Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 17]

Getijden en profeten: dr. Ravi Batra
Kees Caljé

Onzekere tijden leiden tot herbezinning. Wetenschappers krijgen, na jaren specialisatie en fragmentarisering, plotseling weer oog voor de context, of, zo men wil, het ‘geheel’. Decision makers en opinieleiders gaan, als vaste oriëntatiepunten ontbreken, naarstig op zoek naar profeten.

De plotselinge populariteit van dr. Ravi Batra, hoogleraar economie aan de Southern Methodist University in Dallas, Texas, lijkt, na de beurskrach van 19 oktober 1987, dus goed verklaarbaar. Batra levert een alles omvattende theorie over de maatschappelijke ontwikkeling, gebaseerd op de Wet van de Sociale Cyclus van de Indiase filosoof Prabhat Ranjar Sarkar. En hij verstrekt een kant-en-klaar medicijn waarmee we een diepe depressie in de jaren negentig kunnen voorkomen. Geen wonder dat zijn boek The Great Depression of 1990 in Amerika een bestseller werd en in Nederland binnen de kortste keren was uitverkocht. Dit boek werd, evenals een artikel in European Affairs (nr.4, winter '87), vóór de krach geschreven; na de krach verscheen van Batra een artikel in NRC Handelsblad (3 februari 1987).

Het lezen van Batra's geschriften is een enerverende bezigheid. De geschiedenis vanaf de Romeinen en de Middeleeuwen tot aan de Industriële Revolutie en het Moderne Kapitalisme wordt in één filosofie samengeperst. De economische ontwikkeling van de afgelopen 200 jaar wordt door de bril van een 30- annex 60-jarengolf bezien. Natuurlijk luisteren de feiten niet altijd naar de theorie, maar dat deert de profeet niet. Wie het verleden wil verklaren, schrijft Lester Thurow in zijn voorwoord bij Batra's boek, kan de geschiedenis beschouwen als een aaneenrijging van unieke gebeurtenissen en handelingen van mensen, of als een golfbeweging waarin dezelfde factoren steeds opnieuw tot dezelfde resultaten leiden, zij het in een andere gedaante. Het gevaar van de eerste school is dat brede sociale en economische ontwikkelingen worden genegeerd; het gevaar van de tweede is dat unieke omstandigheden worden geperst in het harnas van de theorie.

Het denken in golven is kenmerkend voor veel oosterse filosofieën; wat er ook verandert, de wereld blijft in wezen toch dezelfde. Filosofen die meer de verantwoordelijkheid van elk mens afzonderlijk benadrukken (denk maar aan de calvinisten met hun schuldbesef) zijn doorgaans minder tot het golfdenken geneigd. In de economie kwam het golfdenken, los van filosofische overwegingen, in de tweede helft van de negentiende eeuw tot ontplooiing. Het was een tijd waarin de economische groei met grote regelmaat werd onderbroken door periodes van deflatie, vandaar. Economen onderscheiden vier soorten golven: de Kitchin- of voorraadcycli (3-5 jaar), de Juglar- of investeringscycli (7-11 jaar), de Kuznets- of bouwcycli (15-25 jaar) en de lange of Kondratieffcycli (45-60 jaar), waaraan onder meer de naam van Schumpeter is verbonden (en in Nederland die van Van Duijn). Batra's The Great Depression of 1990 is de jongste loot aan de stam van de golventheorieën. Batra zegt over zichzelf: ‘ik ben een econoom (...) geen sensatiezoeker of een Jeremiah’ en ‘ik ben geen astroloog, geen medium’. En: ‘ik schrijf mijn voorspellend vermogen en succes geheel toe aan Sarkar's Wet van de Sociale Cyclus’.

Sarkars wet is in het kader van dit artikel echter van weinig belang. Voor de volledigheid geef ik niettemin een korte samenvatting. Volgens Sarkar - en Batra - kent de geschiedenis van de mens cycli waarin nu eens de ene, dan weer de andere mentaliteit overheerst, met name bij de leidende klasse. Er is de mentaliteit van strijders (warriors), die van intellectuelen (inclusief religieuzen) en die van hebzuchtigen (acquisitors). Daarnaast is er nog het gewone volk (laborers).

De Romeinse tijd was, aldus Batra, een tijd van strijders. Van de vijfde tot en met de negende eeuw heerste de Katholieke Kerk en dus de intellectuelen. In de Middeleeuwen voerden de hebzuchtigen (in casu de edellieden) voortdurend strijd met het gewone volk. Daarmee was de eerste cyclus rond. De tweede begon in de tweede helft van de 15e eeuw toen met de gecentraliseerde monarchieën opnieuw de strijders de toon aan

[p. 18]

gaven. In 1688 brak, met de glorious revolution in Engeland, een nieuw tijdperk van intellectuelen aan (ministers en diplomaten die regeerden in naam van de koning). Omstreeks 1860 begon het huidige tijdperk waarin hebzuchtigen weer strijd voeren met het gewone volk. De acquisitors zijn dit keer geen Middeleeuwse edellieden maar ondernemers, bankiers en handelaren die dankzij de Industriële Revolutie de macht veroverden. Hun tegenstanders zijn dit keer vooral de vakbonden. Net als in de 14de en de 15de eeuw is er buitengewoon veel misdaad en is het gevoel van malaise wijdverspreid. Deze stand van zaken kan niet lang duren, schrijft Batra. Sinds de jaren dertig, toen de neoklassieke ideologie van laissez faire plaatsmaakte voor Keynesiaanse gedachten die pleitten voor overheidsinterventies in de economie, zit deze tweede tijd van hebzuchtigen in de neergaande fase. De conflicten zullen doorgaan tot de hebzuchtige mentaliteit niet meer domineert.

Tot zover de filosofie, nu de economie. Geld is volgens Batra (The Great Depression, blz. 80) ‘de primaire determinant van de economische activiteit onder het kapitalisme’. Hoe kunnen we deze stelling bewijzen? vraagt hij zich vervolgens af. Het antwoord: als niet alleen de economische activiteit maar ook de geldhoeveelheid een cyclische beweging maakt, dan is het bewijs geleverd. ‘Er is geen criterium strenger dan dit’. (Dit is natuurlijk onzin, als twee dingen samenvallen zegt dat absoluut niets over wat oorzaak is en wat gevolg, maar dit terzijde). Vervolgens (blz. 107) meent Batra te kunnen aantonen dat de geldhoeveelheid, de inflatie en ook de mate van overheidsregulering elke dertig jaar een piek (en dus ook een dal) bereiken, en dat dit ook voor de economische activiteit geldt. Dat laatste lukt niet helemaal omdat de jaren zestig een economisch dal hadden moeten zijn maar dat niet waren.

Na deze historische terugblik waagt Batra zich op speculatief terrein. Hij formuleert de centrale stelling van zijn boek: ‘In de Amerikaanse economie is er elk decennium ten minste één recessie, en een grote depressie elk derde of zesde decennium, zodanig dat als het derde decennium erin slaagde om een depressie te vermijden, dan het zesde decennium een cumulatief effect meemaakt - een volledige ramp’ (The Great Depression, blz. 107). De eerste depressie in het huidige tijdperk is die van het decennium vanaf 1780. Toen ‘1810’ een depressie kon vermijden moest ‘1840’ het dus ontgelden. Ook in 1870 was er een depressie. ‘1910’ ontsprong de dans en dus was de grote depressie van 1930 onvermijdelijk. En omdat er in de jaren zestig opnieuw geen depressie kwam staan de barometers voor de jaren negentig op uitermate slecht weer. Aldus dr. Ravi Batra.

Die laatste voorspelling, zo blijkt uit het voorafgaande, is gebaseerd op slechts twee waarnemingen (de ‘cumulatieve’ depressies van de 1840's en de 1930's). Dat is, voor een voorspelling, een statistisch wat wankele basis. Als Batra de lezer wil overtuigen moet hij het dus hebben van de verklaring die hij geeft voor zijn golventheorie. Generaties, zegt Batra, nemen het heft van elkaar over na circa dertig jaar. Kinderen zijn geneigd te leren van de fouten van hun ouders; vandaar dat een depressie na dertig jaar nogal eens kan worden vermeden. Van de lessen van hun grootouders trekken ze zich echter niets aan, zodat na zestig jaar wel grote fouten worden gemaakt.

Depressies omschrijft Batra als recessies die gepaard gaan met een financiële paniek. Zo'n paniek ontstaat als de zeepbel van een speculatiegolf wordt doorgeprikt. Wanneer ontstaat speculatie? Als, schrijft Batra, de inkomens- en vooral de vermogensverdeling schever wordt. Want dan gebeuren er drie dingen: 1. het aantal mensen met relatief lage inkomens en lage vermogens wordt talrijker en die mensen gaan dan meer lenen bij de banken; 2. de gemiddelde kwaliteit van de leningen die de banken verstrekken gaat dus omlaag, waardoor het financiële systeem kwetsbaarder wordt; 3. rijken kunnen bij beleggingen meer risico's nemen dan de ‘gewone man’, dus leidt de groei van het aantal rijken tot meer speculatie. ‘Hoe groter de ongelijkheid’, schrijft Batra, ‘hoe omvangrijker de zeepbel en hoe pijnlijker het eventuele uiteenspatten ervan’.

Dat een toenemende inkomens- en vermogensongelijkheid de speculatie aanwakkert is geen nieuwe stelling; John Kenneth Galbraith heeft haar meermalen (in 1955 in The Great Crash, 1929 en in januari 1987 in een artikel in The Atlantic Monthly) uitvoerig verdedigd. Galbraith voegde daar aan toe dat een grotere ongelijkheid de economie instabieler maakt, omdat rijken bij economische tegenwind gemakkelijker hun comsumptieve uitgaven terugdringen dan de ‘gewone man’, waardoor de recessie wordt verergerd.

Batra echter begeeft zich op het speculatieve pad van toekomstvoorspelling. Hij signaleert allerlei parallellen tussen de jaren twintig en de jaren tachtig (de 60 jaar-golf, inderdaad). Net als de jaren twintig begonnen de jaren tachtig met de abnormale combinatie van een hoge inflatie, een hoge werkloosheid en een hoge rente, waarna deze grootheden vervolgens alle drie omlaag gingen. Zowel

[p. 19]

in de jaren twintig als in de jaren tachtig gingen de belastingen omlaag, maar, schrijft Batra, die vergrootten de inkomensverschillen en leidden daardoor tot een speculatieve beurshausse. Hij trekt zelfs van jaar tot jaar parallellen die suggereren dat 1987 valt te vergelijken met 1927 en 1989 met 1929; ik kom daar straks op terug.

Soms maakt de speurtocht naar parallellen Batra blind voor de feiten. 1926, schrijft hij, was een jaar met ernstige economische problemen in Europa. En ‘dus’ was er ook in 1986 in Europa een recessie. Dat kun je ongetwijfeld wel van 1980-1982 zeggen, maar niet van 1986 toen de economische groei voor heel West-Europa 2,7 procent bedroeg.

Belangrijker is dat er fundamentele verschillen zijn tussen toen en nu. Batra signaleert ze nota bene zelf: de overheidsbegroting vertoonde in de jaren '20 een overschot, in de jaren '80 grote tekorten; de VS hadden in de jaren '20 handelsoverschotten, nu kampen de Amerikanen met ongekende handelstekorten. De VS waren in de jaren twintig schuldeiser, nu zijn ze schuldenaar. De krach van 1929 werd gevolgd door de depressie van de jaren dertig omdat de Amerikanen zichzelf diep in de vingers sneden: zij sloten hun grenzen, lieten hun banken failliet gaan en weigerden het initiatief te nemen voor een nieuw internationaal monetair stelsel (de Britten konden dat niet meer, en de Amerikanen wilden niet, schreef Charles Kindleberger in zijn befaamde The world in depression). Nu zijn de Amerikanen afhankelijk van buitenlands (Japans) kapitaal en van de mate waarin andere landen (Japan en Duitsland) hun economieën willen stimuleren. Hun bewegingsvrijheid om een recessie/depressie te voorkomen is dus veel kleiner dan in de jaren dertig.

Batra noemt deze verschillen weliswaar ‘opvallend’ maar twijfel veroorzaken ze niet. Hij schrijft: (deze verschillen) ‘maken eenvoudig duidelijk dat het Westerse tijdperk van hebzuchtigen, op het toppunt in de jaren twintig, naar adem snakt. In feite zouden we niet verrast moeten zijn over de verschillen, want ze zijn te verwachten over de tijd. Wat verrassend is zijn de overeenkomsten die we ontdekten’. De beste toetssteen voor Batra's theorie is, vanzelfsprekend, de beurskrach van 1987. De nauwkeurigheid die hij met zijn van-jaar-tot-jaar-vergelijking suggereert zou hebben moeten leiden tot een voorspelling van de krach in 1987, die procentueel die van oktober 1929 in de schaduw stelde. Helaas. Batra voorspelde in zijn boek dat de beurs in 1987 zou blijven stijgen (‘maar de procentuele groei zou wel eens niet zo groot kunnen zijn als in 1986’); de krach werd door hem niet voorzien. Lezers die zijn uitdrukkelijke aanbeveling om in 1987 en 1988 aandelen te kopen hebben opgevolgd zijn hem weinig dank verschuldigd.

In zijn artikel in NRC Handelsblad, dat, zoals vermeld, na de krach werd geschreven, beschrijft Batra de gebeurtenissen van 19 oktober 1987 weliswaar als een ‘donderslag’ die ‘heel de wereld op zijn grondvesten deed schudden’, maar tevens spreekt hij van ‘een geringe crisis en een klein voorproefje van de dingen die nog komen gaan’. Hoe verklaart hij dat hij de krach van 1987 niet heeft voorzien? Batra heeft zijn antwoord klaar: ‘Een kleine krach zoals in 1926 (toen de koersen met 10 procent daalden, KC) deed zich in 1986 niet voor. Vandaar dat de krach van 1987 (in 1927 daalde de koersen met 12 procent) twee kleine crises in zich verenigde’.

Het kost Batra evenmin moeite om de krach een plekje te geven in zijn onheilstheorie. Hij schrijft: ‘Een orkaan wordt altijd voorafgegaan door een aantal waarschuwingsstormen. De krach van oktober was zo'n waarschuwing. Op 8 januari 1988 deed zich opnieuw een crisis voor, toen de Dow Jones-index onverwacht met 140 punten zakte. Dat was de tweede waarschuwing. Er zal nog zeker één zo'n waarschuwing komen voor de definitieve krach aan het eind van 1989 toeslaat’. Het is jammer dat Batra deze stormen-theorie niet in zijn boek vermeldde, zodat we haar op Zwarte Maandag moesten missen.

De renteverlaging die onmiddellijk na de krach van 1987 plaatsvond ziet Batra als een ‘verdedigingstactiek’. In 1927 gebeurde volgens hem precies hetzelfde. Maar toen wakkerde de lagere rente de speculatie aan. Daarna, vervolgt hij, kwamen nog twee kleine krachs voordat de beurs in oktober

[p. 20]

1929 definitief instortte. ‘Tegen die tijd had de regering alle verdedigingstactieken verbruikt om nog tegen de uiteindelijke krach te kunnen optreden’, aldus Batra. Nu zal het niet anders gaan.

Een historisch leugentje gaat de professor van de Southern Methodist University blijkbaar niet uit de weg. Zeker, in 1927 ging het disconto tijdelijk omlaag van 4 naar 3,5 procent, maar tussen januari 1928 en september 1929 werd de officiële rentevoet vervolgens in vier stappen verhoogd van 3,5 procent tot 6,0 procent. Van een ‘verdedigingstactiek’ in de vorm van een geldverruimend beleid ter voorkoming van een beurskrach was dus geen sprake.

Wat gebeurt ons na de beurskrach die ons eind 1989 of begin 1990 te wachten staat? Die zal, schrijft Batra, ‘worden gevolgd door een bodemloze daling van de bedrijfsactiviteit en een scherpe stijging van de werkloosheid. Het dieptepunt van deze grote depressie zal in 1994 komen. De crisis zal minstens zeven jaar duren, van 1990 tot en met 1996’ (The Great Depression, blz. 140). Kunnen we de komende depressie voorkomen? Jawel, schrijft Batra, maar niet met symptoombestrijding. Het Keynesiaanse anti-cyclische beleid, de hervormingen van het bankwezen en het bedrijfsleven, en het monetaire beleid dat er nu op gericht is de geldhoeveelheid niet te laten dalen - dit alles is volgens Batra slechts symptoombestrijding. Waarom? ‘Omdat elke entiteit zijn eigen interne momentum heeft, moet haar energie op een andere manier een uitweg vinden’ (blz. 173). Het beleid voorkwam dat de prijzen en de geldhoeveelheid daalden, maar leidde er toe dat ze vervolgens te veel stegen. ‘Beleidsmaatregelen aanbevolen door Keynesianen, Monetaristen, en anderen bestrijden slechts de symptomen van de economische ziekten, niet hun oorzaak, de concentratie van vermogen’, aldus Batra (blz. 177).

Er moet daarom in de VS een federale vermogensbelasting komen die de speculatiezucht intoomt en voldoende opbrengt om het huidige overheidstekort ruimschoots te dekken (‘terwijl de top van de vermogensbezitters het verloren inkomen nauwelijks zal missen, zal de economie onmiddellijk gezond worden’, schrijft Batra in European Affairs). De kans dat zo'n belasting er komt schat hij echter op zo goed als nul. Dus pleit hij, om de beursspeculatie tegen te gaan, voor wetgeving die banken verbiedt om overnemingen en fusies te financieren (‘ik heb niets tegen fusies zolang bedrijven elkaar overnemen met behulp van hun eigen geld’). En ook moeten de bedragen die speculanten op de optie- en termijnmarkten als waarborg afgeven omhoog, van 5 tot 50 procent van hun aankopen.

Op langere termijn staan Batra echter heel andere zaken voor ogen. Hij pleit voor het instellen van een maximumsalaris per bedrijfstak (tien keer het minimumsalaris), voor het verwerven door de werknemers van het merendeel van de aandelen van de bedrijven waar ze werken, en zelfs voor het beperken van het particulier initiatief en particuliere investeringen tot kleine bedrijven. Deze sociale revolutie moet gepaard gaan met fiscale en monetaire robuustheid: de overheidsbegroting moet op lange termijn in evenwicht zijn met overschotten in tijden van voorspoed en tekorten als het slecht gaat, en de geldgroei moet gelijk zijn aan de langetermijn-economische groei, eveneens met anti-cyclische fluctuaties. Het ingrijpen van de overheid in de economie tenslotte moet tot een minimum beperkt blijven, en vooral gericht zijn op promotie van concurrentie en bescherming van zwakken. Ik laat de vraag of deze verschillende doelstellingen in de praktijk samengaan hier verder onbesproken. Batra's sociaal-economische utopie is, als utopie, natuurlijk wel aantrekkelijk. Maar niet voor Wall Street. Het mag opmerkelijk heten dat juist dit boek in downtown Manhattan, het centrum van het kapitalisme, zo populair werd.

Hoe ziet Batra de toekomst ná de door hem voorspelde depressie van de jaren negentig? Teruggrijpend op Sarkar's sociale cycli schrijft hij: ‘De samenleving zal dan beginnen aan een nieuw tijdperk van vechters’. Dat maakt nieuwsgierig. Wie zal het éénentwintigste eeuwse equivalent zijn van keizer Augustus, de dominerende figuur aan het begin van de eerste vechterstijd, of van Louis XI, koningin Isabella, prins Ferdinand en Henry VII, de leidende figuren van het begin van de tweede vechterstijd? Batra gaat op deze vraag niet in, hoewel het antwoord al op schrift staat. Op tafel ligt een ander boek dat in 1987 verscheen en een nog somberder toekomst voorspelt: Apocalypse 2000 van de economen Peter Jay en Michael Stewart. Hier wordt beschreven hoe Olaf D. Le Rith, zoon van een Duits-Zweedse vader en een Franse moeder en opgevoed in Engeland en Italië, met zijn anti-Amerikaanse Europa Eerst Beweging (EEM) in 1994, als Europa een diepe economische crisis doormaakt, de verkiezingen voor het Europese parlement wint. Daarna geven de Europese naties hun zelfstandigheid op en neemt Le Rith de macht over. Hij bestrijdt de crisis zoals Hitler zestig jaar eerder deed. De democratie verdwijnt, Le Rith wordt de nieuwe dictator.

[p. 21]

De schrijvers van Apocalypse 2000 zijn geen science fiction schrijvers: Peter Jay is een voormalig Brits ambassadeur in de VS die nu ‘stafchef’ is van de Britse media-magnaat Robert Maxwell, en Michael Stewart doceert economie aan het University College in London. Net als de Depression van Batra verkoopt ook de Apocalypse van Jay/Stewart uitstekend, niet alleen nu maar ook al vóór de krach. Waarom dat verlangen naar rampspoed op schrift? Is er sprake van een schuldgevoel, is er de afgelopen jaren op de beurs te gemakkelijk te veel geld verdiend? Als dat laatste juist is, is de straf inmiddels uitgedeeld. Dan wordt het nu weer tijd voor zonniger toekomstperspectieven.