Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 34]

Roman van een ontvanger
Of: Hoe Bordewijk aan Bint kwam
P.J.S. Zwart

Bordewijk is vooral door Bint (1934) beroemd geworden. In alle verhandelingen over zijn literaire werk wordt dit boek genoemd als het werkelijke begin van zijn serieuze schrijverschap. Vanaf Bint duiken in de beschouwingen de begrippen ‘tucht’ en ‘zelftucht’ op, die inmiddels in de officiële literatuurgeschiedschrijving tot bestanddelen van zijn grondmotief zijn verklaard.

De beschuldiging dat Bordewijk in dit boek het fascisme verheerlijkte is weerlegd, maar ze heeft ontegenzeggelijk bijgedragen aan de bekendheid van boek én schrijver. Door dergelijke moralistische, buiten-literaire kritiek ontstaat een koppeling tussen werk en auteur die meestal blijvend is. Met Bint heeft Bordewijk ‘naam’ gemaakt.

Het zou daarom interessant zijn om te weten wat hem tot het schrijven van deze roman, ‘dit eigenaardig apart staand, verbluffend werk’ (Van Vriesland), heeft aangezet. Daar achter proberen te komen lijkt echter onbegonnen werk. Bordewijk liet nooit iets over zichzelf los (W.F. Hermans, die hem beter meende te kennen dan wie ook, werd er bijkans wanhopig van; zie zijn artikel Bordewijk's jeugdportret). Een autobiografie vond hij ‘volkomen waardeloos’: ‘De eigenlijke bron der kunst is de vondst. Men kan, voor heden, niet verder gaan dan de vondst te beschouwen als een werkzaamheid van het onderbewustzijn. Daarmee is de vondst echter niet logisch verklaard. En omdat geen kunstenaar een verklaring kan geven over de manier waarop zijn werk is ontstaan, is zijn autobiografie enkel vertoon van oppervlakkigheid, zelfingenomenheid en misleiding’.

(De autobiografie van de kunstenaar, Het Vrije Volk, 23 maart 1956). Duidelijke taal: Bordewijk wil niets verklaren, omdat hij het niet kan.

Vergeleken met zoveel geslotenheid is de ontboezeming waarmee hij een recensie uit 1950 begint, getiteld Wel verwantschap, geen ontlening (over Lodeizen), een wonder van openhartigheid: ‘Eens heeft een beoordelaar van mijn werk de opmerking gemaakt, dat men uit het oeuvre van een schrijver zijn bibliotheek zou kunnen reconstrueren. Dit werd geschreven in de eerste oorlogsjaren en de naam van de criticus ben ik vergeten, maar de uitspraak is mij bijgebleven als origineel, intelligent en raak’ (Utrechts Nieuwsblad, 28 oktober 1950). Wat de vergeten criticus precies over het verband tussen Bordewijks bibliotheek en zijn werk heeft gezegd, zal wel niet te achterhalen zijn. Maar de auteur geeft hier met zoveel woorden toe, dat zijn vondsten wel eens iets logischer verklaard zouden kunnen worden dan als werkzaamheid van het onderbewustzijn alleen.

En voor wat de opzet van Bint betreft, is dat ook inderdaad het geval. Omdat het een van Bordewijks bekendste boeken is, lijkt het me niet nodig hier veel over de inhoud te zeggen. Wie herkent directeur Bint niet onmiddellijk aan zijn ‘credo’, uitgesproken tegenover de nieuwe leraar De Bree:

‘“Ik eis van ieder: tucht. Ik ben hoogst modern. De tijd is voorbij van gemoedelijkheid, van verbroedering”’.

En onderbewustzijn of niet, wie ergens anders leest:

‘“I think you will like your work,” he continued dreamily, “you will find that my school is built upon an ideal - an ideal of service and fellowship”’.

zal zich toch wel afvragen of het boek waaruit het tweede citaat afkomstig is, misschien bij Bordewijk in de kast stond.

Dat boek is Decline and Fall (1928) van Evelyn Waugh, en de woorden zijn die van een schooldirecteur tegen een nieuwe leraar.

Het is de moeite waard om de twee passages zorgvuldig te vergelijken, want daaruit kan men opmaken hoe subtiel Bordewijk te werk is gegaan. Er is overeenkomst én tegenstelling. Eerste en laatste woord zijn identiek, maar er heeft een ‘draai van 180 graden’ plaatsgevonden waardoor de feitelijke inhoud tegengesteld is. Dit effect zou ik ‘anti-parallellie’ willen noemen. En als men de antiparallellie eenmaal heeft opgemerkt, gaan deze citaten steeds meer op elkaar lijken: Bint eist, gebruikt slechts het persoonlijk voornaamwoord ‘ik’; zijn literaire tegenhanger suggereert, de nadruk komt op ‘you’. Voor

[p. 35]

Bint heeft het verleden afgedaan; de ander appelleert aan een vaag verleden. De stijl waarvan Bint (en Bordewijk) zich bedient, staat in opvallend contrast met die van zijn voorbeeld (‘dreamily’ zou een vloek zijn in Bint!), maar in het ritme (‘ik eis... ik ben’, ‘you will like... you will find’; ‘van gemoedelijkheid, van verbroedering’, ‘an ideal - an ideal’) zit weer overeenkomst. De ene directeur verkondigt precies het tegenovergestelde van de andere, maar juist door de volmaakte tegenstelling horen ze bij elkaar als Dr. Jekyll en Mr. Hyde. Deze anti-parallellie tussen beide romans valt op veel meer plaatsen waar te nemen.

Decline and Fall was Waughs eerste roman en bezorgde hem meteen grote bijval van de literaire en sociale ‘incrowd’, die met het ‘vervolg’ (Vile Bodies, 1930) overging in groot en blijvend publiek succes. Een dergelijk succes van dergelijke boeken is binnen de Nederlandse verhoudingen onbestaanbaar. Evelyn Waugh was namelijk een satiricus, hij schreef (in ieder geval in zijn eerste periode) typisch Engelse ‘social satire’. De doelwitten waarop hij in Decline and Fall zijn pijlen richtte, waren ‘public school, university life and fashionable society’. Geen van drieën bestaat in ons land (‘university life’ is Oxford en Cambridge). Iedere vergelijking tussen Waugh en Bordewijk lijkt ook in andere opzichten mank te gaan - maar ten dele is dat schijn. Beiden waren oerconservatief, beiden waren niet bepaald optimistisch, en beiden hadden vooral een extravagante fantasie. Waugh koos de satire en deed dat meesterlijk. De liefhebbers vielen om van het lachen (John Betjeman, een latere ‘Poet Laureate’: ‘“When I read the book (Decline and Fall) it seemed to me so rockingly funny that nothing else would seem funny again”’; zie Christopher Sykes, Evelyn Waugh, A biography). En Bordewijk, op de een of andere manier getroffen door het effect dat Waugh op absurd-komische wijze bereikte, koos het school-gedeelte uit Decline and Fall en parodieerde dat.

‘Bizar’ is het woord dat voortdurend gebruikt wordt in verband met Bordewijks werk. ‘Bizar’ is inderdaad het resultaat van een parodie op een satire: een belachelijke slappeling als de directeur in Waughs boek bijvoorbeeld wordt een gedrocht van strengheid. De uitkomst was absurd-monsterlijk en heette Bint. Hij kwam Bordewijk bijna duur te staan (de verwijten van sadisme en fascisme) maar leverde uiteindelijk de grootste bijdrage aan zijn roem. Zo positief als de Engelse kritiek direct reageerde op het komische in Decline and Fall, zo negatief was de aanvankelijke reactie op het angstaanjagende in Bint, later plaats makend voor zwaarwichtige bewondering; weinig besefte men dat het om een literair ‘spel’ ging, een bedachte tegenvorm van een bestaand werk, en niet om ‘met uitzonderlijke visie benaderde, uitzonderlijke stof’ (Van Vriesland).

Bordewijks werkwijze was de omkering, met inbegrip van de overdrijving die al in Waughs satire zit. Waughs titel is een opgelegde toespeling op het wereldberoemde werk van de pessimistische historicus Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Maar in zijn boek vallen geen imperiums, en zeker geen persoonlijke. Integendeel, de Charlatan-schooldirecteur Doctor Augustus (!) Fagan, Esquire, Ph.D., is er aan het eind van het verhaal veel beter aan toe dan in het begin - en hij is nog niet eens het sterkste voorbeeld van de beloonde ondeugd. ‘It cannot be said that the subject of the novel is morally salubrious: it tells with relish of the triumph of the wicked’, constateert Waughs biograaf tevreden. Een titel die neergang en val suggereert en een inhoud die het tegendeel oplevert. Bordewijk draaide dit om: Bint met zijn ‘ijzerhouten’ naam lijkt onverwoestbaarheid uit te stralen maar valt juist wel. In Bordewijks eigen woorden, toen hij in het nauw gedreven was door Dirk Costers aanval Bint, of de kroning der schoften: ‘Hij gaat niet, hij valt. Anderen (...) die zoo snel en zoo loodrecht stijgend (...) zouden wellicht kunnen slagen’. Decline and Fall, stijging - val: anti-parallellie. In de werkwijze van de satiricus Waugh past zo'n titel perfect; Bordewijk, consequent ‘parodiërend’, had een apologie nodig toen zijn critici hem letterlijk namen.

En hij wás consequent geweest, al werd het niet zo opgemerkt. (De grote vraag blijft voorlopig of Bordewijk wel of niet wilde dat men het opmerkte. Dat is het dilemma van de ‘speler’.) Nemen we zijn ondertitel: Roman van een zender. Achteraf is het niet helemaal goed te begrijpen dat het woord ‘zender’ zo serieus genomen is. De eerste associatie is met ‘zendeling’ en daarmee doet de ironie haar intrede. In de technische betekenis kan het niet op een mens slaan zonder spottend bedoeld te zijn. Maar de schrijver trekt deze lijn door: ‘Hij wist ongeveer waar hij heen ging. Hij had ervan gehoord’; dit is De Bree op weg naar school als iemand die op een opgevangen signaal afgaat. En verderop: ‘Hij had er over gehoord, - deze school wilde hij meemaken’. De Bree voelt zich ‘geroepen’, van Bint gaat een bepaalde ‘roep’ uit. De literaire geschiedschrijving neemt de zender letterlijk: ‘(De Bree) is een gevoelig ontvanger voor

[p. 36]

de zender Bint’. In werkelijkheid is de ondertitel een omkering van de ironische titel van het eerste hoofdstuk in Decline and Fall: Vocation.

Het wordt tijd dat we kennis maken met de tegenhanger van De Bree (die in Bint de eigenlijke hoofdpersoon is): Paul Pennyfeather, protagonist, ‘hero’ in Decline and Fall, net als De Bree een onervaren vervanger tijdens een al begonnen schooljaar. Beider voorgangers op school zijn roemloos verdwenen. De delen van de naam Pennyfeather duiden allebei op nietigheid: hij is een lichtgewicht. Vergelijk naam en persoon van De Bree. Deze Paul Pennyfeather die in het hoofdstuk Vocation solliciteert bij de directeur-eigenaar van een vierderangs particuliere kostschool in een uithoek van Wales, voelt nu juist allerminst een roeping voor het onderwijs. Hij studeerde theologie in Oxford, werd door een stel dronken societystudenten letterlijk uitgekleed en vervolgens door de pervers-hypocriete autoriteiten van de universiteit verwijderd wegens onzedelijk gedrag. Voor deze volmaakt onschuldige, door-en-door saaie en brave figuur blijft, nadat zijn voogd met dezelfde hypocrisie zijn toelage heeft ingetrokken, niets anders over dan een leraarsbaantje; in Waughs voorstelling de absolute degradatie. Zoals van Pauls ‘vocation’ de ironie afdruipt, zo is na omkering De Brees ‘zender’ ontstaan.

Tot zover de titels, de ondertitel van Bint en het eerste hoofdstuk van Decline and Fall. Het eerste hoofdstuk van Bint heet Een stalen tucht en gaat snel over in het tweede, De hel. Dit begin van Bint laat bij de lezer de diepste indruk achter. De eerste les van De Bree in 4D is klassiek geworden. Het is meteen het hoogtepunt van het boek. Bordewijk weet daarna eigenlijk niet aan de gewekte verwachtingen te voldoen, hoogstens nog als ‘de hel’ zo af en toe weer in beeld komt. Het is ook hier dat de beroemde namen van de leerlingen gelanceerd worden. Dit fragment wordt keer op keer in schoolboeken en bloemlezingen opgenomen.

De eerste les van Paul Pennyfeather wordt beschreven in het hoofdstuk Discipline (onnodig te zeggen dat ook hier Waughs ironie borg staat voor een volledig ontbreken van discipline, zowel bij de leerlingen als bij de bange, onvoorbereide leraar). We volgen de twee debuterende leerkrachten bij hun eerste confrontatie met de praktijk.

De directeur heeft al een mening: ‘“I have put you in charge of the fifth form for the rest of this term,” said Dr Fagan. “You will find them delightful boys, quite delightful.”’

‘“Je eerste les is in die klas. Die klas is uniek. Zo een heb ik nog nooit kunnen vormen, vóór deze.”’

(Let op het ritme ‘delightful... delightful’, ‘die klas... die klas’; ‘form for’, ‘vormen voor’.)

En daar gaan ze dan:

‘Dumb with terror he went into his own classroom.’

‘De Bree ging rustig langzaam de acht gesleten treden af.’

De eerste aanblik:

‘Ten boys sat before him, their hands folded, their eyes bright with expectation.’

‘De klas zat stil in afwachting.’

Als de leerlingen elkaars naam gebruiken, volgt een typerende reactie van de leraar:

‘“Listen,” he said, “I don't care a damn what any of you are called,”’

‘Hij zei: “Dat jullie door elkaar zit en verkeerde namen opgeeft beschouw ik niet als een kinderachtigheid.”’

Het wordt lawaaiig:

‘“Silence!” shouted Paul above the uproar, and for a few moments things were quieter.’

‘Het ging voorzichtig rumoeren (...)

“Stil.” Hij fluisterde het vervaarlijk (..) Hij sloeg de storm neer.’

De ene leukerd probeert het met een onverwachte opmerking:

‘“Please, sir,” said a small voice - Paul turned and saw a grave-looking youth holding up his hand - “please, sir, perhaps he's been smoking cigars and doesn't feel well.”’

‘Een roofvogel (...) vroeg plotseling krijsend, zonder opsteken: “Meneer, mag die deur dicht!”

De Bree (...) keek met voordacht flets naar de vrager, toen weer weg.’

De leraar dreigt met nablijven:

‘“If there's another word from anyone I shall keep you all in this afternoon.”’

‘“Wie zich meer beweegt, dan mij lief is blijft.”’

... en krijgt een brutaal antwoord:

‘“You can't keep me in, I'm going for a walk with Captain Grimes.”’ (Een van de andere leraren!)

‘“Dan is mijn vader jarig.”’

De leraar zinspeelt op krassere maatregelen:

‘“Then I shall very nearly kill you with this stick.”’

‘“Ik zou jullie gemakkelijk stuk voor stuk kunnen fijnknijpen.”’

Het laatste deel van het uur wordt er niet meer gesproken:

‘From then onwards all was silence until break. (...) Now and then there rose from below the shrill voices of the servants (...).’

‘De klas was redelijk stil, gespannen stil.

[p. 37]

Het meeste gerucht kwam van de wind.

(...) Tegen het eind (...).’

Dan is de leraar vrij en hij maakt in de leraarskamer een praatje met een collega:

‘“Did you find those boys difficult to manage?” asked Mr Prendergast, filling his pipe.

“Not at all,” said Paul.’

‘Remigius (...) schoof zijn sigarettendoos over het blad. De Bree weigerde. Hij stopte zijn pijp. (...)

“Ja, je bent in een moeilijke klas geweest... Hoe ging het?”

“Zo'n gangetje.”’

Deze les is de enige die van begin tot eind beschreven wordt. Ik heb in de citaten nergens meer dan één zin weggelaten (...). De les van Pennyfeather beslaat precies twee bladzijden. (Het is trouwens aardig om te vergelijken hoe de twee nieuwbakken docenten hun klas uiteindelijk stil krijgen. De Bree schrijft steeds meer namen op van leerlingen die straf krijgen, in totaal acht. Paul looft een beloning uit voor degene die het langste opstel schrijft over ‘Self-indulgence’, dat wil zeggen ‘gemak- of genotzucht’! De winnaar van de ‘half-crown’ heeft zestien kantjes volgepend...).

Behalve Mr Prendergast, die in zijn belangstelling voor Paul (‘You'll hate it here. I know. I've been here ten years’) wel wat doet denken aan Remigius (‘Je hebt je snel aangepast’ en ‘Ik werk tien jaar onder Bint’), heeft Pennyfeather nog één collega, Captain Grimes, net als de rest waanzinnig slecht berekend voor zijn taak. De ontmoeting vindt weer plaats in de leraarskamer:

‘The door opened, and a very short man of about thirty came into the Common Room. (...) He had a short red moustache, and was slightly bald.’

Zijn entree is die van Donkers, Bints plaatsvervanger:

‘Er kwam een kleine rode sterke met grijsblond stoppelhaar, een regenjas, geen hoed. Hij liet de deur open.’

Later zullen we zien dat Grimes (‘grime’ is ‘vuil’) evenals Donkers (‘Hij gaf de geweekte hand van een wasvrouw’) de opvolger van de directeur wordt (al duurt dat niet erg lang).

Voor ik terugkom op Dr Fagan-Bint en andere overeenkomsten-door-tegenstelling in de twee boeken, eerst nog iets over de hoofdstuktitels. Dat in Bint hoofdstukken de naam dragen van de krachtfiguren (Bint en De Bree) en in Decline and Fall juist van mislukkelingen of schooiers (Mr Prendergast, Captain Grimes en Philbrick, de oplichter-conciërge) is nog niet zo bijzonder. Opvallender is de uitgesproken voorkeur die beide schrijvers blijken te hebben voor herhaling in die titels. Zo vinden we bij Waugh: Philbrick (2 keer), The Sports (2 keer), The Passing of a Public School Man (2 keer), The Passing of Paul Pennyfeather, Resurrection (2 keer). Bordewijk doet hier nog een schepje bovenop met: De hel, De samenkomst, De samenkomst, de toespraak, Het herbegin (2 keer). Daarna, Daarna, de hel, De tocht (3 keer). De tocht, het einde. Door dit alles vertoont de inhoudsopgave al iets van het verband tussen de romans. Ze hebben allebei 26 hoofdstukken. Beide verhalen zijn cyclisch opgebouwd en bestrijken rond één jaar uit het leven van de hoofdpersoon. De driedeling door Part One, Part Two en Three vinden we terug in Naar Kerstmis, Naar Pasen, Naar zomer.

Part One is het gedeelte over de school; daarna beleeft Paul Pennyfeather nog vele droevige avonturen die, op één ontmoeting na, in geen enkel verband staan met Bint. In de vergelijkbare episode is echter nog veel meer te vinden dan hierboven al is getoond. Het ‘credo’ van de beide directeuren was al veelzeggend, maar wat te zeggen van hun karakter? Doctor Fagan is een charlatan; slap, ijdel, hypocriet, incompetent, corrupt; een pluimstrijker en een zwetser. Zijn grootste zorg is of zijn leerkrachten en leerlingen wel ‘stijl’ hebben, ‘gentlemen’ zijn. Dat door zijn allesoverheersende inhaligheid zijn salarissen zo laag zijn, dat alleen elders volslagen mislukt, berooid personeel te krijgen is, wenst hij niet te merken. Hij gaat er prat op dat veel van zijn pupillen uit de allerbeste families komen; in werkelijkheid waren ze ergens anders niet te handhaven en op z'n best ‘nouveau riche’. Voor de totale anarchie op zijn school die een gevolg is van dit alles is hij blind; bij hem is alles ‘woorden zonder daden’. In een expliciet humoristisch bedoelde satire is hij geslaagd en overtuigend. Het is geen wonder dat Bordewijk tot de uiterste tegenoverliggende grens ging toen

[p. 38]

hij besloot Fagan om te keren in Bint. Het verklaart ook dat Bint, evenals zijn tegenpool, niet meer kon zijn dan een ‘type’.

Zo zijn Bints manier van spreken en zijn ideeën over het gebruik van taal tot stand gekomen, het aspect dat zo verweven is met zijn ‘tucht’:

‘Zijn stem was effen’:

‘His voice had a thousand modulations’;

‘“De welsprekendheid is dood”’:

‘as though at some remote time he had taken lessons in elocution’;

‘“Aardbeving is meestal bergvorming, en ons respect gaat naar de bergen.” Bint had een kort lachje. “Ik houd niet van lyriek.” Hij zweeg even.’:

‘“Flowers, youth, wisdom, the glitter of jewels,” said the Doctor, his imagination soaring to dizzy heights under the stimulus of the words, “music!”’;

‘“Maar geen bespiegelingen nu. Ik houd van weinig woorden.” Naar mijn hart gesproken, dacht De Bree.’:

‘“But perhaps you think I exaggerate? I have certain rhetorical tendency, I admit.” “No, no,” said Paul.’

Het meeste van wat ik tot nu toe, zo veel mogelijk aan de hand van korte citaten, heb geprobeerd aan te tonen, heeft betrekking op de opzet van Bint: de belangrijkste types, de uitgangssituatie. Naarmate het verhaal vordert, is het niet meer met Decline and Fall te vergelijken: Bordewijk schreef zijn eigen roman. Maar steeds stuit men op elementen die ook in de bron te vinden zijn. Vaak ontstaat dan met wat verschuivingen toch weer een duidelijke anti-parallellie. Een paar voorbeelden.

De conciërge is in Bint een duistere figuur. Hij heult met de leerlingen, maar Bint heeft geen bewijs. Daarom heeft hij ergens een werkster opgedolven met wie de conciërge zich onmogelijk moet maken. Deze toeleg lijkt al een beetje te slagen, maar dan helpt de man bij het organiseren van een oproer, waarna hij zonder meer door Bint verwijderd kan worden. Eerst is De Brees ‘tucht’ echter al een paar maal op de proef gesteld doordat hij zijns ondanks enigszins door de hoerige werkster geboeid wordt. Dit hele gegeven doet nogal geconstrueerd aan: een man als Bint die speciaal een haast zedeloze werkster aanstelt in de zekerheid dat zijn conciërge die ‘vroeger redelijk was’ zich compromitteert? Het wordt wat duidelijker als we naar vergelijkbare elementen in Decline and Fall kijken. De conciërge daar (op een ‘public school’ in het Engeland van 1927 is dat de ‘butler’) is een absurde zwendelaar die het baantje heeft aangenomen om onder te duiken voor de politie. Uiteraard heeft de directeur daarvan niets in de gaten. Zodra Pennyfeather arriveert, krijgt hij een staaltje van de twijfelachtige moraal van deze butler als die zonder plichtplegingen aanbiedt hem in contact te brengen met een prostituée (hetgeen hij verontwaardigd weigert). De elementen onbetrouwbare conciërge, zedeloze vrouw, onschuldige leraar, directeur op de achtergrond, door Waugh al tamelijk bizar aangebracht, worden door Bordewijk na de nodige verschuivingen ook gebruikt met een voorspelbaar matig resultaat.

Philbruck, de butler, verdwijnt trouwens ook overhaast; hij neemt zelf de benen vlak voor de politie verschijnt. Net als De Bree heeft Paul tegen het eind van het verhaal privé nog één ontmoeting met hem:

‘En er passeerde De Bree nog wat.’

‘One other incident recalled momentarily Paul's past life.’

Bij Waugh heeft de misdaad kennelijk geloond:

‘(Paul) nearly ran into an open Rolls-Royce that swung out of Oriel Street at a dangerous speed. In the back, a heavy fur rug over his knees, sat Philbrick.’

Zo níet bij Bordewijk:

‘Voor de deur stond iemand die hij eerst haast niet herkende. Het was de weggejaagde conciërge. Zijn molligheid was verdwenen. (...) Hij droeg de lompen van een zwerver van voor de oorlog.’

De gewezen butler zwaait met een gehandschoende hand naar Paul en roept hem joviaal toe eens langs te komen in zijn buitenhuis; de ex-conciërge smeekt De Bree om een kleinigheid, hij heeft geen kleren en is kapot van de honger. De Bree zegt hem nog geen lekke schoen te willen geven...

Na het oproer daalt Bint af naar de hel. Hij gaat zijn ‘Kerels’ tracteren.

‘het was in de kelder warm. (...) Bint maakte een grote doos sigaretten open. Zij waren bijzonder dik. Bint ging er mee rond, gaf ook vuur.’

Waarom zouden die sigaretten bijzonder dik zijn geweest? Fagan hoeft geen oproer te bezweren; zijn problemen zijn van een andere orde. Hij wil weten welke jongen sigaren gerookt heeft in de stookkelder. (Natuurlijk doet hij er niets aan als niemand zich meldt. De directeur heeft ook geen flauw vermoeden dat de sigaren zijn uitgedeeld door de pederast Captain Grimes.)

‘“I should think, by the look of them, they were exceedingly cheap cigars,” added Mr Prendergast sadly. “They were a pale yellow colour.”

“That makes it worse,” said the Doctor. “To think of any boy under my charge smoking pale yellow cigars in a boiler-room! It is not

[p. 39]

a gentlemanly fault.”’

De sigaren die op sigaretten lijken en omgekeerd, de machteloze en de oppermachtige directeur, het ideaal van ‘kerels’ tegenover ‘gentlemen’ én de kelder: de antiparallellie is ook hier wel degelijk aanwezig. Fraai in dat opzicht is ook de zin waarmee de schrijvers dit optreden van het schoolhoofd besluiten:

‘There was a prolonged silence, during which the Doctor's eye travelled down the line of boys.’

‘Hij keek rond, heel effen, er was iets met zijn oog, de hel zag het, en kwam niet tot bedaren.’

Een hoogtepunt in Part One van Decline and Fall is The Sports, de sportdag, tevens ouderdag. Dr Fagan heeft van tevoren bepaald wie de prijzen zullen winnen: de zoontjes van de aanzienlijkste ouders. Zo gaat de prijs bij het hardlopen naar een jongen die opzettelijk (en openlijk) een ronde minder aflegt dan de anderen. Het buitenschoolse gedeelte van Bint, De tocht, culmineert in het optreden van twee leerlingen die opzettelijk een langere tocht maken dan de rest. Wegens dit schandelijk ondermijnen van de tucht worden ze stevig afgetuigd en moeten ze ‘meneer’ tegen De Bree zeggen.

Op de sportdag verschijnt een van de moeders met haar nieuwste minnaar, een neger. Hij is jazz-musicus en maakt ook grammofoonplaten. Deze opvallende verschijning doet een verrassende uitspraak:

‘“When I saw the cathedrals my heart just rose up and sang within me. I sure am crazy about culture. You folk think because we're coloured we don't care about nothing but jazz. Why, I'd give all the jazz in the world for just one little stone from one of your cathedrals.”’

Cultuur contra jazz. Als Bint weer eens verkondigt dat onze taal over-gecultiveerd is, draait hij de rollen om:

‘“Mijn buurman heeft een grammofoon met jazzplaten, negerjazz. Ik luister altijd. Het is niet mooi, het is meer. Het is hortend, verscheurd, oer. Zo moet onze taal wezen. De welsprekendheid is dood.”’

Bint houdt niet van praten. Zijn adepten dus ook niet:

‘“Als ik over Bint zou beginnen... Maar we praten hier niet veel, op zijn voorbeeld.”’

Pennyfeather daarentegen wordt overstelpt met confidenties:

‘“I'll tell you the story of my life.” Why was it, Paul wondered, that everyone he met seemed to specialize in this form of autobiography?’

Sociale omgang tussen de leden van Bints keurkorps is trouwens helemaal uit den boze:

‘Er gingen geen twee vertrouwelijk met elkander om.’

‘Men liep wel eens samen.’

Paul wordt wat hartelijker opgevangen door zijn collega's. Bijna iedere avond gaan ze stappen:

‘Arm in arm they went down the familiar road.’

In de Paasvakantie schrijft Paul onverwacht een ontslagbrief: het lot is hem zo gunstig geweest dat hij de gehate school vaarwel kan zeggen. Fagan bedankt hem hartelijk; de ingesloten cheque waarmee Paul zijn vrijheid kocht stelt hem in staat zijn instituut van de hand te doen aan een filmmaatschappij. Ook De Bree schrijft in de vakantie plotseling een brief: hij had al opgezegd maar wil bij nader inzien dolgraag bij Bint blijven. Die blijkt dan tot De Brees verbijstering zelf niet terug te komen.

En zo gaat het maar door. Talloze facetten uit Bint blijken in een of andere vorm ook in Decline and Fall te zitten, vrijwel altijd met een omgekeerd effect: de dood van een leerling, iemand die een monografie schrijft over een vrouw, iemand die geen raad weet met vrouwen:

‘De Bree begreep een massa niet van de vrouw in het algemeen.’

‘Women are an enigma as far as Grimes is concerned.’,

zelfs een muziektent. De beroemde hel? De ‘monsters’, het ‘beestenspul’? Bint heeft ze op hun uiterlijk geselecteerd:

‘“Nu drie jaar geleden waren er onder de honderdtwintig nieuwe leerlingen een stuk of dertig nogal gekke kinderen, kinderen waren het toen nog. Het was maar toeval. Bint maakte er een klas van. Dat is 4D, je zult over tien jaar zien, wat die oplevert.”’

Hopelijk levert die niet dit op:

‘Ten men of revolting apprearance were approaching from the drive. They were low of brow, crafty of eye, and crooked of limb. They advanced huddled together with the looping tread of wolves, peering about them furtively as they came, as though in constant terror of ambush; they slavered at their mouths, wich hung loosely over their rece-

[p. 40]

ding chins, while each clutched under his apelike arm a burden of unaccountable shape. (...) “I refuse to believe the evidence of my eyes,” said the Doctor. “These creatures simply do not exist.”’

‘Het was maar toeval.’ Ten slotte het voor Bint zo typerende gebeuren met zijn schoonzoon. Als Captain Grimes ook op Fagans school eindelijk tegen de lamp loopt als pederast en op staande voet ontslagen dreigt te worden, vertelt hij de geschokte Fagan dat hij allang in het geheim met zijn dochter is verloofd (- nog erger, hij had dit blije nieuws opzettelijk achter de hand gehouden in de wetenschap dat hij vroeg of laat, zoals op al zijn vorige scholen, door zijn eigenaardigheid ‘in de puree’ zou komen te zitten). In een poging om onder deze chantage uit te komen biedt de even corrupte Fagan zijn dochter inclusief een riant aandeel in de winst van de school aan Paul Pennyfeather aan. Als deze beleefd weigert, moet Fagan wel toestemmen in het hem opgedrongen huwelijk. Grimes, aldus als erfelijk opvolger van Fagan verzekerd van een financieel rooskleurige toekomst, kan echter niet zo aarden in de huwelijkse staat: hij pleegt al spoedig zelfmoord (... al zou Waugh Waugh niet zijn als later niet bleek dat deze zelfmoord in scène was gezet: Grimes is 'm gewoon gesmeerd). Hoe virtuoos Bordewijk met dit complexe gegeven - schoonzoon, vergrijp, schoonvader wil betalen, zelfmoord (?) van schoonzoon - is omgesprongen, weet iedere kenner van Bint:

‘“Bint is zo een man, hij gaat over lijken, ook over zijn eigen lijk. Het volgende is hier bekend. Hij had een schoonzoon, een commissionair (!) die eerst een paar ton passief maakte en zich toen heeft opgeknoopt. Bint nam zijn dochter in huis (Fagans dochter was nooit uit huis geweest) en ging de schuld afbetalen. (...) Hij komt er nooit uit, maar hij betaalt.”’

Bint had nooit kunnen ontstaan zonder Decline and Fall. Ik ken geen ander voorbeeld van een serieus beoordeeld literair werk dat zo duidelijk gebaseerd is op een ander serieus beoordeeld literair werk zonder dat het verband tussen die twee ooit ter sprake is gebracht. Decline and Fall is de geschiedenis ingegaan als een buitengewoon geslaagd humoristisch boek. Het kost mij moeite om Bint te blijven beschouwen als een - meer of minder geslaagd - ernstig boek. Vestdijk had gelijk toen hij Bint rekende tot de ‘boeken, die doorgaans te ernstig worden opgevat’ en wees op ‘het verschijnsel van het overschatten van de ernst en het onderschatten van het spelelement bij de kunstenaar zelf’ (Humor in de literatuur, in Essays in duodecimo, 1952). Bordewijk schreef weliswaar aan Hermans: ‘Mijn schrijven is spelen, maar een ernstig spel’, maar daar schieten we niet zo veel mee op. Misschien wordt het tijd voor een ander soort letterkundige kritiek in Nederland, minder serieus, minder absoluut, minder dwingend. Misschien heeft Bordewijk wel veel last gehad van het eigen leven dat zijn schepping ging leiden; een leven lang te maken houden met een serieus opgevatte ‘practical joke’ lijkt me geen lolletje. Hoewel... in verband met een heel andere kwestie die zijn werk betrof, zei hij eens: ‘Intusschen, daarover te zwijgen als een Engelschman, is voor mij nu juist een groot deel van “the fun”’ (De Telegraaf, 14 december 1941).

Je weet het nooit bij Bordewijk. Dat het hierboven door mij aangehaalde artikel, waarin hij zinspeelde op het door een vergeten criticus gesignaleerde verband tussen zijn werk en zijn bibliotheek (die verloren ging bij een later bombardement!) verscheen op 28 oktober, de verjaardag van Evelyn Waugh, zullen we maar echt als toeval beschouwen. Ik houd het erop dat Bordewijk de literatuurgeschiedenis nu al meer dan een halve eeuw bij de neus heeft. Een laatste blik op Bint:

Misschien is het nooit zo opgevallen dat Bint zoals wij hem hebben leren kennen, niet altijd de man is geweest die hij lijkt. Luister naar Regimius, van wie De Bree alles over Bint hoort:

‘“Het begon met de nieuwe cursus, vijf jaar terug. Bint riep ons allemaal een half uur eerder op, voor een vergadering. “Het oude stelsel is van nu af dood, ik heb in de vakantie nagedacht”, zei hij. En heel in het kort sprak hij van de eis van een stalen tucht, van het nòg oudere als het nieuwste. Het was een andere man, die daar sprak.’

‘De reden?’

‘Dat weet niemand.”’

Vijf jaar terug, het nog oudere als het nieuwste, een andere man. Heeft Bordewijk hier een interne verwijzing verborgen? Hij zal in 1933 aan Bint begonnen zijn. Decline and Fall verscheen in 1928.

En dan nog iets. De namen van de leerlingen uit de hel hebben altijd zeer de aandacht getrokken. Bordewijks talent op dit gebied heeft zeker veel bijgedragen aan zijn bekendheid. Hijzelf zei dat ze gewoon uit het telefoonboek kwamen. Maar één ervan komt toch in ieder geval uit een ander boek.

‘De kleine sfinx’ met zijn ‘ondoorgrondelijke lach’ is een naamgenoot van het vervelendste jongetje uit de klas van Paul Pennyfeather: Clutterbuck is Klotterbooke.