moet je wel eerst afvragen wat de zakenman na de werkdag de moeite waard vindt om zijn vrouw en relaties aan te bieden. Hij wil in geen geval horen over de ellende in de maatschappij. Daar heeft hij overdag genoeg mee te maken. Hij wil zich ontspannen; hij wil lekker zitten en een leuke avond hebben’.

Zullen wij toch maar weer voor de loketten gaan staan, en onze eenvoudige verlangens verbasteren tot ambtelijk proza?

Nee, het heeft geen zin. Wij beleven nu de tijd waarin de mens het andere deel van zijn natuur uitleeft.

Omstreeks het middaguur stond laatst in de Spuistraat een man een zakenrelatie te schoppen die door twee anderen werd vastgehou-

[p. 60]

den. ‘Jij moet ons niet gaan belazeren!’ hoorde ik toen ik er met een boog omheenfietste.

Het leek niet een geval waarin mijn inmenging onmiskenbaar was voorgeschreven. Een afrekening onder kleine misdadigers is geen openbare zorg. Ik denk dat het moeilijk geweest zou zijn om door ze opgemerkt te worden als ik naderbij getreden was. ‘Heren! Heren!’ Wham! ‘Moet jij er soms ook eentje?’

Niettemin ondervond ik mijn boog als vernederend. Ik had tenminste rechtdoor kunnen fietsen, en mijn krassende belletje doen klinken. De herinnering is niet zo smadelijk dat ik het hoofd laat hangen, maar dan komt de vraag: hoe erg had het moeten zijn voor mij om in te grijpen?

In Rotterdam, berichtten de kranten onlangs, werd een oude vrouw bevochten door een tasjesdief toen zij haar bezit niet meteen losliet. Voorbijgangers bleven staan kijken terwijl hij haar sloeg en kneusde en haar arm ontwrichtte, totdat er een Spanjaard verscheen die hem op de vlucht joeg en bij het slachtoffer knielde. De Rotterdammers keken toe en zeiden: ‘Hou je er toch buiten man’ en ‘Bemoei je met je eigen zaken’.

Ik meen wel te weten wat die burgers bezielde. Zo'n aanvaller heeft allicht een mes bij zich, en als hij in het nauw gedreven wordt weet hij niet meer wat hij doet. Zijn de risico's van inmenging verantwoord tegenover vrouw en kinderen? Gelukkig niet. Als je elkaar gelijk geeft raak je overtuigd dat de Spanjaard schandelijk handelde. Geef hem aan bij de politie! Eigen rechter spelen? - zo vatten wij de openbare orde niet op. Wij leven hier in een verzorgingsstaat; wij houden onze handen thuis.

Het is een bruikbare redenering, ook 's avonds nog als er bezoek komt, maar ik kan mij moeilijk iemand voorstellen die de vrije natuur zo diep in zichzelf heeft weggedrukt dat hij niets voelt van tekortgeschoten zijn.

Als H. in smerig water lag tussen hoge gladde kademuren, en ik stond erboven en had een stok met een haak aan het eind bij mij, zou ik die dan benutten om hem eruit te hijsen?

Misschien zou ik hem een paar keer onderduwen om hem te laten wennen aan de verdrinking. In de morele afrekening met mij staat hij diep in het rood, en hij verdient niet beter. Toch zou ik er mij waarschijnlijk overheen zetten. ‘Maar eerst sorry zeggen! Eerst sorry zeggen!’ Dat eisten de jongens vroeger.

En als ik hem omhooggetrokken had en hij was na een stug dankwoord weggesloft zou ik geen voldoening ondervinden. Ik had dan alleen volgens de regels van de humaniteit gehandeld, en zou het wel met mijzelf eens zijn. Hoezeer ik ook gelijk heb en H. ongelijk, die gelijkhebberij blijft een spel dat wij spelen binnen de geldende beperkingen: niet in de oneindigheid en de eeuwigheid. Het recht op redding staat erbuiten.

Mijn natuur is geloof ik ongevoelig voor deze beschaafde redenering. Hij heeft geen problemen met dood en lijden en vernieling als de impuls eenmaal is opgekomen; hoogstens zal hij de slimheid aanbevelen om even te onderzoeken wat de strafkans is. Afgezien daarvan is alles welkom wat hem prikkelt of streelt of opwindt: als het maar een ondervinding geeft, in plaats van buiten hem om te gaan.

Het zou een enkele keer stimulerend zijn voor de mensen om met mijn ongeremde natuur te maken te krijgen, hoewel lastig als anderen ook zo ongeremd optraden en wij elkaar in de weg liepen; maar bovendien, bij herhaling zou het schrikbarend worden wat ik vertoonde.

Laten ze blij zijn dat ik mij inhoud. Zeker zou H. van geluk mogen spreken terwijl ik zijn verkilde stinkende gestalte uit het grauwe water ophief. Wat zo'n rotzak nog weegt, daar sta je van te kijken.

Geprikkeld, gestreeld, opgewonden: denk nog eens aan die autorit door de Schotse sneeuw twintig jaar geleden. Wij waren erdoor overvallen, in de Lowlands wel on high ground, en de omheiningen van de weilanden waren al gauw bijna in het wit verdwenen, terwijl zij de enige aanwijzingen waren voor de loop van de weg. Zouden wij het lager gelegen land bij de Engelse grens bereiken, of zouden wij tot staan komen in een onzichtbare kuil, en wuivend met een oude lap boven de sneeuwmassa de aandacht van een helicopterpiloot moeten trekken?

Wij haalden het, en ik herinner mij dat wij in een aanwijsbare wellustige stemming door het dal reden na die strijd met de elementen. Tenminste, ik geloof dat A. het ook had. Bewezen is het niet, want ze hebben daar geen hotelletjes voor midden op de dag, en toen wij eindelijk Londen bereikten was het over.

Het omgekeerde verschijnsel treedt op bij intellectuele werkzaamheid: lezen, schrijven, aantekeningen maken. Een uur of vier concentratie zijn gewoonlijk voldoende om het lustleven lam te leggen. Alle prikkels zitten dan van boven, en de reis terug naar de elementen duurt niet zo lang als die van Londen naar de Schotse grens, maar toch weer een paar uur.

[p. 61]

Mijn natuur is onstuimiger en grover, gevoeliger en wreder dan de aangepaste persoonlijkheid die hem afschermt. Hij lijkt wel zo rusteloos als een rivier; slapen doet hij nooit, dan droomt hij. De life force die Bernard Shaw als drijvende kracht in de menselijke natuur meende te kunnen onthullen was net zoiets. Altijd life, altijd force.

Zo heet wordt de soep bij de meeste mensen eigenlijk niet gegeten. De varianten gaan van het type Shaw tot dat van de decadenten die 's zomers middagen lang in de zon kunnen liggen nietsdoen. Decadenten? Dat is een vooroordeel. Veel van de ellende van de mens wordt verklaard door zijn onwil om te leven als een plant. Others merely live; I vegetate - het was een boutade van Connolly, maar het raakt de snaar.

Mijn temperament staat dichter bij Shaw dan bij de zonnebader, maar is niet afkerig van rust, zeker niet van die van anderen. De bewegingloosheid van de stad op zondagmorgen, totdat er een fietser blijkt te rijden aan de overkant, en even later één auto aankomt; het dringende zachte zoemen 's zomers in het bos, van de onzichtbare insecten en de ongemerkte wind; de stilte in de straat wanneer de kinderen de hoek om zijn met hun karretjes op massieve banden - wat een zegen, al die vrede; geen gedonder, geen gezeur.

But always at my back I hear... Het is niet echte rust, geen rust van je welste. Het is enkele maten rust.

De natuur wijst alle kanten tegelijk op, daarom is het onmogelijk ernaar te leven. Wat gaan wij hierna doen: lezen, schrijven, piano spelen, vrijen, drinken, tanden poetsen, nadenken, opbellen, opruimen? Er moet een keuze gemaakt worden, en een volgorde vastgesteld. Wie zich niet wil laten leven door werk, familie en ontspanning moet een waardenschaal kunnen raadplegen. De natuur levert alleen impulsen, die heeft geen notie.

Frank Kermode's verblijf in Amsterdam laatst bracht zijn sense of an ending onder nieuwe aandacht. Dat is waar ook, de mens wil vormen zien in zijn ervaringen, zodat zij betekenis aannemen; vandaar zijn behoefte aan ficties, die de mogelijkheid van vorm tonen en dus niet alleen voor verstrooiing dienen maar onze behoefte aan zingeving vervullen, althans nu en dan en gedeeltelijk.

Hoe consequent is die behoefte? Een aantal betekenissen moeten wij in ieder geval achter de hand hebben voor gelegenheden wanneer

[p. 62]

er opinies van ons verwacht worden. In zoverre zal onze tijd welbesteed zijn met onderscheiden, verbanden leggen en waarden toekennen.

Consequent is de behoefte toch niet. Ficties kunnen een tijd lang voldoening geven vooral als zij gesteund worden door Kermode's argument, maar er zit in de lucht van al die wereldbeelden met betekenis te weinig zuurstof om op den duur van te leven. Al bloeien schrijvers en denkers in hun werk, daarom bloei ik nog niet. Terug naar de natuur dan; waar zijn mijn impulsen? Hard lezen en nadenken is te weinig; wij zullen ergens het vuur moeten stelen.

Het vuur stelen! Wees wijzer. Alsof wij niet wisten wat daarvan komt: aan de blote voeten van een leermeester zitten; pamfletten uitreiken aan norse voorbijgangers; cursussen bijwonen in gesloten huizen; samenzang; geheime wapenopslag; slogans roepen in de rechtszaal - en meer uitschieters in verschillende richtingen, alle getuigend van verminderd begrip voor de zakelijke werkelijkheid.

Zolang het duurt blijf ik op twee paarden rijden: een been op het bedachtzame paard van de aanpassing en een op het roerige van de natuur. Twee benen op de aanpassing, dat zou niet uit te houden zijn.

En twee benen op de natuur, dat komt later. Er zijn altijd weer mensen die hopen dat na de dood de geheimen aan hen zullen worden prijsgegeven: alles in verband gebracht en verklaard en aldus van een zin voorzien. Dat had je niet gedacht, zullen de zegslieden van de andere wereld opperen; en de jonge doden moeten het toegeven: Nee, inderdaad.

Een schrikbeeld. Laat ons uiteenvallen, bewustzijn en al. Geen openbaringen meer, geen verklarende noten en geen kritische opmerkingen. Sommige van onze deeltjes verdwijnen in de aarde en daar komt wel eens iets van omhoog in een grasspriet; andere drijven in de hoge lucht en dienen waarschijnlijk nergens voor. Niemand kan ons meer iets interessants of waardevols vertellen; wij zijn teruggekeerd tot de natuur.

Als ervaring zal het niet aan ons besteed zijn, want wij zijn dan onbestaand. Het gaat om het vooruitzicht.