Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 3]

[484]

Moet kunnen
Nelly Heykamp

Al de eerste keer dat hij erover begon, was die vage angst opgekomen die ze kende van vroeger als ze alleen op straat liep en dacht dat ze voetstappen achter zich hoorde. Omkijken hielp maar even. Direkt daarna was het geluid er weer, sluipend en nauwelijks hoorbaar. Toen ze echt een keer was overvallen ging het zo vlug dat ze geen tijd had om bang te worden. Pas toen de man met haar tas om de hoek was verdwenen, voelde ze de pijn in haar schouder en het trekken in haar knieën dat haar dwong zich ergens aan vast te houden. Het was zoveel concreter dan de angsten om verbeelde dreiging, haar tranen leken gerechtvaardigd en zorgden direkt voor hulp en medeleven van verontwaardigde omstanders. Dit was anders, onvermijdelijk als in een droom en niet bespreekbaar, zeker niet met Thomas.

‘Maar wat moeten wij dan?’

‘Jullie? Maar ik zou jullie toch nooit zomaar in de steek laten, dat begrijp je toch wel?’

Ze knikte beschaamd. ‘Natuurlijk niet, ik dacht ook niet echt -’.

‘Je hoeft je nergens zorgen over te maken’.

‘Dat doe ik ook niet, echt niet’.

‘Vertrouw me nu maar’.

Maar het hielp maar even.

Steeds vaker hoorde ze een beschuldigende klank in zijn stem als hij vertelde over zijn dag op het instituut. ‘En hoe heb jij het gehad vandaag? Lekker rustig zeker - als je de hele dag kunt doen wat je wilt -’.

Hij wilde weg, al een paar jaar, nog wat van zijn leven maken voor het te laat was, ergens ver weg, waar de natuur nog onbedorven en het leven een uitdaging was.

Nog tien jaar, schatte ze, dan zou het over gaan.

Ze telde de jaren.

‘Ik heb nu zo lang de kost voor jullie verdiend, de kinderen zijn bijna volwassen -’.

Ze zag zijn ogen wegdwalen uit de huiskamer en knikte begrijpend.

Natuurlijk mocht zij het huis en de auto hebben - en de kinderen. Hij maakte een breed gebaar of hij haar een koninkrijk schonk.

De eerste keer dat hij een concreet plan lanceerde, was laat op de avond. Dat deed hij vaker. Als ze er later op terug kwam, protesteerde hij verontwaardigd. ‘Iedereen fantaseert wel eens als hij te veel op heeft. Het is niet fair om me daar op te pakken’.

Ze zei dus niets.

‘Je gunt het me toch wel, na al die jaren?’

Ze knikte geduldig. ‘Natuurlijk’.

Hij was het niet vergeten, de volgende dag en wat kon ze zeggen? Zoals hij bladerde in atlassen, gretig als een jongen, leek hij op de student waarop ze verliefd was geworden. Het maakte haar een beetje week en moederlijk. ‘Natuurlijk gun ik het je wel’. Zijn stralende gezicht gaf een warm gevoel in haar maag, waarvoor de port al een bodem had gelegd. ‘Goed dan. Als jij het er ook mee eens bent, dan ga ik dit jaar weg. Het heeft geen zin het nog langer uit te stellen’.

Haar glas bleef halverwege de tafel en haar mond in de lucht hangen. ‘Je bedoelt?’

Hij knikte of hij een lang geleden gegeven belofte nakwam, iets waarop ze al niet meer hoopte. ‘Als jij erachter staat, dan ga ik. Wat is er? Voel je je niet goed? Je moet ook niet zoveel van die port drinken. Geef dat glas maar hier. Ik maak het wel voor je schoon’.

Hun vrienden waren enthousiast. ‘Echt iets voor jullie’.

‘Jullie zijn de enigen van ons die niet helemaal zijn ingeslapen’.

‘Wat dapper van jullie’.

‘Wat spannend’.

‘Maar wat ga jij dan doen?’ vroeg Tiny. Tiny was een tobbertje. Vroeger al. Nooit gedemonstreerd uit angst voor de politie. Nooit een happening uit de verte gezien. De gouden jaren op haar kamer doorgebracht achter de boeken. ‘Waar ga jij dan van leven?’

Ada lachte en Thomas sloeg voor het eerst in maanden zijn arm om haar schouder.

Als ze zo allemaal bij elkaar waren, dachten ze altijd weer terug aan de tijd dat ze zich nergens druk over hadden gemaakt, zeker niet over geld. Als de leliën des velds waren ze geweest. Dat hadden ze later pas begrepen, toen het voorbij was. Bij ieder nieuw artikel over de jaren van hun jeugd kreeg het ver-

[p. 4]

leden een doorzichtiger structuur en leek hun eigen rol daarin veelzeggender en naarmate de voorbije gebeurtenissen door de tijd en de pers ronder en glanzender waren gepoetst, waren hun geheugens bijgesteld en leek het zelfs al veelbetekenend dat ze er bij waren geweest. Zelfs hun kinderen die foto's uit die tijd met nauwelijks onderdrukte hilariteit aan elkaar lieten zien, bekeken hun ouders met nieuwe ogen en luisterden naar de herinneringen die plotseling van historisch belang leken. Behalve Tiny. ‘Kun je met je praktijk genoeg verdienen?’

Ze hadden elkaar even aangekeken.

‘Het is niet meer zo eenvoudig tegenwoordig’. Hardnekkig bleef Tiny haar aanstaren door een verouderd brilmontuur. Zij moest het kunnen weten. Ze was gescheiden, leefde van een te kleine uitkering en leende soms geld dat ze haar nooit terugvroegen. Maar wie neemt raad aan van iemand bij wie de crisis zo duidelijk op het gezicht geschreven staat?

Ada schonk lachend haar glas vol. ‘Maak je maar geen zorgen. Ik red me wel’.

Thomas keek trots. ‘Míjn vrouw’.

‘Moet kunnen’.

‘Glazen gingen omhoog’.

‘Moet kunnen’ zeiden ze in koor als Thomas verder uitweidde, Ada iets zachter dan de anderen.

Eerst waren het de Schotse Hooglanden. Die bleken te koud. Zuid-Amerika was sowieso uitgesloten als je buiten de politiek wilde blijven en de Zuidzee-eilanden lagen te dicht bij het kernproevengebied of zouden dat misschien binnenkort zelf worden. Eigenlijk droomde hij van een combinatie van Montmartre uit de vorige eeuw en Tahiti toen Gauguin er nog schilderde. Tenslotte besloot hij tot Sri Lanka tot daar oorlog uitbrak.

‘Eigenlijk had ik eerder moeten gaan, maar ja -’.

Ada keek schuldig. Ze zouden elkaar zoveel mogelijk vrij laten hadden ze indertijd afgesproken. Tenslotte vertrok hij naar Nepal, een beetje afgezaagd, maar er was niet veel keus.

Ze wuifden hem allemaal uit.

Het huis leek leeg toen Ada er met de kinderen terug kwam. Gelukkig waren ze allemaal moe. Toen ze de eerste ochtend alleen in het grote bed wakker werd, leek ‘er alleen voorstaan’ niet zo spannend meer. Ze verdrong de gedachte aan tante Adeline, een vroeg verweduwde zuster van haar moeder met een strakke mond en een harde, met moeite recht gehouden rug. Onzin. Vrouwen die er alleen voor stonden waren geen treurige stumpers meer zoals buitenechtelijke kinderen geen schande meer waren. Ze nam een koude douche en belde een paar vriendinnen om zich moed te laten inspreken.

En dan was Olaf er nog. Na zijn scheiding was hij steeds vaker op bezoek gekomen. ‘Een beetje eenzaam’ zei Thomas, die nooit had gezien hoe hij naar haar keek als hijzelf even de kamer uit was. Natuurlijk zag hij in haar niets anders dan de vrouw van zijn goede vriend, ‘Zo ouderwets ben ik dan ook wel weer’. Ada had er ook nooit serieus aandacht aan geschonken. Wel waste ze altijd haar haren op dagen waarop ze zijn bezoek verwachtte en soms, als Thomas weken achter elkaar moe thuiskwam en in bed boven zijn boek in slaap viel, fantaseerde ze een beetje, voorzichtig, met het licht uit.

Hij meldde zich al snel. Drie weken liep ze dubbend rond. Het was een beetje laag, iemand te bedriegen die er niet was. Er zat een onsportieve kant aan die ze zichzelf moeilijk kon vergeven en - belangrijker en pijnlijker - ze was achttien jaar en drie kinderen ouder geworden sinds Olaf voor het laatst haar buik en borsten had gezien en zelfs bij het kleinste slaapkamerlampje bleven de striemen duidelijk zichtbaar. Tenslotte gaf ze toe. Ze had niets te verliezen. Even werd ze weer avontuurlijk en ze zou gelukkig zijn geweest als die vage onrust er niet was geweest.

De vrienden bleven komen en de kinderen waren merkwaardig rustig. Ze bleven, in tegenstelling tot vroeger, veel thuis en kwamen zelfs te vroeg van feesten terug.

‘Was je bang dat het huis er niet meer stond?’ vroeg ze haar dochter die met een ernstige frons binnenkwam.

Ze kreeg geen antwoord.

Het duurde een maand tot het tot haar doordrong dat ze was achtergebleven met een dubbele hypotheek - Thomas had natuurlijk geld nodig gehad voor de reis - en drie in angstig tempo groeiende kinderen. Gelukkig was Olaf er, praktisch en doortastend. Hij dacht dat een vakantie haar goed zou doen en boekte bij wijze van verrassing twee weken op de Kaap-Verdische eilanden. Daarna konden ze altijd nog zien.

Ada keek weifelend naar haar kinderen maar toen Olaf lachend vertelde hoe zijn eigen kinderen, veel jonger dan de hare, een maand lang alleen hadden gewoond, won haar chauvinisme het van haar bezorgdheid. Haar kinderen waren niet minder zelfstandig dan de zijne en ze was tenslotte geen overbezorgde kloek die haar kuikens niet alleen kon laten. Daar hadden ze altijd heel goed

[p. 5]

voor gezorgd, Thomas en zij.

Toen ze terug kwam vond ze een stapel rekeningen die ze langzaam open maakte. In Delhi was nog een flink bedrag van de gezamenlijke bankrekening opgenomen. Die moest ze direkt blokkeren. Tussen de kranten lag een brief van Thomas. ‘Ik was vergeten hoe het was om te leven zonder stress’ schreef hij in een groter, losser handschrift ‘zonder het eeuwige gekonkel om macht en prestige. Pas nu begrijp ik hoe ver we zijn afgedwaald van waar we vroeger in geloofden’. Mooi, vond ze.

Het was zo'n brief die je aan iedereen kon laten lezen, en misschien was dat ook Thomas' bedoeling geweest, maar ze vergat het en hij raakte onverklaarbaar zoek. Ze had niet veel tijd nodig om uit te rekenen dat de rest van het banksaldo nauwelijks voldoende was om de helft van de rekeningen te betalen. Na enig aarzelen belde ze Tiny. Er moest een oplossing zijn. Ze leefden tenslotte in een verzorgingsstaat.

Tiny wilde direkt even langs komen. (Hoezo niet hoeven? Natuurlijk kom ik). Nog geen kwartier later hoorde ze de ketting rammelen waarmee Tiny haar fiets aan de boom voor het huis ketende. Ze wachtte niet, zoals vroeger, tot ze binnen werd gevraagd, maar liep direkt door naar de keuken waar ze haar versleten jasje op een stoel gooide. Toen ze tegenover elkaar zaten, zag Ada in haar gezicht de honger waarmee het publiek wacht tot de acrobaat neerstort om hem daarna te bedelven onder medelijden. Tiny's antwoorden waren niet bemoedigend. Wat ze zou krijgen als de staat haar verzorgde was nauwelijks voldoende voor de hypotheek en de GEB-rekening.

‘Maar ik kan er toch een paar patienten bij nemen?’ zei ze optimistisch.

‘Natuurlijk niet’, zei Tiny beslist. ‘Lees je geen kranten? Alles wat je er bij verdient, wordt er weer afgetrokken. Zeker als het wit is’.

‘Maar ik kan niks zwart, die mensen trekken het ook weer van hun belasting af’.

‘Ik weet het’.

Daar had ze niet veel aan. Toen ze Tiny, die langer bleef plakken dan vroeger en ongevraagd driekwart van haar pas gebakken cake had opgegeten, naar de deur had gebracht, kreeg ze de vertrouwelijke blik van lotgenoten onder elkaar. ‘Sterkte maar he’.

Vloeren dweilen bleek het enige zwarte werk dat ze kon doen en het bracht niet genoeg op om het schoolgeld van de kinderen te kunnen betalen.

‘Waar betaal jij het dan van?’ Ze belde Tiny nu bijna dagelijks.

‘Ik krijg een studietoelage voor ze maar die wordt berekend naar je inkomen van vorig jaar. Je moet het gewoon een jaar uit zien te houden’.

De kinderen, meestal geconcentreerd op hun eigen zaken, keken haar geduldig schattend aan. Ze viel hysterisch uit over een bekeuring en liet Lietje een trui van tweehonderd gulden terugbrengen naar de winkel. Ze keken beschuldigend, Leo, Lietje en Tycho'tje van twaalf, ‘toen Thomas er nog was -’.

Er moest verdiend worden, niet zo nu en dan omdat het anders zonde was van haar opleiding, maar platweg uit noodzaak. Liefst in een vast dienstverband zodat ze met de kinderen in het ziekenfonds kon. Thomas' auto had ze al verkocht. Hij had schokkend weinig opgebracht.

‘Je bent veranderd’ zei Olaf kritisch. ‘Zo keek je vroeger nooit’. In de spiegel zag ze dat haar vakantiekleur al was verbleekt.

‘Relax toch een beetje’.

Ze werd boos, huilde tot hij de deur uit liep en begon woedend sollicitatiebrieven te schrijven.

Zo kwam ze bij het instituut te werken. Niet zo'n goed betalend instituut als dat van Thomas. De kinderen zouden zelf voor hun vakantie moeten werken en er was geen geld voor hockey, ballet, nieuwe ski's en de dakgoot, die naar beneden dreigde te vallen, maar ze had een vast salaris, genoeg voor de hypotheek en ze zaten in het ziekenfonds, zodat ze niet meer hoefde schrikken als een van de kinderen begon te hoesten.

Ze was - afgezien van de werkster en de typiste - de eerste vrouw op het Psychotherapeutisch Instituut op Gedragstherapeutische Grondslag. De mannen leken elkaar te feliciteren met haar komst en keken een beetje als Thomas wanneer hij rond kerstmis zijn donaties aan goede doelen gireerde.

Ze begon vol vertrouwen, accepteerde alle clienten die haar werden toegewezen en was blij dat ze direkt zoveel werk had. Pas na de derde maandelijkse vergadering begon een vage onrust in haar rond te zingen. Evaluatiebijeenkomsten heetten ze en wat geëvalueerd werd was de vooruitgang van de patienten. Voor het eerst begon Ada te twijfelen aan haar competentie. Een rimpel groeide boven haar neuswortel. Ze had een goede naam, had een goede, uitgebreide opleiding gehad en haar eigen analyticus was een van de meest gerespecteerde vakmensen geweest. Toch maakten de clienten van de anderen grotere vorderingen. Hun conditie werd in statistieken beschreven die onwaarschijnlijk exact leken. Wanen, vage psycho-

[p. 6]

somatische klachten, fobieën en chronische slapeloosheid namen af in duidelijke, als door natuurkundige wetten bestuurde curven. Het leek haar niet verstandig zo vroeg haar verbazing hoorbaar te maken. In een jong, dynamisch instituut, dat volgens de nieuwste wetenschappelijke regels wordt geleid, is het niet raadzaam te twijfelen aan exacte gegevens.

Ze leerde de regels snel. Een achteruitgang bestempelen als een reculer pour mieux sauter, een toevallige verbetering verbinden met een verandering in de behandeling, het was allemaal een kwestie van presentatie. Ook was het niet moeilijk zonder uitdrukkelijk liegen een grafische illusie van verbetering te wekken. Ze was haar vakethiek niet vergeten, maar het schoolgeld van de kinderen, de lekke dakgoot en Lietje's beugel die niet door het ziekenfonds werd vergoed, zaten altijd in de weg.

Niettemin bleven de curven van haar grafieken vlakker dan die van haar collegaas. Een blik in de dossierkast leerde dat zij de oudste, zwaarst aangeslagen en minst belovende clienten toegewezen kreeg. Ze was even geschokt tot ze zichzelf corrigeerde: dit was de echte, harde wereld die tenslotte ook in de zachte sector had toegeslagen en waarvan ze de regels zou moeten leren. ‘Als je maar niet denkt dat we mee verhuizen naar de Pijp’ had Lietje gedreigd. Ze moest volhouden, zich handhaven in de jungle, roofdier en moeder tegelijk, een combinatie die in voorgaande eeuwen door christendom en romantiek verloren was gegaan voor het blanke ras. Hoe vaak had ze niet de verhalen gelezen over zwarte vrouwen die een bloeiende handel of zware baan combineerden met een veel groter gezin dan het hare. Het beeld hield haar op de been: dat van de overvoede, lui geworden tijgerin die weer moest leren jagen. Er zat een sportieve uitdaging in die haar weerhield van wanhoop en zelfmedelijden. Bovendien was het maar tijdelijk. Thomas zou ‘een jaar, misschien iets langer’ wegblijven. Zo leerde ze vergaderen, haar stem zo laag en luid mogelijk, de handen ontspannen voor zich op tafel, zo veel mogelijk ruimte innemend, ze leerde de techniek van het aandacht vragen, pauzes op de juiste momenten laten vallen, haar woorden nadruk geven, langzaam, overwogen praten. Het had niets met het eigenlijke werk te maken maar het hielp. Ook kleren waren belangrijk. Jurken wekten warme belangstelling en complimenten maar ze begreep snel dat er minder naar haar geluisterd werd naarmate er meer naar haar werd gekeken. Colberts waren het beste. Ze gaven een air van gewicht.

Een keer had ze gezondigd tegen haar nieuw gevonden regel. Op een morgen had de zon zo stralend in haar slaapkamer geschenen dat ze zich er niet toe kon brengen het dofdonkerrode colbert aan te trekken dat ze voor die dag had klaargehangen. Neuriënd was ze op haar fiets gestapt in haar lichtgele zomerjurk en neuriënd had ze koffie voor haar collega's gezet toen de typiste ziek bleek te zijn. Het werd bijzonder geapprecieerd. ‘U ziet er stralend uit mevrouwtje’. Een ander drukte iets te lang haar arm. Snel werd duidelijk dat ze die dag minder collega was geworden en meer was opgeschoven in de richting van de werkster en de typiste. Nooit meer trok ze haar gele jurk aan en als de koffie te lang wegbleef tijdens de vergadering negeerde ze de blikken in haar richting. Ze kocht een nog strenger colbert. Voor wat daar gespeeld werd, kon ze niet genoeg geharnast zijn.

Toen kwam Gemma.

Eerst stond ze, netjes uitgetikt, tussen de nieuw aangemelde clienten. Gemma Kloosterman, oud 16 jaar, leer- en aanpassingsmoeilijkheden. Ada had er niet bijzonder op gelet. Leo was boos op haar omdat hij had moeten stoppen met zijn autorijles en de loodgieter had een prijsopgave gemaakt voor de dakgoot. ‘En als u d'r nog langer mee wacht, dan gaat het houtwerk ook nog rotten en dan komen d'r nog een paar nullen bij’ had hij dreigend gezegd. Toen de collega's haar allemaal vragend aankeken, schrok ze op.

‘Hebt u niet een dochter van haar leeftijd?’ vroeg Olthoff, een vaderlijke man en officieus voorzitter van de vergadering.

‘U toch ook?’ Ze vond het nog een aardig gevat antwoord voor iemand die niet bij de les was geweest, maar Olthoff - een en al bonhomie; wat stonden die glimmende konen hem slecht - lachte welwillend. ‘Ja, op die leeftijd wordt de vader-dochter relatie wat moeilijk. Ik moet eerlijk zeggen dat mijn zicht op wat er in haar omgaat wordt vertroebeld door andere hm - overwegingen. Het werd een verdomd aantrekkelijk kind.’ Er werd welwillend geglimlacht. In dit gezelschap kon alles worden gezegd.

‘Typisch puberproblematiek’ kwam van de overkant van de tafel. Dat was nooit eerder een reden geweest om iemand zo door te schuiven.

‘Goed, laat haar dan maar komen. Bij mij thuis’. Ze kon haar er 's avonds bij nemen, dan kwam het boven op haar salaris.

‘Gemma. Dat betekent edelsteen’. Het klonk uitdagend, met te veel volwassen sarcasme voor een meisje van zestien. Ada keek naar

[p. 7]

het dunne bruine haar dat levenloos op haar schedel kleefde, het nekloze hoofd, de brilleglazen die haar ogen vergrootten zonder de kwaadaardige krentenblik te verzachten.

‘Ze maakt een contactafhoudende indruk’ melde het verwijzingsrapport. ‘Een nors aandoend, onaantrekkelijk meisje dat zich weinig cooperatief opstelt en mij met onverholen wantrouwen bekijkt. Ze reageert niet op een sympathieke benadering en kijkt alleen broeierig terug’.

Mannen! dacht ze verontwaardigd. Ze keek van Gemma naar haar adres: zo'n brede straat met tuinen die er zelfs in Amsterdam altijd zonnig bij lijken te liggen; een straat waar goed geklede mensen in hun Volvo stappen. Het was bijna om de hoek.

Toen ze opkeek zag ze de krente-ogen op zich gericht. En: ‘Ook blij dat je mij niet als dochter hebt?’

‘Ik weet het niet’, zei ze, ‘Ik ken je nog niet’. Het leek het enig mogelijke antwoord.

‘Dat komt wel’.

Ze droeg een vaalgrijze trui met gerafelde boorden, een ribbroek die als een zak om haar heen hing en afgetrapte gympen.

Ze keken elkaar aan, zwegen.

‘Moet je niet vragen waarom ik er zo uitzie, waarom ik niet probeer tenminste nog iets van mezelf te maken’.

‘Vertel het dan maar’.

Ze vertelde. Over de broers die haar op school negeerden, de meisjes die niet naast haar wilden lopen, feestjes waar ze niet werd gevraagd. Ze praatte zakelijk, zonder tranen, zonder beklag, of ze een les opdreunde. Ada zag het gezicht van haar oude analyticus: ‘Wij zijn er niet om de ellende in de wereld te verhelpen; alleen de ellende die mensen zichzelf aan doen’.

‘Wat verwacht je van mij’ vroeg ze voorzichtig. ‘Wat denk je dat er zal veranderen als je hier komt?’ De vraag paste ook in de opzet van het instituut: zo snel mogelijk een concreet doel stellen en in de komende maanden kijken of dit doel bereikt of genaderd was.

‘Niets’ zei Gemma nuchter.

‘Waarom kom je dan hier?’

‘Ik heb niet zoveel mensen om mee te praten en als mijn vader jou betaalt om een uur naar me te luisteren, dan moet je in ieder geval net doen of het je iets interesseert, dus ik dacht - waarom niet’. Ada besloot haar voorlopig niet al te serieus te nemen en Gemma ging iets minder boos weg dan ze was gekomen.

Op een avond zag ze toen ze de huiskamer binnen kwam hoe Leo en Lietje haar nakeken. (Nooit zouden ze haar op een feest uitnodigen of een kamer met haar willen delen op een schoolreisje.) Ze zag hun hoofden meedraaien in de richting waarin ze de straat uitliep en de snelle blik waarmee ze elkaar aankeken. ‘Toch wel zielig’, vond Lietje voor ze zich omdraaide om de volumeknop van de versterker naar links te draaien.

‘Nog zachter’ riep Ada, harder dan nodig was. Lietje gehoorzaamde langzaam. Ze droeg de trui die Ada haar terug had laten brengen.

‘Hoe kom je daaraan?’

‘Van oma. Die vindt ook dat ik iets fatsoenlijks moet hebben om naar school aan te trekken. Ze heeft me verteld hoe jullie er vroeger bij liepen, broeken met lappen en van die stomme Indiase jurken. Je denkt toch niet dat ik daar trek in heb?’

Ada wist niets te zeggen. Ze zou haar moeder eens bellen.

‘Heeft niemand van jullie tijd gehad om de afwas te doen?’

‘Ik heb morgen een proefwerk natuurkunde’.

Ada keek naar de tijdschriften op de grond.

‘Nou ja, ik mag toch wel even uitrusten’.

‘Misschien wil ik ook wel even uitrusten’.

Lietje haalde haar schouders op. ‘Je wilde het toch zelf. Je vond het toch goed dat Thomas wegging? Ik kan zeker geen bijles krijgen?’

‘Nee’.

Leo en Lietje trokken eendrachtig naar hun kamers terwijl Ada langzaam de rommel begon op te ruimen. ‘Waren het nou vroeger ook al zulke loeders en heb ik het nooit gemerkt?’ vroeg ze hardop aan de philodendron, zag dat de plant stond te sterven en liep naar de keuken om water te halen. Ze was trots op ze geweest, vroeger. Ze waren knap, intelligent, sportief en redelijk populair, misschien een beetje egocentrisch, maar dat was haar toen nooit zo opgevallen. Misschien was het tijdelijk. Het leek of ze haar

[p. 8]

hele leven in een karikatuur zag. Misschien kwam het door Gemma's verslag van haar belevenissen op school: ‘- van die verwende welvaartsvarkens die denken dat hun een groot onrecht wordt aangedaan als ze een pukkel op hun kin hebben of als hun derde vakantie niet doorgaat. Wat moet ik daarmee?’

‘Ze zijn gewoon een beetje in de war’, zei haar moeder verzoenend door de telefoon. ‘Dat moderne gedoe van jullie ook en als ik dat kind nou een plezier kan doen, waarom niet?’

Olaf verdween geleidelijk naar de achtergrond. Op een dag realiseerde ze zich dat hij al twee weken niet was geweest. Ze had hem nauwelijks gemist. Hij leek een van haar kinderen geworden zoals hij 's avonds verwachtingsvol aan tafel zat, mopperend als ze het spelletjesbord weghaalde om de tafel te dekken. Vroeger deed ze het graag, koken. Uren kon ze neuriënd in de keuken staan, tevreden met de wereld en het vooruitzicht op genietende gezichten om de tafel. Misschien kwam het later wel weer terug, als ze het niet meer zo druk had. Een keer had Olaf terwijl hij de haastig in elkaar geflanste maaltijd naar binnen schoof, in detail beschreven hoe zijn vrouw vroeger piepkleine, eigenhandig gepelde garnaaltjes met een speciaal mesje opensneed, ze van binnen insmeerde met een mengsel van sambal en ketjap (of met een knoflooksausje, al vond hij dat zelf iets minder smakelijk), ze vervolgens een voor een door eiwit, daarna door paneermeel en weer door eiwit haalde en ze dan heel licht frituurde. Het had haar kort geirriteerd.

Toen Martine belde en na een lange omweg voorzichtig terechtkwam op Olaf (‘ik wil natuurlijk niets achter jouw rug om doen en hij zegt dat het helemaal uit is tussen jullie, maar ik wilde het je toch even laten weten’) drong tot haar door dat hij definitief was overgelopen.

Aangemoedigd door haar laconieke reactie had Martine nog even doorgepraat, ‘misschien ligt het aan mij, maar hij schijnt niet te begrijpen dat ik geen uren naar hem kan luisteren als ik de volgende dag om zeven uur weer op moet. Volgens mij heb je hem smerig verwend’. Ze had geprobeerd het als een grapje te laten klinken, maar halverwege was de poging mislukt.

‘Ik zou hem nemen zoals hij is of gewoon de deur uit zetten. Het lijkt me ongeneeslijk’, zei Ada in een plotselinge opwelling van nuchterheid.

‘O, hij was bij jou dus ook al zo’. Het klonk opgelucht. Beschaamd herinnerde ze zich hoe gevleid ze zich had gevoeld tijdens zijn eindeloze monologen. Thomas had al zo lang niet meer dan drie woorden achter elkaar tegen haar gezegd. Gelukkig was ze geweest. ‘Stomme eend’ zei ze zacht. Het was een uitdrukking van Gemma.

Ze moest oppassen dat ze zich niet door Gemma liet beïnvloeden. Natuurlijk was een meisje als zij wat bitter en het was tenslotte niet Olafs schuld dat hij verwend was. Een voordeel was, dat ze nu Thomas weer waardeerde. Ze begreep hem beter nu ze 's avonds soms ook moe was. Als hij terug was zou ze alles anders doen. Op de kalender telde ze na hoeveel maanden hij nog weg zou blijven en met Leo en Lietje bekeek ze zijn laatste foto's.

‘Hij ziet er best nog wel goed uit’, zei Lietje keurend. ‘Weet je eigenlijk dat je nodig naar de kapper moet?’

Ada zuchtte. ‘Ik heb geen tijd’.

‘En die broek die kan ook écht niet meer’.

Ze raakte wat verwijderd van de vrienden die Thomas' brieven met meer enthousiasme lazen dan zijzelf. Hij deed veel goed, daar in de verte, en klaagde dat ze hem te weinig geld stuurde. ‘Als je de armoede hier vergelijkt met al die weelde daar bij jullie - ’. Hij was van Delhi naar Calcutta verhuisd, waar alles nog erger was. De vrienden hielden een inzameling waaraan Ada niet bijdroeg. ‘De kinderen groeien zo hard en ik kan de reparaties aan het huis niet betalen’. Ze geloofden haar maar half. Thomas' foto ging van hand tot hand. Tussen kleine bruine mensen stond hij, stralend als een messias.

‘Een handige donder’ zei Gemma waarderend. Ze had het verhaal van Thomas' vertrek van haar ouders gehoord die vrienden van haar vrienden kende. ‘En wil-ie nou ook nog dat jij dat financiert?’ Ze gooide haar hoofd achterover en lachte.

‘Natuurlijk niet. Zo is het helemaal niet’. Ada bloosde geërgerd.

‘En waarom moet jij er 's avonds dan nog bij werken’. Het meisje lachte cynisch, de zwarte ogen kwaadaardig als van een demon waartegen ze zich vergeefs probeerde te beschermen.

‘Je moet de dingen niet zo verdraaien. Dat kwam toevallig zo uit, dat hadden we geen van tweeën voorzien’.

‘O’. In Gemma's gezicht zag ze wat ze niet uitsprak, ‘die stomme wijven’ een van haar vaste uitdrukkingen.

Gemma veranderde niet, zoals ze had gehoopt. ‘Ik heb gewoon mijn eigen kijk op de dingen, die kun je niet meer veranderen. Hoeft ook niet. Ik voel me er uitstekend bij’.

Ada voelde dat ze steeds minder greep

[p. 9]

kreeg op het meisje en op haar eigen leven. Steeds vaker faalden haar pogingen haar eigen perceptie van haar bestaan vast te houden tegenover het verwrongen beeld dat het meisje haar voorhield. Ik ben een gelukkige vrouw, hield ze zichzelf voor, met een goed huwelijk, aardige, gezonde kinderen, een mooi huis en een goede baan. Daar was niets vreemds of belachelijks aan. Met moeite bedwong ze haar afkeer toen ze haar na afloop van het uur een hand gaf ‘tot de volgende keer’.

Ze was nauwelijks vertrokken toen de telefoon ging. Gemma's moeder. ‘Ik wil zo graag dat u weet dat we u erg dankbaar zijn voor wat u voor Gemma doet. Het gaat zo veel beter met haar -’. Ze had een stem waarnaar het moeilijk luisteren was. Iets dat uren op de achtergrond kon doorklinken als het geluid van regen op een zinken dak. ‘Ze ziet er zelfs beter uit, een beetje punk misschien maar punk is allang weer uit dus dat geeft niet en gewone kleren staan haar toch niet, het geeft haar toch iets van een eigen stijl, vindt u niet? En op school-’.

Ada vroeg zich verbaasd af wat de verandering kon hebben veroorzaakt. Ze was er zeker van dat zij het niet was.

‘Natuurlijk ben ik niet veranderd, maar ik moest iets doen om te zorgen dat ik hier kon blijven komen. Ik vind het wel lekker om zo nu en dan een beetje te praten en ik weet wat ze willen’.

Ze droeg inderdaad betere kleren, zat rechter op haar stoel en praatte minder plat. Ook de wrok, het botte kinderverzet, was uit haar houding verdwenen en huisde nu alleen nog in dat te bolle hoofd.

‘Ik ga ook weer naar school. Vandaar’.

Op een avond terwijl ze, nog in mantelpak, de was stond uit te zoeken (hoe is het in godsnaam mogelijk dat een gezin van vier personen zoveel vuile was produceert? Ze stelde de vraag niet hardop, denkend aan de vrouwen in Calcutta die hun was op hun hurken in een modderpoel moeten doen) ging de bel. Tiny, met een opgerold tijdschrift onder haar arm. Tiny las altijd de tijdschriften in de stadsbibliotheek. Ze had geen geld voor abonnementen en wilde toch graag bij blijven. Het was een Engels tijdschrift, dat ze in haar opwinding gewoon had meegenomen, opengeslagen bij een foto van Thomas. Het artikel dat er bij stond, loog er niet om: hoe hij zijn makkelijk leven thuis had opgeofferd om in een van de armste streken ter wereld zijn leven een zinvoller wending te geven. Er was een foto bij van hun huis ‘waar zijn vrouw en kinderen nog steeds wonen’ (zich nog steeds wentelen in overbodige milieuschadende luxe) en het hutje waar hij een tafel en stoel en een bed had staan. Hij gaf een brede uiteenzetting over de Idealen van zijn Jeugd die langzaam onder de druk van de omstandigheden verloren waren gegaan, over de overbodige luxe waartoe zijn omgeving hem zonder dat hij het merkte had verleid en de totale katharsis die een toevallige ontmoeting in Delhi hem had gebracht. Ada dacht aan de woedende ruzies die ze hadden gehad toen hij een huis, een tweede huis (wat gelukkig niet was doorgegaan) en een BMW had gewild.

‘Maar hij wou die dingen zelf hebben, ik wilde niet eens’ protesteerde ze tegen de kinderen die trots het artikel aan hun vrienden lieten lezen.

Ze luisterden niet.

‘Bovendien heb ik nooit iets gemerkt van die idealen. Zijn enige zorg was net zoveel tentamens te doen dat zijn vader zijn toelage niet introk en zo nu en dan gingen we de stad in als we op de radio de politiezender konden krijgen. Dan lieten we ons wegjagen en kwamen direkt daarna weer terug. Ik geloof niet dat we er iets bij dachten. Ik heb nog een keer een klap van een agent te paard gekregen. Thomas niet. Die bleef altijd achteraan, dan was hij het eerst in het café’.

Dit was dom. Natuurlijk wilden ze dit niet horen. Ze had het ook eigenlijk niet willen zeggen. Ze schaamde zich een beetje.

Op het instituut werd besloten dat er een instructieboek zou worden gemaakt. Na een publicatie in een vaktijdschrift was de belangstelling voor de nieuwe werkwijze gegroeid en opleidingsinstituten en belangstellende particulieren hadden al om inlichtingen gevraagd. Gemma zou als een van de belangrijkste cases worden opgevoerd. Ze kwam nu drie maal in de week. Zo was in de vergadering besloten. De ouders waren tevreden, Gemma was minder onhandelbaar dan vroe-

[p. 10]

ger en Ada werd gefeliciteerd. Zelfs Olthoff had iets van zijn ironische hoffelijkheid teruggenomen. ‘Ik moet eerlijk zeggen, u hebt een klein wonder verricht met dat meisje’. Hij wees naar een soort kasboek waarin hij de conditie van de clienten bijhield. ‘Op vijf punten aanzienlijk verbeterd. Heel mooi’. Ada vond niet dat Gemma in haar voordeel veranderd was, maar hield het wijselijk voor zich. Ze kon het extra geld goed gebruiken en vroeg zich af of Gemma dat wist. Ze was het type dat als kind aan deuren had geluisterd, zich stil hield in een hoekje of onder tafel om de anderen later quasi-argeloos in verlegenheid te brengen met wat ze had gehoord.

Terloops hoorde ze dat de plannen om haar te ontslaan nu definitief van de baan waren. Ewald, een van de jongere collega's, zou vertrekken. Ze probeerde niet te laten merken dat ze niet wist dat er iemand weg moest en nog minder dat ze dat zelf zou zijn, al vond ze het een voor de hand liggende keuze. Ze was tenslotte als laatste gekomen. Ewald vertrok stoicijns en kwam vormelijk afscheid nemen. Een goede verliezer. Heimelijk voelde ze zich schuldig.

Plotseling was Thomas terug. In een golf van publiciteit en glorie. Daar hadden de vrienden voor gezorgd. Hij leek een vreemde, zo bruin, zo vrolijk, luchtig en tegelijk met een diepernstige blik. Ze huilde bijna van opluchting.

Iedereen kwam op bezoek. Na haar werk liep ze met glazen en hapjes heen en weer tussen de kamer en de keuken, hoorde flarden van gesprekken, nam de telefoon aan en opende de voordeur. Tijd om over de toekomst te praten hadden ze nog niet gehad, maar ze voelde dat alles nu weer heel snel normaal zou worden. Hij kon zijn oude baan terug krijgen, dan kon ze Gemma naar huis sturen en haar werk halveren.

Pas 's nachts hadden ze tijd om te praten.

‘Het gaat hier allemaal goed zo te zien. Dat hoopte ik al’. Ze keek hoe hij zijn broek over de stoel hing en naar zijn tandenborstel zocht. Hij was magerder geworden.

‘Gevers zegt dat je weer terug kunt komen. Het heeft natuurlijk geen haast, je moet eerst goed uitrusten’. Hij keek haar pijnlijk getroffen aan, de tandenborstel met precies een halve centimeter pasta boven de wasbak. ‘Ik dacht dat je het begrepen had. Je wilt toch niet dat ik terug ga naar dat gekkenhuis? Bovendien heb ik belangrijker dingen te doen. Die mensen daar hebben me harder nodig dan jullie. Voor zover ik kan zien hebben jullie hier nergens gebrek aan. We gaan een fundraising actie op touw zetten voor die mensen daar. Ik zou alleen een auto moeten hebben. Ik heb gezien dat je een spaarpotje hebt -’.

Ada ging zitten. Het suisde in haar oren. ‘Dat is voor de dakgoot’.

‘De dakgoot’. Hij sprak het woord uit met een nadruk die haar duidelijk moest maken hoe absurd, hoe banaal en truttig het was je over iets als een dakgoot zorgen te maken. ‘Onzin. Als je nou morgen even een checkje schrijft, ga ik direkt kijken of ik iets op de kop kan tikken. Ik heb nu een boel publiciteit gehad, daar moeten we van profiteren. Het is zo over. Ik heb beloofd dat ik met een half miljoen terug zou komen’. Hij rekte zich energiek uit. ‘Je was het er toch mee eens dat we dit wilden, je hebt tenminste nooit geschreven dat je er tegen was en jij vond toch ook dat er iets gedaan moest worden?’

‘Ja maar, ik ben zo moe’. Het klonk weinig overtuigend. Ze dacht aan Gemma. ‘Stomme wijven’.

‘Laten we dan gaan slapen, dan praten we er morgen verder over’.

Ze lag lang wakker, viel pas in slaap toen ze een aantal solide argumenten had bedacht, waarmee ze hem duidelijk kon maken dat het niet kon. Vergeefs probeerde ze de volgende dag het onderwerp weer ter sprake te brengen. De kinderen kwamen binnen en hingen aan zijn armen, ze brachten vrienden en vriendinnen mee en bleven in zijn buurt rondhangen. Toen zelfs haar ouders ademloos naar Thomas' verhalen luisterden, wist ze dat ze verslagen was.

‘Je ziet er slecht uit’ zei haar moeder kritisch. ‘Je zou een beetje beter op jezelf moeten passen’. Ze keek vergelijkend van Thomas naar haar. ‘Ik heb het je al zo vaak gezegd, je moet je een beetje verzorgen als je ouder wordt’.

‘Hoe voelt het om zo'n man te hebben?’ vroeg Martine jaloers. Ze was nog steeds met Olaf. ‘We vinden hem allemaal geweldig’.

‘Ik geloof niet dat mijn vrouw erg enthousiast is. Misschien moet het nog even wennen. Het is tenslotte een hele overgang’ zei Thomas mild. Hij vergaf haar.

Verward liep ze naar de keuken. De schone glazen waren op. Tiny liep haar achterna, pakte een theedoek. De deelneming in haar toon irriteerde.

‘Ga maar even zitten. Ik doe het wel’.

Ada keek naar haar gebogen rug toen ze de gootsteenbak vol liet lopen, haar bewegingen telkens onderbrekend met het ongeduldige gebaar waarmee ze haar bril terug duwde op haar neus. Tiny was de enige die haar situatie begreep, maar niemand luisterde naar Tiny. Dat had ze vroeger zelf ook niet gedaan.