Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 42]

Journaal
J.J. Peereboom

Wie een werkelijk journaal schreef, iedere avond, zou zich bezig kunnen houden met de verschillen tussen de dagen. Geen twee zijn hetzelfde, bij nabeschouwing: lijnen zus, kleuren zo, sommige ervaringen recht voor het oog, andere onzichtbaar maar ostinato aanwezig.

De ambitieuze dagboekhouder zou ook willen onderzoeken wat de uitwerking is van genoegens en ongenoegens op de levenslust. Het moet niet te goed gaan: mooi weer, Kees en Amelia zijn weer bij elkaar, Gerard belt op met twee complimenten en een uitnodiging, de belasting betaalt iets terug - alles op rolletjes, maar de avond valt in vormeloze treurigheid.

Daarentegen: Piet moet weer in het ziekenhuis, Eduard die een project kwam bespreken heeft afgezegd, de dakreparatie kost 6000 gulden, er komen ideeën op maar het zijn banaliteiten - en de stemming blijft onbewolkt, alsof het ergste achter de rug is.

Als alles meezit komt de vrees van Polycrates op: het kan niet duren, en aan het andere uiteinde gebeurt het tegenovergestelde; maar de verdeling van druk en opluchting blijft onvoorspelbaar en onverklaarbaar.

Het enige wat er met dagen gedaan kan worden is ze beschrijven. Of doet het er weinig toe hoe ze zijn. In ieder geval werken wij door. Business as usual. Voorbij de jaren toen de romantische student van ellende aan zijn rustbed gekluisterd bleef, en van exaltatie zijn gedachten niet kon ordenen.

Tegenwoordig spelen de dagen zich af op de achtergrond, maar toch: hoe gaat het?

Bij de hoek van het Obrechtplein waar de kinderen speelden leunde een jongen voorovergebogen op een verkeerspaaltje, met zijn gezicht verborgen in zijn elleboog. Een meisje, jonger dan hij, stond erbij te kijken in roerloze afwachting.

Het zou kunnen zijn dat hij 'm was met verstoppertje, en aftelde; maar wie zou zich verstoppen op een plein, en de andere jongens holden rond en voetbalden en schreeuwden.

Zijn houding kon ook betekenen dat wanhoop zich van hem meester gemaakt had, op de leeftijd van acht jaar; en het meisje waakte bij hem.

Een gepensioneerde zou op de hoek aan de overkant kunnen kijken tot hij overeind kwam: luidruchtig of in zichzelf gekeerd. Wie bezigheden heeft fietst door. Intussen heeft de jongen zich in de herinnering gevestigd als beeld van de wanhoop, en niet een kinderlijke: een ongenadige. De gedachte die volgt is dat zijn noodlot in de voorbereidende fase verkeert, en dat hij over tien jaar aan de heroïne is.

Maar misschien keek hij even later lachend op.

Ook S. stond op de afscheidsborrel vorige week. Sinds hij enige jaren geleden blijvend arbeidsongeschikt is verklaard heb ik hem maar een of twee keer gesproken. Hij draagt nog steeds slechtzittende truien naar alle gelegenheden; en hoewel hij veel lacht blijft hij ongetwijfeld verontwaardigd over het gebrek aan medeleven dat hij ondervonden heeft bij zijn ziekte.

Hij heeft bij herhaling uitdrukking gegeven aan die grief, alsof zijn geval iets bijzonders was in plaats van weer-zo-een. Het zou mij niet verwonderen als de meerderheid van de werknemers in Nederland verontwaardiging voelt over hun collega's.

S. heeft van zijn kant nooit belangstelling getoond voor iemand; daardoor houdt hij zoveel tijd over om zichzelf te beklagen. Hij is een extreem geval, en ik zou zijn gaan vragen hoe het met hem ging als wij niet vroeg weg hadden gemoeten.

Hij zal het mij waarschijnlijk kwalijk nemen, zonder te vermoeden hoe weinig het gescheeld heeft. Vriendelijkheid kost weinig inspanning tegen mensen van wie ik opgehouden ben iets te verwachten. Daardoor heb ik de reputatie op kunnen bouwen van een vriendelijk persoon, een karakteristiek die mij verwondert.

Ik laat mij blijkbaar niet kennen in de omgang. Misschien is de ware S. net zo verborgen. Wie weet wat er onuitgesproken bij hem leeft; maar onze relaties worden bepaald door hoe wij ons voordoen.

[p. 43]

Nu en dan moet ik er mijzelf aan herinneren dat de bloei van de Verenigde Republiek in de zeventiende eeuw een tijd lang gaande werd gehouden met en ondanks eindeloos vergaderen. Wat zal het vervelend geweest zijn bij die Hollandse en Friese en Zeeuwse burgers, terwijl het avondlicht diagonaal door de hoge glas-in-loodramen viel; maar zij deden goede zaken.

Gisteren op de vergadering hoorde ik weer een heel stel verstandige, grappige, onderzoekende mensen veranderen in statenleden. Er was een regeling ontworpen voor vijf jaar, waarop uitzonderingen toegelaten zouden worden. Vraag: was het in orde om uitzonderingen bij voorbaat te aanvaarden zonder vast te leggen wat het voor uitzonderingen zouden mogen zijn? Het duurde zoiets als drie kwartier, vervuld van ‘een punt dat nog even’, ‘wat gebeurt er als’, ‘om terug te komen op’, ‘ik heb nog een vraag over’, ‘een aspect dat ik niet heb horen noemen’, totdat aanvaard was dat de effectiviteit van de regeling zal afhangen van de redelijkheid van de gebruikers.

Wist ik maar een betere formule dan vergaderen. Integendeel: het moet zo. Een commissie moet een stuk opstellen en dan moet de rest van de belanghebbenden kijken wat zij ervan vinden en erover van gedachten wisselen. Een uitstekende vorm, waar rede en ervaring voor pleiten. Waardoor wordt het altijd vervelend, en soms zo vervelend dat het bijna niet uit te houden is? Waarschijnlijk doordat de meningsverschillen steeds kleiner onderverdeeld worden niet om een betere conclusie binnen bereik te brengen maar om de vergaderaars gelegenheid te geven zich uit te drukken.

Maar waarom willen zij niet liever naar huis dan zich uit te drukken in dat dorre vocabulaire?

Er kunnen verschillende redenen zijn, bijvoorbeeld dat zij zich betrokken voelen bij de samenleving en zich moeite geven. Verstandige, onderzoekende mensen. Mijn houding verdient weinig bijval.

Midden op de avond stond een man in de straat minutenlang dezelfde fluittoon te herhalen om zijn hond terug te roepen. Eerst klonk het hartelijk. Ik stelde mij een ruigharige viervoeter voor die om de hoek zou komen draven met opslaande voorpoten en flappende oren.

Op den duur werd de toon ergerlijk. Nog enkele minuten en ik zou een machinepistool uit de kast willen halen, de loop door een kier van het raam steken zoals op de film, en de hondenvriend neerknallen.

Consternatie in de straat. De vrouw van de gevallene vliegt haar huis uit en omarmt hem terwijl hij zijn laatste woorden stamelt. Ik voeg mij bij de omstanders en onderschrijf hun verbazing over het schot. Als de hond om de hoek komt is de ambulance al vertrokken; en geleidelijk verspreiden zich de napraters.

Ondervraagd door de politie val ik spoedig door de mand. TBR is niet haalbaar, ik moet de cel in. Daar word ik bezocht door de vrouw van mijn slachtoffer, met wie ik gewikkeld raak in een verhouding van erotiek en afkeer, onder het oog van de cipier.

Tot zover het verzinsel. Daarna wordt het ingewikkeld, want waar kwam zo'n verhouding voor, ergens bij Iris Murdoch? Ik zou het op willen zoeken, maar er zijn andere dingen te doen.

De moord bleef spoken tot in de nacht. Even een uitschieter in de verbeelding, en de avond draagt een litteken van misdaad, bloed en straf. Onverkwikkelijk, maar het kan niet anders. De verkwikkelijkheid van de omgang, vriendelijke dingen gezegd op het juiste ogenblik, vereist het tegenwicht van een andere werkelijkheid.

Het vertrouwde verschijnsel afkoelen en opwarmen van vriendschappen en vriendelijke betrekkingen kan toegelicht worden aan de hand van een bord met hokjes. In ieder hokje wordt een vriendschapsmotief genoteerd, tot een totaal van vijf-en-twintig, vijf bij vijf; of zes-en-dertig? Nee, vijf-en-twintig is genoeg. Motieven zijn bijvoorbeeld: gedeelde schooljeugd, gedeelde studietijd, verwant gevoel voor humor, gezamenlijke zakelijke belangen, zelfde hobbies, sympathie voor elkaars metgezellen, begrip of respect voor elkaars maatschappelijke positie.

Op het bord kruisen wij aan de motieven die in het besproken geval werkzaam zijn. Soms blijft het bij twee; tien van de vijf-en-twintig is ongewoon veel.

Voorbeeld: A. en ik zijn goed bevriend, want wij zijn samen op school geweest, wij houden de voetbaluitslagen bij, weten veel van kamermuziek, vinden elkaars vrouwen prettig gezelschap en kampen allebei met de combinatie van ongeloof in de burgerherenrol en gehechtheid aan de vormen ervan. Jammer is dat ik een lage dunk heb van A's grapjes, en dat hij vindt dat ik mijn kansen gemist heb in de maatschappij; hij doet zaken in Frankrijk en spreekt goed Frans, ik doe nergens zaken en ben beter in Engels; hij weet veel van antiek en niets van wijn waar ik mij voor interesseer.

Geen nood, wij zijn vijf-hokjesvrienden. Eens in de paar maanden praten wij moeite-

[p. 44]

loos een avond door. De ervaring zou rijker kunnen worden als wij over een ruimte van tien hokjes beschikten, denk ik; maar misschien zouden wij de weg kwijtraken als wij zoveel kanten uitkonden.

Wel zijn twintig lege hokjes een hele uitgestrektheid; zo wordt het een opluchting om elkaar een tijd lang weer niet te zien.

In Amerika, hoor ik, zendt één televisiekanaal de hele dag nieuws uit.

Wat een schrikbeeld. Wij hebben de laatste tijd wel eens, wanneer wij om acht uur eten, het journaal van de NOS aan, en wanneer wij vroeg zijn om zeven uur het six o'clock nieuws van de BBC. Als de bezorgscholier met de uitgestoken benen geen vertraging heeft gehad weet ik bijna alles al uit de NRC.

Maar je ziet de gezichten, zeggen de voorstanders. Inderdaad komen er gezichten bij. En de BBC doet het beter dan de NOS! Meer film, dat is waar. Ik zie niet wat er goed is aan het gebruik om de nieuwslezer zich te laten afwenden voor gesprekken met Newcastle of Bonn op de monitor. Daar staat een Colin of een Peter die geacht wordt in de geheime beraadslagingen van zijn woongemeente ingevoerd te zijn. Iedereen die wel eens in de journalistiek gewerkt heeft hoort aan ze dat ze hun informatie nog steeds op de oude manier verkrijgen, door de kranten te lezen.

En dat zou de hele dag doorgaan, als wij het Amerikaanse niveau halen?

Natuurlijk, en niemand is verplicht om te kijken. Ik hoef niet te klagen, maar het is verontrustend om vast te stellen dat de informatiestroom zwelt, zowel nieuws als achtergrond, en dat niemand rept van mijn ideaal, het essentiekrantje, één blad gevouwen tot vier pagina's waar het nieuws in geconcentreerd is. Daar vliegen de lezers niet in een kwartier over honderdduizend woorden heen zoals in de grote krant; en zij laten zich niet drie keer hetzelfde vertellen. Zij boren hun gedachten in de tekst; alleen een nauwkeurige opmerker ziet het begrip, de ontzetting, de spotlust en de wanhoop elkaar afwisselen op hun gesloten gezichten, en weet dat zij de kalmerende alledaagsheid kwijt zijn. Zij beseffen wat er omgaat.

Gisteren was het weer bijna half twee toen wij bij W. weggingen. Als mensen hier zo lang blijven zitten vecht ik tegen de slaap. Het leek mij niet dat de W.'s dat deden, en dat zij onze aandacht op de klok probeerden te richten; misschien merkte ik het niet na de vele wijn. Wij waren wel luidruchtig.

Vanmorgen bij het ontwaken dacht ik, het moet anders. Dat denk ik al veertig jaar eens in de zoveel weken. Het zelfverwijt is ernstig gemeend, maar het klinkt als de pose van de eeuwige jeugd.

Betekenissen van paniek: de beroering in overvolle danszalen waar brand uitbreekt; de beroering die autoriteiten voorzien en ongegrond verklaren wanneer een kernreactor lekt; de radeloosheid van mensen in wankel psychisch evenwicht die door hun gedachten bestormd worden.

Als mildere variant van de laatste soort is er de ontsteltenis die ik soms ondervind tussen werkzaamheden door. Waar moet dit heen? Volgend jaar zal ik niet wijzer zijn dan nu: over tien jaar nog steeds niet, en tot slot komt het verval. Er bestond hoop dat doorzetters een hogere trap van inzicht zouden bereiken, of een draai aan de geschiedenis geven zodat hun levenslijn niet meer waterpas liep; het is onmogelijk gebleken om daar naartoe te werken met behoud van gezond verstand.

De stad wordt bevolkt door vreemdelingen, enkele herkenbaar; het waait heel wat deze herfst, en van tijd tot tijd straalt een hard zonlicht tussen de wolken door; het verkeer dringt heen en weer; de middag is jong, dus er blijven vijf uren open voordat het eten afleiding zal brengen; en wat kan je anders doen dan je eigen weggetje aflopen.

Verwachtingen worden niet vervuld. Het bewustzijn dient nergens voor. Dieren hebben het waarschijnlijk makkelijker; zelfs dat is onzeker. Honden, koeien, reigers staan soms te kijken of ze met een verwante gewaarwording kampen, zonder woorden.

Het menselijk lichaam is niet het best denkbare model om samen van te genieten. Er zit vaak iets verkeerd of in de weg. Op het centrale sexuele gedeelte maak ik geen aanmerkingen, maar het wordt omringd door ongemakken: stotende botten, kriebelende haren, vel in de knel, te zwaar rustende rompen, te warme buiken, te koude ruggen.

De omgang had veel zachter ingekleed kunnen worden als het lichaam niet op andere activiteiten berekend had hoeven zijn: lopen, tillen, schrijven, knutselen.

Zoals gewoonlijk wanneer er een klacht geformuleerd is over het lot van de mens kan er negatief of positief op doorgedacht worden. Positief zou zijn: laten wij zo zorgzaam mogelijk het ongemak verhelpen dat wij elkaar aandoen.

En dan te bedenken dat de aansluiting van onze lichamen een stuk soepeler en weldadiger verloopt dan die van onze gedachten.

[p. 45]

Als ik het vierjarige dochtertje van de overburen hoor praten bij hun voordeur hoef ik maar op te gaan zitten in mijn stoel om haar te bestuderen: haar kleine benen onder het minirokje, haar blonde paardestaart, haar armen schuin omlaaggehouden en haar stem die aan alle woorden bijna dezelfde hoogte geeft, zoals iemand die tien gulden in kwartjes uittelt.

Ik vind haar aanblik en dat geluid zo leuk dat ik soms onder het scheren of na het douchen naakt naar het raam loop om te kijken. Er hangen vitragegordijnen die beletten dat ik gezien word; dat hoop ik tenminste.

Soms vrees ik dat de moeder die even later naar buiten komt mij verscheidene malen heeft opgemerkt, en haar vingers kromt om te krabben wanneer zij zich voorstelt dat ik op het kleine meisje af zou komen.

Een naakte oudere persoon achter een gordijn! Bij de gedachte aan de indruk die de moeder van mij zou kunnen hebben voel ik mijn gezicht ongunstiger worden, met hangende oogleden en een vochtige mond. Zo gaat iemand die vreest dom gevonden te worden er dommer uitzien, en iemand die meent dat men hem lollig vindt....

De dag zou kunnen komen dat zij het niet meer uithoudt en driftig gebaart naar mijn gordijnen op de eerste verdieping: weg, weg, weg! Wat zij dan ziet verdwijnen zal alleen mijn schim zijn, maar ik weet dat ik het ben, een gebogen grauw naakt op weg terug naar de wasbak.

Merk op dat dit weer typisch stadsleven is. Op een dorp zouden wij elkaar kennen; hier niet.

De oude heer die anderhalf jaar geleden in Groenendaal opzijkeek van zijn moeizame wandeling voorover steunend op twee stokken was bijna zeker meneer R. die in mijn schooltijd wel eens theedronk bij ons thuis. Hij had last van zijn benen, of heupen; na een operatie ging het een tijd lang beter, toen weer achteruit. Een sprekende herinnering aan hem is dat hij zei: nu ik over de veertig ben vind ik iedere keer als ik in de spiegel kijk dat ik meer op een haring ga lijken.

Ik had hem kunnen groeten, maar twijfelde en de kans ging voorbij. Enkele maanden later las ik zijn doodsbericht. Sindsdien is hij bij herhaling in mijn verbeelding verschenen, opzij kijkend van boven zijn stokken. Hij vindt dat ik best iets had mogen zeggen, en ik sta klaar om het toe te geven. Ons gesprek komt niet tot stand, maar lijkt soms dichtbij. Ik spreek vaak mensen van wie ik verder afsta dan van de vertrouwde doden.

Een medium zou een séance voorstellen, maar wij moeten er geen vreemde bij hebben. Als praten niet kan, laat ik het bij een groet over de grens van de dood. Aan de andere kant, in het levenloze licht, staat hij in

[p. 46]

mijn richting te kijken net als in Groenendaal, en hij groet niet terug.

Tom oud drie jaar speelde op de kale vloeren van het huis in de Okeghemstraat dat zijn ouders gekocht hebben. Zij waren plannen aan het maken voor de verbouwing en schraapten hier en daar vast wat. Hij voelde zich goed thuis, was gaarne bereid op handen en voeten de trap mee te beklimmen, en raakte maar kort in een afwijzende stemming toen hij geen tweede stuk taart mocht.

Boven bekeken wij zijn toekomstige kamer, met uitzicht op de achtertuin. Meubels staan er nog niet. De ruimte moet eerst ingevuld worden; en dan de tijd.

Over vijftig jaar komt Tom iemand tegen die zegt, ik ben vroeger een paar keer bij jullie geweest in de Okeghemstraat. Dat is waar! zal hij antwoorden hoewel hij er misschien niets meer van weet: de Okeghemstraat, wat toevallig, ik heb de laatste tijd veel aan dat huis gedacht.

Maar wat hij zich dan herinnerd heeft, dat moet nog gebeuren.

Wat een gewaarwordingen, aan het begin van een novemberavond, onder het lopen van het station Leiden naar de Breestraat, met winkels, bioscopen en restaurants kijken en bedenken hoe het in 1950 ging. In vorige jaren heb ik vaak de auto genomen naar deze bijeenkomsten en ben uitgestapt met het vernauwde bewustzijn dat de verantwoordelijke chauffeur past. De wandelaar staat open voor indrukken en hoeft ze niet te coördineren; hij laat zich bezighouden door zijn omgeving en zijn herinnering.

Steenstraat, Beestenmarkt, Galgewater, Kort Rapenburg; stille echtparen met sjaals gekruist onder hun jas zijn op weg naar gezellige avonden; de jongeren schreeuwen even hard als in Amsterdam, en razen voorbij op onverlichte brommers. Veel is het niet, zo'n stad blijft ongebruikt als er geen handel gedreven wordt.

Het wegdek is nat, straks gaat het door met regenen; nee, nu alweer. Wat is de inhoud van dit welbehagen: weemoed, of de illusie van een nieuw begin, of het vooruitzicht van de afloop? Of de samenkomst van begin en afloop, een dubbele visie die nog niet de eeuwigheid aan het licht brengt, maar die bevrijdt uit het smalle moment.

Ik zou wel door willen wandelen: Papengracht, Pieterskerkhof, Kloksteeg, Rapenburg, en de bijeenkomst overslaan, of tenminste uitstellen.

Maar ik deed het niet hoor.