Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 37]

Een wat droevige dienstreis
A.L. Schneiders

Sandton City is een van de nieuwere satellieten van Johannesburg, een van de meest luxueuze ook, en grenzend aan de zwarte woonstad Alexandra. Hoewel Alexandra zo groot is als een flinke zwarte binnenzee, zou je ernaar moeten zoeken, je zou in een vliegmachine moeten stappen om die stad uit de lucht te kunnen zien. Blank Zuid-Afrika is een wonder van landschapsarchitectuur, het is een enorm fata morgana van alleen maar blanke vredigheid tot op de horizon.

Een daarginds wonende Nederlander had mij uitgelegd dat Sandton de meest cosmopolitische satelliet was en dat er allerlei interessante initiatieven werden genomen voor uitwisselingen met het naburige Alexandra. Het zou wel waar wezen, al hadden deze initiatieven niet kunnen verhinderen dat er recent nog weer een bom was afgegaan in een van de lange glinsterende winkelgalerijen die door Sandton City meanderen. Dezelfde Nederlander had mij verteld van de angsten die onder dat vernis van luxe en vredigheid sudderen, vooral die voor verkrachting van de blanke dames en meisjes, maar niets daarvan te merken in het straatbeeld, niemand lijkt in paniek.

Wat een luxe ook in ons hotel dat lijkt te zweven op hoge wijde vleugels van aluminium, spiegelglas en bladgoud. Van binnen leek het geheel computerized, zachtjes zoemend en klikkend, geen deur die sloeg, geen stem die galmde. Later begreep ik dat die rust niet alleen kwam door de fraaie bouwkundige voorzieningen, maar ook doordat het voor meer dan negentig procent uit lege kamers bestond. De toeristen wilden niet meer komen. Op onze etage, de dertigste en hoogste, leken wij de enigen te zijn, maar wij waren dan ook gehuisvest in de ‘Royal suite’.

Daar hadden wij zeker niet om gevraagd, maar de directeur had het zo gewild, en het was maar de helft van de prijs van een gewone kamer. Het was wel gênant om tegen zo'n korting door de vorstelijke vertrekken van deze suite te dwalen, een appel oppikkend uit de vruchtenmand met lintjes en de fles champagne inspecterend die voor ons gereed stond in zijn koeler. Gelukkig was het maar lokale champagne, een soort bubbelwijn. Veel schrikbarender was dat zowel onze zitkamer als slaapkamer uitliepen op enorme raamvlakken die zich uitstrekten van het plafond tot aan het enkeldiepe wollen tapijt, zodat alleen een laagje glas mijn eierdunne schedeldak van de duizelingwekkende diepte scheidde.

Mijn hoogtevrees, doorgaans sluimerend onder levenslust, sloeg krachtig toe en met gesloten ogen sloop ik naar de ramen om te voelen hoe dik het glas was. Ik had zo gehoopt op dubbeldik glas, pantserglas, welk glas dan ook, sterk genoeg om mijn zware lijf tegen te houden. Helaas, het leek ordinair vensterglas waar ik met gemak doorheen zou zeilen. Ik trachtte mij te vermannen met de gedachte dat mijn probleem maar een vreemd luxeprobleem was, een belachelijk probleem, zeker in deze getroebleerde stad. Ik trok mij terug tot achterin de kamer waar mij nog een blik op de verte was vergund, waar lange slierten autootjes als torren de stad binnen of uit kropen, in de richting van het wagenwiel van een rode zon die naar de kale gele heuvels van Transvaal daalde. Zó zag ik op tegen de nacht dat ik hem wel met blote handen had willen tegenhouden. Maar het was toch nog altijd goed gegaan?

Trouwens ik had alweer een uitvlucht bedacht, hè hè, de enorme marmeren badkamer waar ik mij in geval van paniek zou kunnen terugtrekken met een matras en de deur gesloten, veilig in mijn eigen gemaakte gevangenis. Intussen had Elsa zich daar al uitgebreid geïnstalleerd, in een bad vol bubbelschuim, genietend van alle filmsterflacons en superzepen.

‘Vooruit, open die fles’, riep ze. ‘Champagne in het bad, laten we er maar van genieten zolang het nog kan’.

Ik trok de gordijnen dicht, knipte de beide TV-toestellen in zit- en slaapkamer aan en begon te peuteren aan het ijzerdraad rond de kurk. Vanachter het buffet kon ik beide beeldschermen volgen en zo kon ik in tweevoud de fragmenten zien van het historisch gebeuren dat blanken voor het eerst op grote schaal met blanken slaags waren geraakt, toen de ultrarechtse knokploegen van Terre-

[p. 38]

blanche een verkiezingsbijeenkomst van de Nationale Partij waren binnengevallen. Boze vlezige koppen alom, zwaaiende gummiknuppels in nevels van traangas, het enge runeteken van de ultra's, een soort vereenvoudigde swastika. Dat de politie optrad tegen die knokploegen, dat leek toen een hoopvol teken, maar inmiddels weten wij dat het de eerste en tevens de laatste keer is geweest. Plop, zei de champagnekurk, zo konden wij een historische gebeurtenis vieren en stonden wij toch weer aan de goede kant, met bovendien als geldig excuus dat wij hier waren op doorreis tussen Botswana en Mozambique.

Even later trokken wij de deur achter ons dicht, verfrist door bad en bubbelwijn. Wij daalden af in de lift, een van de vier feestelijk verlichte ruimtegondels van brons, glas en kristal die op en neer gaan tegen de achterkant van het hotel, dat niet een afzonderlijk bouwwerk is, maar onderdeel van een enorme koepel uit kostbaar marmer, blinkend brons, ruisende fonteinen, met op de bodem etalages en terrassen van verschillende restaurants. Hoe kon er in dit land iets ernstigs aan de hand zijn? Zelfs zwarten liepen er rond.

‘Is het werkelijk waar dat hier in de buurt laatst een bom is ontploft?’, vroeg ik aan een vriendelijke peper- en zoutkleurige meneer die mij hielp bij het dassenrek in een mooie kledingwinkel. De man keek mij aan of hij het in Keulen hoorde donderen, maar zeker niet in Sandton City. Neen, hij wist van niets. Pas twee winkels verder trof ik een dame die er wel van had gehoord, ja, er was wel iets geweest, maar veel verderop. Ze keek mij na met opgetrokken wenkbrauwen. Wat wilde die vent?

Ik dwaalde een winkel van woninginrichting binnen, achter twee zwarte oude mensen aan, die daar net zo verdwaald leken als ik. Stramme oude negers waren het, knoestig maar kaarsrecht, de vrouw een beetje schommelend, alsof ze door een mielieveld waadde. Twee winkelmeisjes die met elkaar hadden staan giechelen, vielen plotseling stil en volgden de oude mensen met boze ogen. Toen fluisterden ze met die scherpe sisgeluiden die alleen uit zuinige Engelse mondjes kunnen komen, en de ene deed een stap naar voren om even met haar schoentje over het hoogpolige tapijt te vegen, alsof de zwarten daar iets hadden achtergelaten, vuil, of misschien wel zwartsel.

Met tegenzin steeg ik achter Elsa aan naar onze alpenhoge vorstelijke vertrekken. Ik had een onrustige nacht. In mijn halfslaap kwamen de beelden terug van de vroege morgen toen wij in het eenmotorige vliegtuigje uit Maputo in Mozambique naar Zuid Afrika waren gekomen. Als een bloedworst had de nagloeiende trein, achthonderd meter beneden ons, in de berm naast de verbogen rails gelegen, een braadworst van donkerrood gloeiend staal vermengd met steenkool, de lading die de ongelukkige trein naar de haven van Maputo had moeten brengen. Op een landmijn gelopen of door een raket omver geblazen, door de guerrilla die daar in het niemandsland tussen het Krügerpark en de kust van Mozambique heerst. Ik wist niet of menselijke resten werden meegeroosterd in dat stukje noodlot onder ons; later hoorden we dat inderdaad de machinist en een wagenvoerder waren omgekomen. Nog verbazender dan het ongeluk op speelgoedschaal daar onder ons, vond ik de volstrekt onbekommerde reactie van onze Zuidafrikaanse piloot in hemdsmouwen. Al die tijd had hij met zijn collega naast hem geconverseerd over een rugbymatch, schreeuwend boven het lawaai van het driftige motortje, en het was maar een ogenblik dat hij onderbrak om onze aandacht op het verongelukte treintje te vestigen. Daarna was het weer rugby, de Springbok. Na een paar minuten kwamen we een ander treintje tegen, onder een vrolijke pluim van witte stoom. Het was enkelspoor daar onder ons, en ik vroeg me af of dat wel goed ging. Ik klopte de piloot op de schouder en schreeuwde ‘Denk je dat ze hem hebben gewaarschuwd?’. Hij haalde zijn machtige schouders op en riep ‘Oh, she will be allright, I think.’

Dreunend en trillend vervolgde ons machientje zijn weg door het stille luchtruim over het niemandsland van Mozambique. Het was een prachtige zonnige morgen met een kristalhelder uitzicht op de blauwe bergketens van Zuid Afrika en het duistere bergbastion van Swaziland onder een krans van witte ochtendwolkjes. Als het daarginds mocht uitlopen op die lang voorspelde slachtpartij tussen zwart en wit, dan zal het wel tegen het mooiste decor van de wereld zijn. Ook het platte bushlandschap van Mozambique onder ons was zonovergoten, maar dat was aan niemand besteed, of het moest misschien zijn voor een groepje rustende guerrillakrijgers, onzichtbaar verborgen onder een struik of in een van die half uitgebrande huisjes of stallen. Niemand weet precies wat ze willen en zelf weten ze het ook niet zo goed. Ze worden door Zuid Afrika gesteund, maar zoals we konden zien willen ze ook wel een trein van hun beschermheren uit de rails blazen. Balorigheid misschien of pure verveling. Ze hadden ook wel eens op een vliegtuigje als het onze geschoten, maar dat was al een tijdje geleden en

[p. 39]

sindsdien zijn we hoger gaan vliegen. Toch had ik een onaangenaam gevoel tussen de benen.

Hoe hadden we kunnen weten dat nog geen half jaar later president Samora Machel met een heel stel ministers en adjudanten op deze zelfde route te pletter zou vliegen op een van die bergen in het grensgebied? Het was in z'n Russische Toepolev, de zon was al onder gegaan en het zal wel voor altijd een raadsel blijven of de Russische piloot fouten heeft gemaakt dan wel of de Zuid Afrikanen gauw even een verkeerd radiobaken in de bergen hebben neergezet. Machel hebben ze in blijkbaar nog heel gave staat aangetroffen in het nauwelijks vervormde staartstuk van het toestel. Ik weet wel zeker dat ze hem hebben gevonden zoals ik hem altijd had gezien, in een scherp gesneden zwart pak en met een hoge witte boord, bijna van het soort dat bij ons vroeger vadermoordenaars werd genoemd.

Machel; heel luid sprak hij en met grote gebaren en ik vond hem meer de marionet van zijn eigen nu voorbije revolutie dan de leider van een land of wat daar dan nog van over was. Ik heb hem een paar keer een erewacht zien inspecteren en nog nooit heb ik een autoriteit dat met zoveel overgave zien doen, in perfect ritme stappend op de maat van de marsmuziek, de armen wijd uit zwaaiend, eerzuchtig als een officierskadet op weg naar promotie. Toch vond ik het een aardige, aanstekelijke man, met zijn vrolijke jongensachtige stem en die blik waarmee hij je opnam of hij eindelijk zijn oudste vriend had teruggevonden. Dat zijn revolutie is verloren gegaan in een niet dikwijls vertoonde chaos heeft niet aan hem gelegen en hij heeft zeker zijn best gedaan om moord en doodslag zoveel mogelijk tegen te gaan. Zo is hij dan, als ziekenbroeder de revolutie ingegaan, door ziekendragers uit het wrak gehaald, in zwaar bergterrein, zoals de foto's lieten zien.

Het was de bedoeling geweest van onze reis in dat kleine vliegtuigje, ongeveer vier maanden voor zijn dood, om officieel afscheid van hem te nemen. Het heeft niet mogen lukken. Ik zat al in de antichambre van zware pluche fauteuils, oude vergeelde olifantstanden en een koperen gong toen een kolonel werd binnengelaten die nogal gespannen plaats nam op het randje van z'n stoel. In de kortste keren werd hij opgehaald door een adjudant die mij vroeg nog even geduld te hebben en zo bleef ik weer alleen achter om te luisteren naar de Portugese boerenklok die rustig de tijd wegtikte en ik kon de geschenken van vorige bezoekers bestuderen: Russische poppen, Chinese poppen, een Oostduits voetbalvaantje. Eindelijk, na ongeveer een half uur kwam de adjudant terug. Helaas, helaas, vandaag kon het niet

[p. 40]

doorgaan. Morgen zou het zijn, absoluut zeker, of ik zo vriendelijk wilde zijn in het hotel op zijn telefoontje te wachten. Zo stond ik onverrichter zake weer op de snikhete, vervallen boulevard en vroeg mij af welk onheil die kolonel nu weer was komen rapporteren, en hoe Samora Machel er daarbinnen bij zou zitten. Het zou meer ijsberen zijn, dacht ik, met fonkelende ogen en grote resolute gebaren van zijn armen, maar vergeefs allemaal. Het onheil daarginds leek niet meer te dempen.

Zo bleven we nog een dag in het Polana Hotel rondhangen, wachtend op de Boodschap uit het onzeker paleis. ‘Het Polana’, een soort Kurhaus uit de tijden dat Maputo nog zwoel zorgeloos Lorenzo Marquez was, wat kaal en versleten, maar wel netjes schoon gehouden. Het is de enige plaats in het hele land waar buitenlanders kunnen verblijven, te eten en te drinken krijgen en dat alles geimporteerd uit Zuid Afrika, de wispelturige cipier van dit arme land. De bewoners zijn overwegend ‘deskundigen’, adviseurs van de regeringsinstellingen. Het is een raadsel wat voor deskundigs ze nog kunnen doen op die toch al zwaar overbevolkte bureaus, die afgesneden van de rest van het land, alleen de papiermolen kunnen laten malen voor eigen consumptie. Deskundigen dus die lang ontbijten en lunchen, voor een paar uur de stad ingaan met hun attachékoffertje, om daarna weer met luie slagen door het lauwe zwembad te peddelen. Delegaties zijn er ook, een Noordkoreaanse nu, twintig mannetjes in donkerblauwe regeringspakjes, in het revers de blikken schildjes met de afbeelding van ‘De onsterfelijke en geëerbiedigde leider’. Als op commando kwamen en gingen zij door de eetzaal, zaten een half uurtje op de banken in de tuin, in de rusthouding, om dan weer in gesloten gelid naar de uitgang te marcheren. Wat konden ze in godsnaam voor dit geteisterde land anders komen doen dan de groeten van de Onsterfelijke leider overbrengen? Twintig man sterk.

Overigens was het niet zo'n ramp voor ons om daar nog een dag langer te blijven hangen. We hadden een kamer met uitzicht op de ongerimpelde oceaan en genoeg te lezen, zodat we bijna vergaten dat er nog die Boodschap uit het paleis moest komen. Tegen de avond holde ik nog maar eens langs de zeeboulevard, voorzichtig mijn weg zoekend tussen alle diepe gaten en kloven waarin de rusteloze branding omhoog kolkte, sissend en fluisterend uit een andere tijd. Nog ongeveer tien jaar, schatte ik, totdat deze hele boulevard zou zijn verbrokkeld en teruggezogen door dezelfde branding als vandaag. Hoeveel keren had ik dit stuk niet afgehold bij vorige gelegenheden, wachtend op afspraken die soms doorgingen en soms ook niet?

Eén afspraak was gisteren nog doorgegaan, die met de minister van Transport, Alcantara dos Santos, een Portugees van herkomst, één van de gelovigen uit de tijd van de Anjerrevolutie. Ook hij zou vier maanden later dood uit hetzelfde vliegtuigwrak worden gehaald. Hij moest het transport beheren, van een land waar nagenoeg alle transport stil was komen te vallen, een vriendelijke man met een groot, vierkant en wat zwaarmoedig hoofd. In zijn kamer stond een vitrine met prachtige modeltreinen en maquettes van mooie grote stations die de Portugezen daar nog voor hun aftocht hadden gebouwd. Die stations staan er nog, maar de treinen zijn weg. Nergens op de wereld zal een zo indrukwekkende schroothoop van dood en verminkt treinmaterieel te vinden zijn als achter het station van Beira. Al wist ik beter, het was nauwelijks in te denken dat deze onafzienbare schrootwoestenij van locomotieven en wagons in deze staat waren geraakt alleen door normale ongelukken, zoals botsingen en ontsporingen. Hoeveel ongelukken zouden daarvoor niet nodig zijn geweest; alleen kinderen of gekken hadden zo'n ramp teweeg kunnen brengen. Gelukkig had de natuur, de geduldige natuur, zich over deze tragedie inmiddels ontfermd. Hoog gras, struiken en zelfs boompjes woekerden in, over en tussen het roodbruine, al verschilferende roest. Heel sierlijk stak een schuchter dun boompje zijn kruin recht uit de pijp van wat ooit een zware locomotief moet zijn geweest.

Arm Maputo, jaren geleden was ik hier geweest om uit ontwikkelingshulp een donatie te doen aan dat limonadefabriekje dat door Zuidafrikaanse Jaguar-jagers met raketten was bestookt. Drie werklieden gedood en twee kinderen uit de belendende crèche. Al kon ik maar tienduizend gulden aanbieden, de Mozambiekse ambtenaren hadden er een hele plechtigheid van gemaakt, met pers en fotografen. Zo stond ik de volgende morgen in de krant, een brokkelige cementen muur op de achtergrond alsmede een groepje verlegen lachende lokale funktionarissen, ik met een beschuldigende vinger naar de hemel wijzend, daar waar de Jaguars vandaan moesten zijn gekomen. Na de foto werd ik rondgeleid door het fabriekje. Het mocht wel een wonder heten dat daar nog limonade uit kon komen, zo oud en geblutst waren de koperen ketels, vaten en pijpen, maar wel blinkend gepoetst.