Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 32]

Onderliggende spanningen
Maarten 't Hart

Het was de tijd waarin de kramsvogels trokken. Soms streken er twintig tegelijk in mijn tuin neer. Ze aten rijpe duindoornvruchten. In hun overvolle magen gistten de bessen. De kramsvogels werden dronken. Beschonken waggelden ze over mijn gazon. Moeiteloos kon je ze oppakken.

Op een nacht droomde ik dat ik zelf een kramsvogel was. Ook ik at duindoornbessen; ook ik werd dronken. Een vogelaar probeerde mij te grijpen. Tussen hondsdraf en weegbree trachtte ik te ontkomen. Steeds zag ik boven mijn hoofd een grote, witte hand. Toen ik een kaal stukje grond moest oversteken, sloeg de klauw toe. ‘Nee’, riep ik, en ik ontwaakte. Mijn hart bonsde oorverdovend. Bovendien bonsde het onregelmatig. Eerst lag ik nog, met één oor op het kussen, geinteresseerd naar mijn onregelmatige harteklop te luisteren. Toen stopte mijn hart met kloppen. ‘Dit kan toch niet,’ dacht ik, ‘nu moet ik toch dood zijn?’ Mijn hart leek uit elkaar te spatten, liet vervolgens drie dreunende slagen achter elkaar horen, keerde toen langzaam terug tot normale regelmaat. Niettemin was ik hevig geschrokken. Elke klier die zweten kon, transpireerde. Het leek of ik in mijn bed zwom.

Een nacht later ontwaakte ik opnieuw uit een kramsvogeldroom. Weer bonsde mijn hart met ontstellende onregelmaat. Tussendoor stond het soms even stil. Na zo'n pauze leek het altijd alsof er een dreunende slag volgde, een ontploffing in mijn borst.

Lang nadat de kramsvogels verder getrokken waren, bleven de hartkloppingen aanhouden. Elke nacht werd ik rond een uur of drie wakker met zo'n onregelmatig bonkend, lawaaierig hart. Het leek of dat hart elke nacht vertwijfeld aan de tralies van mijn ribbenkast schudde.

Na twee maanden sliep ik nauwelijks meer. Inslapen betekende: wakker worden met hartkloppingen. Dus bleef ik wakker, denkend: ‘Liever dood dan naar de dokter.’ Tijdens mijn slapeloosheid zag ik mijzelf steeds zitten in wachtkamers. Medische hulp betekent immers dat je lang moet wachten om kort geholpen te worden.

Maar ja, 's nachts wachtte ik ook, wachtte ik op de hartkloppingen die uitbleven als ik niet insliep, die zich aandienden als ik wegdommelde. Natuurlijk, mensen slapen veel te veel, maar af en toe een dutje kan geen kwaad. Na vier maanden slapeloosheid was ik uitgeput. Overdag had ik óók last van hart-

ritmestoornissen. Ik raadpleegde encyclopedieën. Hartkloppingen, hartritmestoornissen - ze kwamen veel voor. Doorgaans wees het niet op een hartkwaal. Het stelde mij gerust. Ik sliep beter, en ontwaakte dientengevolge elke nacht uit boze dromen met een wild kloppend hart.

Na een half jaar ging ik naar de huisarts. Drie kwartier zat ik in zijn wachtkamer: driekwart minuut had hij nodig om mij door te verwijzen naar de cardioloog. Andermaal zat ik in een wachtkamer met muren vol adviezen. Minder drinken. minder vet eten, ophouden met roken, méér beweging. Toen ik zes medische tijdschriften had doorgenomen, was ik aan de beurt. Een verstrooide man, jonger dan ik, luisterde naar mijn klachten, liet mij diepe kniebuigingen doen, luisterde naar mijn hart, zei dat hij niets bijzonders hoorde en gaf mij in handen van een lieftallig, harig wezentje dat mijn bloeddruk mat. Ondanks het feit dat dat wezentje een paar maal mijn rechterarm vasthield, bleek mijn bloeddruk iets te laag.

‘Ik kan niets vinden,’ zei de cardioloog, ‘raakt u snel buiten adem?’

‘Nee,’ zei ik.

‘Ooit pijn in de borst of linkerarm?’

‘Nee,’ zei ik.

‘Blijft u halverwege een trap weleens stilstaan?’

‘Nooit,’ zei ik.

‘Als u vanuit uw warme bed in de kou stapt....?’ vroeg hij.

‘Nee,’ zei ik, voor hij zijn vraag had voltooid.

Bij elk neen voelde ik mij schuldiger. Ner-

[p. 33]

gens een houvast, een aangrijpingspunt, een symptoom van ziekte. Ik verspilde kostbare tijd van een cardioloog, ik was kerngezond.

‘U heeft vooral 's nachts last van die hartritmestoornissen?’ vroeg hij.

‘Ja,’ zei ik, ‘ik droom, ik schrik wakker, en dan is het weer zover.’

‘Het komt heel veel voor,’ zei hij, ‘voor ons is het altijd moeilijk geweest er vat op te krijgen. Op het spreekuur kloppen de harten van zulke patiënten uiterst regelmatig. We hebben echter iets gevonden om die ritmestoornissen toch te betrappen. Zou u mee willen werken aan een experiment?’

‘O, God,’ dacht ik, ‘dat nooit! Hoeveel uren wachten zal dat kosten?’

Toch knikte ik. Tenslotte heb ik zelf ook wetenschap bedreven.

‘U krijgt een teletracer,’ zei de cardioloog, ‘daar slaapt u mee en tijdens uw slaap registreert de tracer uw hartslag. Via een zendertje komt die hartslag rechtstreeks bij ons op de computer binnen, mits u niet al te ver weg woont.’

‘Ik woon zo'n vijf kilometer van dit ziekenhuis vandaan,’ zei ik.

‘Dan kan het,’ zei hij, ‘dan krijgt u een teletracer. Het enige is: we hebben er nog niet zoveel. U gaat op een wachtlijst. Het kan wel twee à drie maanden duren voor we u zo'n teletracer kunnen aanreiken.’

‘Allicht,’ dacht ik.

‘Ondertussen,’ zei hij, ‘zou u toch al iets anders kunnen doen. Hartritmestoornissen duiden op onderliggende spanningen. Nu ken ik toevallig een heel goede psychotherapeute; ik heb daar al diverse patiënten met hartritmestoornissen heengestuurd. Ze heeft ze fantastisch geholpen.’

Op een warme winterdag met veel zon fietste ik naar de psychotherapeute. In onderliggende spanningen kon ik maar moeilijk geloven. Ik was echter nieuwsgierig. Een psychotherapeute - hoe zou dat zijn? Misschien zou er wel iets moois tussen haar en mij opbloeien. Dat hoorde je vaak. Vol verwachting reed ik door een rood stoplicht. Blijmoedig passeerde ik, twee straten verder, nog een rood stoplicht. Onder een viaduct door, waarover twee treinen reden - hoe prettig dat geratel boven mijn hoofd! - bereikte ik een laan met links en rechts buitenplaatsen, omringd door hoog geboomte. In een vijver zwommen witte zwanen met zwarte halzen en zwarte koppen. Aan het einde van die laan stond het stoplicht andermaal op rood. Daar er totaal geen verkeer was reed ik rustig door. Zo passeerde ik nog een drietal rode stoplichten. Elk stoplicht dat ik passeerde, leek mijn levensgeluk te vergroten. Na het zesde licht begon ik te fluiten. Toen ik het zevende in de verte zag, vertraagde ik. Het stond nog op groen, ik wilde pas arriveren als het rood zou zijn. Wat school er voor verdienste in om door een groen licht te rijden? Gelukkig sprong het op oranje toen ik nog een tiental meters te gaan had. Naar links en rechts kijkend stak ik het kruispunt over. Mijn banden ruisten over het asfalt van een kaarsrecht fietspad. Het lag langs een kaarsrechte weg die naar een buitenwijk voerde. Misschien had ik al 500 meter op dat fietspad gereden toen mij, op de weg, een politieauto passeerde die over het gras heen naar het fietspad uitweek en voor mij stopte. Twee agenten stapten uit.

‘Meneer,’ zei één van hen, ‘u bent door zeven rode lichten gereden.’

‘Dat klopt,’ zei ik.

‘Waarom deed u dat?’

‘Marcus 2 vers 27,’ zei ik.

Beide agenten keken mij aan alsof ik uit het nabijgelegen Endegeest was ontsnapt.

‘Ja,’ zei ik, ‘Marcus 2 vers 27. De sabbat is gemaakt om den mens, en niet de mens om den sabbat. Zo ook het stoplicht: het is gemaakt om den mens te helpen bij veilig oversteken, maar als er geen verkeer is, waarom zou je dan stilstaan, dan zou de mens er zijn om het stoplicht.’

‘Ik kan u niet volgen, meneer,’ zei één der agenten, ‘maar ik weet wel dat we de stoplichten konden afschaffen als iedereen er zo over dacht als u. U bent door zeven rode lichten gereden.’

‘Waarom hebt u mij na het eerste licht niet....?’ begon ik te vragen.

‘We konden u niet bijhouden, meneer, elke keer als u door rood reed moesten wij wachten, en tegen de tijd dat we u hadden ingehaald, reed u alweer door een volgend rood licht waarvoor wij moesten wachten.’ Hij keek mij streng en grimmig aan.

‘Dat worden zeven bekeuringen, meneer,’ zei hij.

‘Zeven!’ riep ik, ‘zeven, krijg ik geen korting?’

‘Nou, dat licht bij 't zwembad zullen we door de vingers zien, 't zwembad is momenteel niet in gebruik, dus vooruit. We zijn echt de kwaaisten niet, meneer, maar ja, zeven lichten - dat kunnen we niet hebben.’

Toen begon de radio in hun auto te piepen en te sputteren. De agent die niets had gezegd, dook in de wagen en zette een koptelefoon op. Hij zette de telefoon weer af, drukte op een knop. Het blauwe zwaailicht begon te draaien, de sirene loeide. Haastig dook ook de andere agent de auto in. Verbouwereerd keek ik de snel verdwijnende wagen na.

[p. 34]

‘En ik zou nog wel een korting krijgen van één bekeuring,’ dacht ik.

Halverwege de rechte weg stonden, verscholen tussen jonge populieren, de barakken waar de psychotherapeute was gehuisvest. De grijsgeverfde houten keten leken eerder paardestallen dan voorposten van de verderop gelegen psychiatrische inrichting. Toen ik binnen stapte, waande ik mij in een noodschool. Op de planken vloer klonk mijn stap zo dreigend dat ik er bijna bang van werd. In een kamertje naast de ingang verborg een groot bureau het lichaam van een tengere portierster. Een reusachtige bril leek haar hoofdje als houder te hebben geconfisqueerd. Ze vroeg mijn naam, knikte vervolgens en zei: ‘U wordt verwacht.’

Ze telefoneerde en lispelde: ‘U wordt zo meteen gehaald.’

Op de gang klonken al voetstappen. Zou ik ditmaal niet hoeven wachten? Maar hoe dreigend die voetstappen! Alsof er een heimachine aan kwam lopen. Een reusachtige vrouw stapte binnen. Ze noemde mijn naam, probeerde te glimlachen (ik zag alleen maar tanden en kiezen, geen glimlach!) en zei: ‘Gaat u mee’ en ik volgde haar. Mistroostig dacht ik, achter haar aanlopend over dat zo hol klinkende hout: ‘Moet ik daar nu mijn hart bij uitstorten? Bij zo'n reuzin? Moest zij, van top tot teen gekleed in spijkergoed, mijn “onderliggende spanningen” opsporen? Iemand met zulke onverbiddelijke kaken?’

Toen ze op een laag stoeltje tegenover me zat, en ik naar haar met bruine wagewielen bedekte oren keek, stak ze een sigaar op. Terstond werd ik een beetje misselijk van de tabaksgeur. Ze vroeg wat ik deed, of ik getrouwd was, hoe oud ik was, waar ik werkte, hoe ik woonde, wat mijn hobby's waren. Terwijl ze praatte schoof haar spijkerrok telkens een stukje omhoog. Gefascineerd zag ik hoe de koperen knopen erop naar elkaar toe bewogen. Ze zweeg even, inhaleerde diep, keek me dreigend aan en beet me toe:

‘Is er een extra-maritale relatie?’

‘Wat?’ vroeg ik verbaasd.

‘U begrijpt me wel,’ zei ze bits.

Ze ging verzitten. Haar rok schoof weer een stukje omhoog. De koperen knopen, middenop, leken naar elkaar op zoek. Toen kwamen haar knieën bloot. Nooit eerder had ik zulke verbazingwekkende bollen aanschouwd. Het leken twee kale schedels. Ik kon mijn ogen er niet vanaf houden.

‘Nou?’ vroeg ze ongeduldig.

‘Ik moet even wennen aan die uitdrukking,’ zei ik, ‘ik heb dat nog nooit eerder gehoord.’

Met een ruk schoof ze haar spijkerrok tot ver over haar kuiten.

‘Geen uitvluchten,’ zei ze, ‘dus er is een extra-maritale relatie?’

‘Nee,’ fluisterde ik, maar ze luisterde niet, ze zei:

‘Het is meestal een signaal. Nou, dat wordt dan grondig puinruimen, scherven tellen en weer helemaal opnieuw beginnen.’

‘Er is geen....’ begon ik wanhopig, en kijkend naar die alweer opkruipende rok.

‘Volgende keer brengt u ook uw partner mee,’ zei ze, ‘met z'n drieën komen we er dan wel uit en ondertussen maakt u voor mij, als huiswerk, een lijstje van de punten waarin u vindt dat uw partner tekort schiet en een lijstje van punten waarin u vindt dat uzelf tekort schiet. Zo, nou even een agenda pakken voor een afspraak voor de volgende keer.’ Terwijl ze op het bureau achter zich reikte, kwamen andermaal die knieën bloot. Op mijn armen kreeg ik kippevel.

‘Moet u uw agenda niet pakken?’ vroeg ze streng.

‘Ik heb geen agenda,’ zei ik, ‘ik schrijf nooit wat op, ik onthoud al m'n afspraken.’

‘Dat kan niet,’ zei ze gedecideerd.

‘Heus,’ zei ik, ‘ik heb nog nooit een agenda gehad. Alleen mensen van de betere standen hebben agenda's en daar hoor ik niet bij.’

Weer schoof ze met een woedend gebaar het bombazijn over haar kuiten.

‘Ik heb geen agenda,’ zei ik, ‘echt niet, en ook geen extra-maritale relatie.’

‘En u zei....’

‘Welnee, dat zei ik helemaal niet.’

‘Dan moeten we weer van voren af aan beginnen,’ zuchtte ze.

‘Onderliggende spanningen,’ zei ik om haar te helpen.

‘Die ontstaan, is mijn ervaring, bijna altijd door spanningen in de huwelijksrelatie. Is er geen extra-maritale relatie?’

Ik schudde mijn hoofd.

‘Wat moeten we dan?’ riep ze, ‘dan heb ik toch helemaal geen aanknopingspunt of houvast om iets met u op te bouwen. Van uw cardioloog heb ik nog nooit iemand doorgestuurd gekregen die geen extra-maritale relatie had.’

Haar rok was alweer tien centimeter opgekropen.

‘Voor haar knieën weer bloot komen, moet ik hier weg zijn,’ dacht ik.

Haar telefoon rinkelde. Ze stond op, ik zei:

‘Zou ik hier even van het toilet gebruik mogen maken?’

‘Eerste deur aan het einde van de gang links,’ zei ze.

Ze keerde mij de rug toe en nam de hoorn

[p. 35]

op.

Eenmaal op de gang rende ik, de houten vloer vervloekend, zo snel mogelijk naar de uitgang. ‘Ze hoort dat ik vlucht,’ dacht ik. ‘Op de loop voor twee knieën,’ dacht ik. Goddank, daar was het bureau en de bril, daar was de uitgang. Goddank, m'n fiets stond er nog, en ik reed alweer, in die winterse, zonnige wereld, en niemand kwam mij achterna. Bij de afslag naar de kaarsrechte weg ging ik niet terug in de richting vanwaar ik gekomen was. Nee, de nieuwbouwwijk verderop lokte. Er was geen mens te zien. Graafmachines en kranen bewogen over de zandheuvels als voorwereldlijke monsters. Uit de grond staken aldaar vertikaal opgeslagen heipalen. Ganzevoet onttrok de witte, vierkanten koppen al haast aan het oog. Hoe vredig, verderop, al die dakloze huizen in aanbouw, en al die lage nog door essenhouten palen overeind gehouden wilgjes! Alles ademde onvoltooidheid; niets lag daar nog vast. En het zonlicht kon zomaar in de huizen binnen schijnen. Heel ver weg liep een herdershond die blijkbaar zichzelf uitliet; er was geen mens te zien. Rustig fietste ik langs dood riet, langs een zandvlakte, langs een aarden wal. Als alles nu eens zo kon, zo zou blijven? Wat zou dat vorstelijk zijn! Een wijk in aanbouw die eeuwig in aanbouw bleef. Straten die nooit met verlichting getooid zou worden. Huizen voor altijd zonder daken, zonnig op zonnige dagen.

Midden in die uitgestrekte onvoltooide nieuwbouwwijk stond op een hoek waar binnenkort het plaveisel zou verschijnen van elkaar kruisende straten een grote bouwkeet. Omdat de provisorisch aangelegde straat eindigde in zand moest ik wel afstappen. Voortploegend door de losse grond, rondde ik de hoek. Toen ik de voorkant van de bouwkeet bereikte zag ik boven een ingang blauw verlichte neonletters. VIDEOTHEEK. Wie opende daar nu, midden in een nieuwbouwwijk zonder bewoners, al een videotheek? Of zou hij pas opengaan als er al bewoners waren. Er brandde al licht. Had ik kunnen blijven fietsen, ik zou er langs gereden zijn. Nu ik toch al liep, was het eenvoudig om mijn fiets tegen het hout te zetten en op slot te doen. Zo eenvoudig ook om binnen te gaan.

De deur bleek open. Binnen zat, aan het einde van de keet, een blond meisje achter een balie te breien. Langs de wanden stonden gekleurde ruggen met letters en cijfers erop. ‘Net als vroeger bij Van Willigen,’ mompelde ik. Ook daar had, achterin een speelgoedwinkel een meisje achter de balie zitten breien. Ook daar hadden gekleurde ruggen met letters en cijfers langs de wanden gestaan. Het leek wel of zelfs de wat muffe geur van de videobanden herinnerde aan de boeken in de uitleenbibliotheek van Van

[p. 36]

Willigen. Ook de indeling der rekken was vertrouwd. Jeugd. Spanning en Avontuur. Detectives. Griezelen. Oorlog. Wat vroeger Cowboy-boeken heetten, werd hier Westerns genoemd. En wat, in dat verre verleden, de aanduiding Realistisch droeg, had hiert de naam Pikant gekregen. Ik stond daar, leunde tegen zo'n rek met banden, dacht: ‘meer dan dertig jaar geleden!’. Vreemder nog was het besef hoeveel ik van die pretentieloze uitleenbibliotheek had gehouden. Alsof niet het lezen van die boeken, maar enkel het uitzoeken ervan in zo'n onmogelijk winkeltje het ware plezier had verschaft. ‘Het is toch altijd hetzelfde,’ dacht ik, ‘niet de doelen tellen, maar de omwegen.’

Twee jongens van een jaar of tien drentelden langs de rekken. Eén van hen trok langzaam een gouden ster van een Video-band waarop stond: f 2,50 voor drie dagen. De andere jongen plakte de ster op een andere film. Achteloos trok ik een band van de plank. Desperately Seeking Susan las ik. ‘Nooit van gehoord’, dacht ik en ik zette de band terug. Spoedig bleek dat niets wat daar stond mij enigermate bekend voorkwam. ‘Ik weet niets, totaal niets,’ dacht ik, ‘Ik moet weer helemaal overnieuw beginnen.’ Hoe lang ik daar ook rondkeek: er was niet één film waar ik ooit over gehoord of gelezen had. Het was zo'n luisterrijke ervaring dat ik bijna vergat hoe weinig eervol ik voor twee knieën op de loop was gegaan.

Ronddrentelend in die vredige stille videotheek vond ik tenslotte een film waarvan ik weliswaar niet de titel, maar wel de naam van de maker kende: Hitchcock. Nooit eerder had ik een film van Hitchcock gezien. Nu moest het er maar van komen. Toen ik mij bij het breiende meisje vervoegde, bleek echter dat ik de film slechts voor één dag kon huren. Bovendien moest ik een paspoort overleggen. Dat had ik niet bij me. ‘Ik kom morgen terug’, zei ik.

Ze antwoordde niet. Ze breide. Ze keek ondertussen naar een Western. De volgende dag kocht ik doodleuk een videorecorder en fietste ik andermaal naar de buitenwijk. Waarom het zo bevredigend was om door los zand te ploegen, ik weet het niet. Evenmin weet ik waarom ik opeens zo dringend een Hitchcockfilm moest zien. Niettemin zat ik diezelfde avond ademloos naar Rear Window te kijken, en de volgende morgen vroeg bekeek ik nogmaals James Stewart en Grace Kelly.

Opnieuw rode stoplichten negerend, bracht ik Rear Window terug naar de verlatenheid. In die vredige, nu doodstille videotheek rondkijkend, zocht ik een tweede Hitchcockfilm. Bij de balie breide een meisje, terwijl ze keek naar een film waarin iemand werd neergeschoten, aan een witte trui die wel nooit met bloed bevlekt zou worden. Na een lange, vergeefse speurtocht vroeg ik haar:

‘Heeft u nog andere Hitchcockfilms?’

Ze antwoordde niet. Ze tikte iets in, keek op een schermpje, schudde haar hoofd. Toen gaf ze me een kaartje waarop het adres stond van een andere videotheek.

‘Hebben ze daar Hitchcockfilms?’ vroeg ik.

Ze maakte een gebaar waaruit ik niet veel meer kon afleiden dan: ‘Het zou kunnen.’ Met die vage belofte ging ik op weg. In de andere videotheek vond ik Vertigo en weer bracht ik een avond door met mijn videorecorder.

Zo raakte ik verslaafd aan Hitchcockfilms. Zo kwam het dat ik twee maanden lang steeds in andere videothekens zocht naar titels die ik nog niet gezien had. Ik bezocht bloemenwinkeltjes die tot videotheek waren omgebouwd, en waarin je de geur van lelies nog ruiken kon. Ik bezocht smakeloos ingerichte pandjes waarin eens drogisterijen waren gevestigd. Ik trad binnen in ex-kruidenierswinkels. En overal zaten, achter balies, breiende meisjes die naar veelal bloederige films staarden en het spreken verleerd leken. Het was net of ik, via die videotheken, in een heel nieuw tijdperk belandde, dat niettemin aanleunde tegen mijn vroegste jeugd.

Toen kreeg ik - het was inmiddels al voorjaarsachtig - het bericht dat er voor mij een teletracer klaar lag. En het was of ik mij toen pas bewust werd dat ik al minstens vier, vijf weken helemaal geen last meer had van hartritmestoornissen. Ik dacht: ik schrijf het ziekenhuis dat ik een nieuwe therapie heb ontdekt om hartritmestoornissen te bestrijden. Maar wat moest ik dan als oorzaak opgeven van het verdwijnen van de hartkloppingen? Hadden al die Hitchcockfilms met hun naar het einde steevast oplopende spanning de nachtelijke hartkloppingen naar de avond ervoor verplaatst? Of hadden al die fietstochten naar steeds andere, smakeloos verbouwde, groezelige, morsige, kleinschalige winkeltjes mijn onderliggende spanningen opgeheven? Of was mijn genezing enkel te danken aan het feit dat ik telkens weer die verrukkelijke sensatie had ondergaan van terug te stappen in mijn verleden? Waren het die onvoltooide buitenwijken geweest, of die rode stoplichten waar ik steevast doorheen was gereden? Nooit zal ik het weten, ik die mijn hart verloor aan Teresa Wright uit Shadow of a Doubt.