Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 22]

Vermeers gecijfer: Allemaal voor niets!
George Mulder

In Hollands Maandblad van oktober 1987 lucht Willem Vermeer zijn hart over de vermeende resultaten van de bezuinigingen op het Wetenschappelijk Onderwijs. Goochelend met een voor dit periodiek ongebruikelijk aantal cijfers, trekt hij de conclusie dat alle reorganisaties in het Wetenschappelijk Onderwijs alleen maar een verschuiving hebben opgeleverd van wetenschappelijk personeel (goed) naar duurbetaalde beleidsambtenaren (slecht).

Helaas, alle tijd geïnvesteerd in het schrijven van zijn artikel had hij beter kunnen gebruiken. Van zijn conclusies klopt namelijk niets. Ik moet er echter bij zeggen, dat dat maar voor een deel zijn schuld is. Niet zijn redenering is fout, maar de premissen, die hij daarbij gebruikt, nl. de getallen over de personeelsformaties van de universiteiten uit het ontwerp-Hoger Onderwijs en Onderzoekplan (HOOP). Vermeer valt te verwijten, dat hij weinig kritisch met zijn (ene) bron is omgegaan. Hij gebruikt zijn ‘ontdekkingen’ dan bovendien om eens even breed uit te pakken tegen ‘de bestuurskaste’ en ‘de dure beleidsambtenaren’. Over dit in academische kringen populaire gezelschapsspel wil ik hieronder ook iets zeggen. Een groter verwijt dan Vermeer treft overigens het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, dat deze onzinnige getallen verspreid heeft in een vorm die voor de eeuwigheid bestemd lijkt.

Personeelsgetallen in het HOOP kloppen niet

Vermeer baseert zich op gegevens over de personeelsformaties van de universiteiten, die in het deel ‘Feiten en cijfers’ van het HOOP zijn opgenomen. Hoe verontwaardigd hij ook is over de ‘megalomane omvang en uitvoering’ van dat plan, toch laat hij zich door de vijf deeltjes in luxe opbergcassette inpakken en neemt aan dat alles wat er instaat ook waar is. Hij komt het dichtst bij de waarheid als hij zegt: ‘Ik neem aan dat deze gegevens betrouwbaar genoeg zijn om grove tendensen aan te kunnen aflezen (Ik (Vermeer dus) zeg dat met enige nadruk, omdat het HOOP hier en daar met nogal dubieuze bronnen werkt en geregeld appels bij peren optelt om er citroenen van te maken).’

Er klopt namelijk heel weinig van alle getallen, tabellen en grafieken die het HOOP over de personeelsformaties geeft. Hoe dat komt is een ingewikkelde kwestie. Laten we om te beginnen eens kijken naar de getallen die er staan. Als voorbeeld neem ik mijn eigen universiteit, die van Groningen. Het HOOP meent dat het percentage wetenschappelijk personeel (wp) in Groningen van 1983 tot 1986 is afgenomen naar 49% (1983), via 42% (1984) en 40% (1985) naar 32%. Als men bedenkt dat er aan de Groninger universiteit in de periode 1983-1986 gemiddeld zo'n 3500 personen werkten, gaat het dus om een verschuiving in vier jaar van een kleine 20%, ofwel 700 plaatsen.

In vier jaar 700 wp-plaatsen minder, en 700 wp-plaatsen meer! Wie iets van een universiteit weet, kan op zijn klompen aanvoelen dat dit uitermate onwaarschijnlijk is. Het klopt dan ook niet: in werkelijkheid werkte er aan de RuG in de vier jaren tussen 1983 en 1986 gemiddeld evenveel wetenschappelijk als niet-wetenschappelijk personeel. De laatste tijd groeit het aandeel van het wetenschappelijk personeel wat, vooral omdat het gemiddelde salaris bij het wp steeds lager wordt (minder hoogleraren, meer assistenten in opleiding) en men dus met dezelfde hoeveelheid geld meer mensen in dienst kan nemen. De verhouding tussen wp en nwp verschilt nogal van plaats tot plaats en is sterk afhankelijk van het vakkenpakket dat de universiteit in huis heeft (exacte wetenschappen vragen veel technisch personeel; alfa- en gamma-vakken minder). Het is echter aannemelijk dat de verschuivingen die in Groningen zijn opgetreden niet wezenlijk verschillen van die aan de andere universiteiten: de jaarlijkse veranderingen in de percentages wp en nwp liggen binnen een marge van 0-2%.

[p. 23]

Hoe zijn die fouten ontstaan?

Hoe komen die onzinnige getallen dan in het HOOP terecht? Daarvoor moeten we wat technischer worden: de gegevens over het universitaire personeel liggen opgeslagen in grote gegevensbestanden bij de personeelsadministraties; eens per jaar worden ze aan het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen toegestuurd in het kader van het Arbeidsplaatsen Onderzoek in het Wetenschappelijk Onderwijs (APOWO-cijfers). Het Ministerie verwerkt deze gegevens tot overzichten; het produceert tabellen van de totale aantallen personeel, van de verdeling over wetenschappelijk en niet-wetenschappelijk personeel, de verdeling over mannen en vrouwen, rangen en leeftijden, zoals ze in het ontwerp-HOOP gepubliceerd zijn.

Ruim een jaar geleden bleek dat bij de verwerking van deze gegevens systematische fouten worden gemaakt (misschien gaat het om een fout in het computerprogramma, dat voor de bewerking van de gegevens wordt gebruikt, maar helemaal duidelijk is dat niet). Zo blijkt men niet in staat om mutaties, die zich in het personeelsbestand van een universiteit voordoen, goed te registreren. Wanneer er nl. een verandering optreedt in de bezetting van een wp-plaats in een faculteit, gaan er bij het verwerken van deze mutatie systematisch twee dingen fout: ten eerste wordt een wp-plaats steevast in een nwpplaats omgezet en ten tweede wordt de plaats telkens van een faculteit naar de ‘Algemene Dienst’ overgebracht. Dat en niets anders is er de oorzaak van, dat het aandeel van het wetenschappelijk personeel in het Nederlandse W.O. zo lijkt te dalen. Dat is ook de oorzaak van de vermeende groei van het aantal dure beleidsambtenaren. Vermeer leidt uit de HOOP-tabellen namelijk een sterke groei af in nwp in de categorie Algemene Dienst, betaald in de salarisschalen 10 en hoger. In werkelijkheid gaat het dus om een computer(?)fout, waarbij nieuw wetenschappelijk personeel (dat anders dan Vermeer suggereert juist in de schalen 10-15 terechtkomt) in de verkeerde categorie is geplaatst.

Aangezien de indeling tussen wp en nwp verkeerd is, zijn ook bijna alle andere tabellen en grafieken die het HOOP over het universitaire personeel bevat onjuist, omdat die eveneens gebaseerd zijn op de verdeling wpnwp.

Rol van het Ministerie

Vreemd blijft dat het Ministerie deze onzin toch maar heeft gepubliceerd, ondanks de berichten uit verschillende universiteiten dat er systematische fouten worden gemaakt. Hier is een zeker hobbyisme, wellicht wat megalomanie in het geding: men wil de rol van het CBS spelen, zonder te kunnen voldoen aan de normen van zorgvuldigheid die voor dit soort werk nodig zijn. Naar aanleiding van de publicatie van het ontwerp-HOOP hebben de universiteiten hun bezwaren tegen dit cijfermateriaal nog eens herhaald, en ze kunnen alleen maar hopen dat een en ander in het definitieve HOOP beter of helemaal niet zal worden opgenomen.

Bestuurskaste en beleidsambtenaren

Tenslotte nog enige opmerkingen over de ideologische strekking in het artikel van Vermeer. Zijn beeld van de academische wereld is eenvoudig: universitaire docenten en onderzoekers worden voortdurend van hun werk gehouden door een complot van het Ministerie en een bestuurskaste aan de universiteiten, die ‘geen voeling heeft met het produkt’ en die het onverschillig laat dat er van alles in het honderd loopt.

Nu is het verre van mij te willen verdedigen dat alles wat er de laatste jaren aan beleidsnota's en regelgeving over de universiteiten is uitgestort, even heilzaam is geweest voor de dingen waar het om gaat: goed onderwijs en onderzoek. Maar voor een evenwichtige beoordeling van de huidige stand van zaken aan de universiteiten moet men toch enkele zaken in de gaten houden.

1. De universiteiten hebben in de afgelopen tien jaar ruim een miljard gulden moeten bezuinigen. Daarvoor zijn niet hun bestuurders en beleidsambtenaren verantwoordelijk, maar de Minister en de Tweede Kamer. Het is buitengewoon te betreuren dat de politiek verantwoordelijken in dit land niet inzien dat de toekomstige welvaart en welzijn van Nederland staan of vallen met het beschikbaar zijn van voldoende hoog-opgeleide mensen en daar onvoldoende in willen investeren, maar zo is het wel.

2. De huidige bestuursstructuur van de universiteiten is er in 1970 (WUB) vooral gekomen op aandrang van de toenmalige medewerkers en studenten. Daarin hebben alle betrokken groepen ‘medezeggenschap’. Deze structuur werkt niet zoals velen toen gehoopt hebben. Dat komt wellicht omdat de universiteit geen leefgemeenschap is maar een doelorganisatie. Ze lijkt m.a.w. minder op een gemeente, waarin men een gelijke betrokkenheid van alle inwoners met het bestuur van de groep kan veronderstellen,

[p. 24]

maar op een bedrijf. Een bedrijf wordt niet door alle werknemers bestuurd, maar door een groep die daarvoor op grond van hun capaciteiten is aangetrokken. Universiteiten kunnen niet zonder zo'n groep ‘professionele managers’, met een bijbehorend ambtelijk apparaat. Ik zou het eens zijn met de stelling, dat die groep professionele managers bij voorkeur uit de universiteiten zelf moeten voortkomen (vanwege de ‘voeling met het produkt’), maar men moet de zaak niet omdraaien en het voorstellen alsof het voor het reilen en zeilen van deze instellingen niet absoluut nodig is dat er zo'n groep bestaat.

3. Binnen de genoemde bestuursstructuur kunnen faculteitsraden geheel zelfstandig bepalen hoe het geld over de verschillende groepen wordt verdeeld. Als er dus geklaagd wordt over het teloorgaan van een voortreffelijke vakgroep, dan is zo'n neergang gebaseerd op keuzes die door de faculteit zelf gemaakt zijn. Een uitzondering daarop vormen de beide taakverdelingsoperaties die het Wetenschappelijk Onderwijs hebben getroffen. Daarbij zijn slachtoffers gevallen op grond van keuzes van universitaire (ook facultaire) bestuurders of van de Minister. Naast kwaliteitscriteria hebben daarbij zeker ook andere overwegingen een rol gespeeld, zoals de notie dat Nederland op sommige gebieden van wetenschap eenvoudig een overcapaciteit had aan docenten en onderzoekers. Dat is buitengewoon hard voor betrokkenen, maar niet anders dan de sluiting van een onderneming wanneer er geen vraag meer is naar haar produkten.