Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 3]

[480]

Socialisme, kan dat nog?
P. Bordewijk

Als progressief van de oude stempel zie ik het allemaal met verbijstering aan. Toen in 1963 in Leiden de mensaprijs van f 1,10 naar f 1,25 ging, was dat een welkome aanleiding voor honderden studenten om te demonstreren. Tegenwoordig krijgt de helft van de studenten geen enkele vorm van toelage meer, omdat die worden toegewezen met behulp van een soort fruitautomaat, en het universitaire bedrijf gaat gewoon door. Toen eind jaren zestig NRC en Algemeen Handelsblad vrijwillig samen gingen, werd een fatsoenlijk mens geacht zijn abonnement op te zeggen. Anno 1987 dreigt Elsevier Kluwer op te kopen, en wordt Elsevier zelf bijna overgenomen door een socialistische miljonair (wie had dat ooit kunnen denken: Elseviers Weekblad in linkse handen) en het enige dat tot afkeurend gemompel leidt zijn de afweermaatregelen van Kluwer. In de jaren zestig leidt het kapitalisme tot volledige werkgelegenheid en economische groei, en men vervloekt het kapitalisme. In de jaren tachtig leidt het kapitalisme tot werkloosheid, stagnatie en instorting van de beurs, en de spraakmakende gemeente rekent op zijn P.C. uit wat men verdiend zou hebben als men zijn vermogen op tijd had omgezet in put-opties. Het is een beweging die zich wereldwijd voltrekt, zoals dat tegenwoordig heet: wie had twintig jaar geleden verwacht dat de leiding van de communistische partij in China zich in driedelig kostuum zou presenteren? Er wordt mij ook weer vaker gevraagd waarom ik geen stropdas draag, haast even vaak als toen ik mij in 1960 als student zonder das vertoonde.

Het meest markante moment in deze renaissance van het kapitalisme is naar mijn gevoel geweest de dag dat De Volkskrant het aantal pagina's met financiële informatie vergrootte. Toen zijn de jaren tachtig echt begonnen, zoals ik nog steeds het gevoel heb dat de jaren zestig zijn begonnen in 1964, toen prinses Irene een regeringsvliegtuig leeg uit Spanje liet vertrekken, en zijn geëindigd toen Guus Vleugel ruzie kreeg met Erik Herfst en Jasperina de Jong.

De renaissance van het kapitalisme heeft grote consequenties voor de positie van de Partij van de Arbeid. Dat geldt niet voor de numerieke positie van de partij. Het ledental is stabiel, en dat lijkt ook voor de aanhang te gelden. De fraktie in de Tweede Kamer is groter dan tijdens welke periode dan ook waarin de PvdA aan de regering deelnam, en in het dagelijks bestuur van de grote steden is de PvdA nog nooit zo sterk vertegenwoordigd geweest. In de electorale aantrekkingskracht van de PvdA weerspiegelt zich het falen van het kapitalisme, zoals het succes van het kapitalisme in de jaren zestig tot een scherpe teruggang van de PvdA leidde. Er is echter een groot verschil tussen de numerieke positie van een partij en de mate waarin die het initiatief heeft. In de eerste vijf en dertig jaar van het bestaan van de PvdA, tot en met het eerste kabinet Van Agt, gebeurde er ook als de PvdA niet in de regering zat, wat die partij voorstond, zij het misschien later. Daarna gebeuren er dingen waar de PvdA tegen is, maar zonder dat de PvdA het terugdraaien durft te bepleiten.

De ongemakkelijke positie die hieruit volgt wordt nog verergerd door één grandioos succes dat de PvdA behaald heeft: de tweedeling in de politiek. Altijd heeft de PvdA bepleit dat het CDA een duidelijke keuze zou maken tussen links of rechts, in de verwachting dat als een keus voor rechts gemaakt zou worden, de kiezers vanzelf naar de PvdA zouden komen. Helaas, het eerste is wel gebeurd, maar het tweede in onvoldoende mate.

Het gevolg is, dat de kansen voor de Partij van de Arbeid om op korte termijn in de regering te komen niet bepaald groot zijn. Om het zo ver te krijgen zijn er twee mogelijkheden: of de relatie tussen CDA en VVD raakt zodanig verstoord dat een van beide partijen voor de PvdA kiest, of de PvdA weet zich zodanig te versterken, dat zonder haar geen

[p. 4]

regeringscoalitie te vormen valt. Het eerste lijkt op dit moment weinig waarschijnlijk, daarvoor is de samenwerking tussen VVD en CDA te innig. Van belang is ook, dat de geschiedenis uitwijst dat het CDA bij samenwerking met de PvdA veel stemmen aan de VVD verliest, terwijl de VVD bij landelijke samenwerking met de PvdA waarschijnlijk nog meer stemmen zou verliezen aan het CDA. Voor het CDA betekent samenwerking met de PvdA ook het genoegen nemen met veel minder ministersposten en staatssecretariaten. De PvdA moet er dan ook mee leren leven, dat voor samenwerking met CDA of VVD het ‘niet dan in uiterste noodzaak’ geldt dat reeds door Nolens geformuleerd werd. Op dit moment is wat betreft het CDA niet duidelijk hoe die uiterste noodzaak anders zou kunnen ontstaan dan door onvoldoende electorale steun voor een nieuwe CDA-VVD coalitie. Voor de VVD zou die noodzaak ook kunnen ontstaan bij een sterke reconfessionalisering van het CDA, maar hoewel daar wel aanzetten toe worden gegeven, lijkt het onwaarschijnlijk dat het echt zo ver zal komen.

Om te gaan regeren is het dan ook nodig dat de PvdA zich electoraal versterkt. Ik zie niet in waarom dat niet zou kunnen. De Kamerverkiezingen van 1986 zijn de op één na beste geweest die de PvdA ooit beleefd heeft, terwijl de omstandigheden in een aantal opzichten ongunstig waren, door het persoonlijke charisma van de leider van het CDA, en de conjuncturele opleving die aan de verkiezingen vooraf ging. Bedacht moet ook worden, dat zonder de interne verdeeldheid bij de VVD, het CDA veel minder stemmen had kunnen winnen, en de PvdA gewoon de grootste partij geworden was.

Er is een neiging te veronderstellen, dat de PvdA alleen kan groeien, wanneer zij in staat is nieuwe groepen te bereiken. In deze analyse komt de PvdA er niet met stemmen van de benedenmodalen, de vrouwenbeweging, de vredesbeweging en de milieubeweging. Dat is merkwaardig omdat de benedenmodalen per definitie de helft van de bevolking uitmaken. Tezamen met welke groep dan ook zou dus een meerderheid te vormen moeten zijn, zeker omdat er toch nog steeds bovenmodalen te vinden moeten zijn die zich onbehaaglijk voelen wanneer het stadsbeeld bepaald wordt door mensen die in kartonnen dozen slapen, zoals men dat in Londen steeds meer gaat zien, en om dat te voorkomen genoegen willen nemen met een goedkoper type automobiel. Als ze daar niet toe bereid zijn, moeten ze niet op de PvdA stemmen. De PvdA hoeft de naam ‘Partij van de Armoede’ niet te zoeken, maar ze hoeft er ook niet bang voor te zijn.

Waar de PvdA aan lijdt is niet een gebrek aan doelgroepen, maar gebrek aan geloofwaardigheid voor wat zij voor deze doelgroepen kan bereiken. De PvdA heeft eerder te veel doelgroepen dan te weinig. Wanneer op dit ogenblik een bezinning plaatsvindt op de doelstellingen van de PvdA, dan moet dat niet gebeuren om bij CDA of VVD in het gevlei te komen, maar als een manier om te winnen aan geloofwaardigheid, en daarmee aan electorale aantrekkingskracht. Daartoe moet de PvdA zich bevrijden van een hoop ballast die men in de jaren zeventig heeft opgedaan maar enige waakzaamheid is geboden dat men niet naar de andere kant doorslaat.

Centraal in de discussie staat de macht van de staat, de mogelijkheid om mensen via wetgeving van ongewenst gedrag te weerhouden, en ze tot gewenst gedrag te brengen. De mogeljkheden daartoe zijn niet oneindig groot, en het is goed dat dat besef ook in de PvdA doordringt. Er spelen daarbij twee factoren een rol waarvoor juist ook de PvdA verantwoordelijk is. In de eerste plaats is de toegenomen overheidsbemoeiing gepaard gegaan met een toenemende neiging tot burgerlijke ongehoorzaamheid en afnemende acceptatie van maatregelen ter handhaving van de wet. In de tweede plaats is er steeds meer wetgeving gekomen onder druk van beperkte pressiegroepen, met hun vertakkingen binnen politiek en ambtenarij. Wetgeving ontstaat zo uit een stammenoorlog binnen het overheidsapparaat, en de ontduiking van de wet begint ook al binnen de overheid.

Ontduiking zien we met name bij wetgeving over de verdeling van het nationaal inkomen. In de PvdA heeft lange tijd de opvatting overheerst, dat de politiek vrij was in de verdeling van het nationaal inkomen over particuliere en collectieve bestedingen. Dat betekende vooral dat men de groei in het nationaal inkomen voor de collectieve sector kon claimen. Inmiddels is duidelijk, dat bij een te hoge belasting- en premiedruk er sprake kan zijn van een zodanige ontmoediging van legaal geld verdienen, dat de verhoging van de belastingdruk niet tot een evenredige extra opbrengst leidt, maar wel tot onaanvaardbare toename van de fraude. De consequenties daarvan zijn ingrijpend, omdat het daarmee onmogelijk is voor afzonderlijke overheidstaken bedragen beschikbaar te stellen die in overeenstemming zijn met het niveau van de particuliere consumptie. Dit uit zich in de hoogte van sociale uitkeringen en de verzorging die zieken en ouderen ge-

[p. 5]

boden kan worden, maar ook in het achterblijven van de infrastruktuur. Daarmee keert de situatie terug van publieke armoede naast partikuliere rijkdom, die in de jaren zestig door Galbraith en in zijn voetspoor door Den Uyl gehekeld werd.

De beperkingen die de staat heeft om te interveniëren, zowel financieel als anderszins, dwingen tot een scherper prioriteitstelling, waaraan een brede discussie vooraf zou moeten gaan. Ik had verwacht dat het recente rapport Schuivende panelen de aanzet tot een dergelijke discussie zou geven. Dat is me echter niet meegevallen. In de eerste plaats is het rapport voor gewone partijleden pas beschikbaar weken nadat het aan de pers gepresenteerd is. Daarmee lijkt de publieke discussie over het rapport al verstomd, voordat de partij kans heeft gekregen er in te participeren.

In de tweede plaats is het stuk geschreven in een soort postacademisch sociologenproza, dat ik als eenvoudig chemicus maar slecht volgen kan. Hier en daar krijgt men echter de indruk dat de samenstellers dat ook niet meer kunnen, en zich wat vertild hebben aan de problematiek. De vraag rijst of het wellicht de panelen van een omgevallen boekenkast zijn die zijn gaan schuiven.

Dat uit zich in nogal wat tegenstrijdigheden. Zo onderschrijft het rapport de beperkte mogelijkheden van de staat, zij het gedeeltelijk nog vanuit een andere invalshoek dan hierboven, te weten de toenemende internationale vervlechting. Dollartegoeden noch stikstofoxyden trekken zich iets van nationale grenzen aan. Daar staat dan tegenover een uiteenzetting over diverse ‘opties’ voor arbeidstijdverkorting, waarover men schrijft alsof de maatschappij een lego-doos is die zich in- en uit elkaar laat zetten. De in het rapport beleden voorkeur voor een sterkere inkomensnivellering gaat tegen de stroom in, en is mij zeer sympathiek. De manier waarop dit gerealiseerd zou moeten worden, gelet op de beperkte mogelijkheden van de overheid, is echter te weinig uitgewerkt om het rapport in dit opzicht geloofwaardig te doen zijn.

Aan de financiële prioriteitstelling binnen de collectieve sector wordt nauwelijks meer dan een bladzijde besteed, waarbij opvalt dat er enige scepsis is over uitgaven voor cultuur, in verband met de inkomenspositie van de groep die hier plezier van heeft. Daarmee wringt dat even verderop juist aan cultuur ettelijke bladzijden onhelder proza gewijd worden. In schril contrast daarmee staat de geringe aandacht voor het onderwijs, nauwelijks een halve bladzijde, die dan nog ge-

[p. 6]

heel gaat om de zeggenschap.

De vraag of de PvdA moet vasthouden aan uitstel van schoolkeuze als hoogste prioriteit, komt helemaal niet aan de orde. Toch is er alle reden, nu niemand meer gelooft in een leerplicht tot 18 jaar, de vraag aan de orde te stellen of niet een systeem dat ervoor zorgt dat degenen die het onderwijs op jongere leeftijd verlaten een elementaire beroepsopleiding gehad hebben, te verkiezen valt, juist om de tweedeling in de samenleving tegen te gaan. Het lijkt me een beter voorbeeld van een geval waar de overheid zijn pretenties moet matigen, dan de discussie over euthanasie, waar de PvdA nieuwe regelgeving nastreeft, en naar ik hoop blijft nastreven, juist omdat de bestaande regelgeving te knellend is gebleken en niet meer functioneert.

Voor de toekomstige partijverhoudingen is van belang wat men als alternatief ziet daar waar de overheid het laat afweten. In belangrijke mate is dat de markt, waar het particuliere bedrijf opereert, terug van weggeweest in de gunst van de publieke opinie. Er bestaat een neiging de onderneming te verheerlijken, ook bij de overheid, en aktiviteiten per se over te willen doen aan particulieren. Pas kreeg ik het eerste nummer in handen van het blad Privatisering. Ook wanneer overheidsorganisaties taken blijven uitvoeren, bestaat er een neiging zich aan het bedrijfsleven te spiegelen: leidinggevende ambtenaren noemen zich ineens ‘manager’, de raarste organisatieonderdelen praten ineens over hun ‘produkt’ en hun ‘bedrijfsplan’, het gonst van het klantgericht werken waar eerst de ontplooiing van de individuele medewerker centraal stond, en het liefst werkt men ook nog met interne contracten op basis van marktconforme prijsafspraken.

In de discussie wordt echter door sommige CDA-ers, ondersteund door hun wetenschappelijke bureau een ander alternatief naar voren gebracht, het neo-christendemocratische ideaal van de ‘zorgzame samenleving’. Hiermee zet men zich af tegen de VVD. Het kan twee dingen betekenen. De minst vergaande interpretatie van het begrip zorgzame samenleving is die waarbij men de nadruk erop legt dat de gemeenschapsvoorzieningen niet rechtstreeks in handen dienen te zijn van de overheid, maar van privaatrechtelijke instellingen, zoals woningbouwverenigingen en welzijnsorganisaties. Dat streven is echter niet typerend voor het CDA. Ook de VVD streeft ernaar de rechtstreekse zeggenschap van gemeentebesturen over de energievoorzieningen te niet te doen, zodat de macht verschuift van PvdA-wethouders naar VVD-directeuren, en de sociaal-democratie had in Troelstra en Van der Goes van Naters prominente pleitbezorgers van functionele decentralisatie.

Ook in Schuivende Panelen treffen we pleidooien aan voor functionele decentralisatie, die hier en daar vrij ver gaan. Zo wordt gepleit voor het omzetten van de Raad van de Kunst in een zelfstandig orgaan van openbaar bestuur. Daar staat dan weer tegenover dat men met instemming Den Uyl citeert: ‘Daar waar ambtelijke apparaten en particuliere organisaties op elkaar inspelen, in permanentie overleg plegen en waar niet meer valt na te gaan waar de beslissingen worden voorbereid en genomen, waar de overheidsmacht gedeeld wordt met particuliere organisaties, daar ontstaan schemertoestanden.’ Ik zie dat toch als een pleidooi voor het primaat van de politiek.

Zelf denk ik dat men de voordelen van functionele decentralisatie niet moet overschatten. Zo lijkt mij dat de legitimiteit van een zelfstandige beslissing van de Raad van de Kunst om een orkest of een toneelgezelschap op te heffen minder is dan een beslissing door een minister die op een dergelijk advies is gebaseerd. Ook worden de mogelijkheden voor een integraal beleid verkleind, terwijl toch de politici verantwoordelijk gehouden worden.

Om een voorbeeld te geven uit mijn eigen ervaring: er bestaat in Nederland een geschil, of in wijken waar stadsverwarming is aangelegd, woningbouwverenigingen dienen bij te dragen aan de exploitatie daarvan, omdat ze geen kosten hebben aan onderhoud en vernieuwing van C.V.-ketels. In Leiden, waar de stadsverwarming wordt geëxploiteerd door een regionaal energiebedrijf waar de vertegenwoordigers van de gemeente Leiden in de minderheid zijn, en de huizen in handen zijn van particuliere woningbouwverenigingen, is het het gemeentebestuur tot nu toe niet gelukt om dit probleem op te lossen, wat ten koste van de bewoners gaat. Dat is knap frustrerend. In Rotterdam, dat een gemeentelijk energiebedrijf heeft en een groot gemeentelijk woningbedrijf, is het wel gelukt.

Zowel in CDA-publikaties als in Schuivende Panelen wordt ervoor gepleit maatschappelijke organisaties meer interne democratie op te leggen, als alternatief voor politieke controle door de overheid. Men moet zich echter afvragen of nu juist dat niet typisch een idee uit de jaren zestig is waarvan in de jaren zeventig de beperkingen zijn gebleken. Nog steeds is de participatie bij verkiezingen nergens zo groot als in de landspolitiek.

Het merkwaardigste is nu dat de meeste gemeenschapsvoorzieningen helemaal niet

[p. 7]

rechtstreeks in handen van de overheid zijn, maar van wat de bestuurskundigen quango's noemen: quasi-autonomous non-governmental organizations. De meeste woningwetwoningen zijn eigendom van woningbouwverenigingen, niet van gemeenten. Iets dergelijks zien we bij het onderwijs, het sociaal-cultureel werk, de gezondheidszorg, de bejaardenhuisvesting, de gezinszorg en het openbaar vervoer. Op een aantal van deze terreinen klaagt men juist buiten het CDA over de meer dan evenredige invloed van confessionele stichtingsbesturen. Wat wel waar is, is dat men op al deze gebieden financieel steeds meer op de overheid is gaan leunen, en daarmee tegelijkertijd veel zelfstandigheid heeft moeten inleveren.

Het is dit proces dat door de meer radikale neo-christendemocraten wordt afgewezen. Zij doen daarbij graag of die ontwikkeling een gevolg is van een sociaal-democratisch schrikbewind dat de afgelopen halve eeuw Nederland heeft geteisterd. Niet genoeg kan men erop wijzen, dat de confessionelen al die tijd in de regering vertegenwoordigd zijn geweest, en dat de sociaal-democraten slechts in twee kabinetten (Schermerhorn/Drees en Den Uyl) een dominerende positie hebben ingenomen. Het zijn juist de confessionele politici geweest, met Marga Klompé aan het hoofd, die onder druk van de confessionele organisaties gezorgd hebben voor een steeds ruimhartiger ondersteuning van het particuliere initiatief. Deze trend is in feite ingezet met de verworvenheid bij uitstek van de confessionele politiek: de pacificatie in het onderwijs. Inmiddels is deze ondersteuning zo ver voortgeschreden dat de legitimiteit in discussie komt van het confessionele karakter van de gesubsidieerde instellingen, en daarmee van het recht om al naar gelang de marktsituatie werknemers of cliënten te weigeren die de grondslag van de instelling niet onderschrijven of daar niet naar leven. De harde kern van de neo-christendemocraten kiest dan ook juist tegen de quango's, ziet ook niets in interne democratisering, maar wil ze vervangen door organisaties die niet door de overheid worden gesubsidieerd, of door vrijwilligerswerk of hulp van familie of buren. Dat hoeft niet onacceptabel te zijn wanneer het gaat om de versiering van de samenleving. Aan een muziek- of sportvereniging kan de eis gesteld worden dat men in staat is eigen middelen bijeen te brengen voor accommodaties, en dat men zich niet alleen van de overheid afhankelijk maakt.

Ook kan men het ermee eens zijn, dat een geïnteresseerde kunstsponsor te verkiezen valt boven een overheid die ongeïnteresseerd kunstenaars een inkomen verschaft, maar de

[p. 8]

opslagkosten als een probleem gaat beschouwen. Weerzinwekkend is echter de gedachte dat mensen voor elementaire behoeften zoals verzorging en een minimaal inkomen weer van liefdadigheid of hun familie afhankelijk moeten worden. Terecht wordt dan ook in Schuivende Panelen geconstateerd, dat er voor sociaal-democraten veel redenen zijn zich tegen het concept van de zorgzame samenleving te keren. Met name de afhankelijkheid van de kerk die vroeger bestond is niet iets om naar terug te verlangen vanwege de inbreuk op de geestelijke vrijheid van de bedeelden die dat met zich meebracht.

Hoe trouwens het geld hiervoor beschikbaar zou moeten komen als mensen al weigeren hun belasting aan de wereldlijke overheid te betalen is niet duidelijk. Het afdwingen van afhankelijkheidsrelaties in de familiesfeer, wanneer men dat al zou willen, zal steeds minder lukken, al was het maar bij gebrek aan familie. Probeert men dat toch, dan leidt het juist tot een verdergaande verstatelijking van familierelaties, zoals blijkt uit het voorstel van Deetman om ouders van meerderjarige studenten onderhoudsplichtig te maken.

Etatistisch is ook de manier waarop het CDA de zorgzame samenleving tot stand wil brengen. Het is een bij uitstek politiek concept, dat men wil realiseren door politieke machtsvorming en politieke scholing, zoals door de stichting van een kaderschool voor het CDA. Het enige aangrijpingspunt dat de staat echter heeft is het verminderen van subsidies en inkomensoverdrachten, maar daarmee komen de alternatieve kaders niet vanzelf tot stand. Van wie echt de zorgzame samenleving wil, verwacht je eerder een initiatief tot oprichting van nieuwe maatschappelijke organisaties dan het oprichten van een politieke kaderschool. Een nieuwe kloosterorde bijvoorbeeld.

Nieuwe initiatieven op het maatschappelijke middenveld die ik zou kunnen noemen komen echter uit heel andere hoeken dan het CDA: de vereniging Onderwijs, Kunst en Wetenschap, opgericht door de redacteur van dit blad, de kraakbeweging, die hier en daar de woningdistributie uit handen van de overheid heeft genomen, zelfhulpgroepen die met de vrouwenbeweging verwant zijn. Wat we verder om ons heen zien is het verdringen van het maatschappelijk initiatief door (para-)commerciële organisaties (de omroep) en pogingen non-profitinstellingen zich meer marktgericht te laten gedragen (het plan-Dekker voor de ziekenfondsen en de ziekenhuizen).

De vraag is, hoe serieus het neo-christendemocratische ideaal genomen moet worden. Naar mijn indruk wordt het meer gekoesterd door mensen uit het bankwezen die het zelf aan zorg door chauffeurs en secretaresses niet ontbreekt, dan door CDA'ers die bij de maatschappelijke zorg betrokken zijn. De vraag is ook, of wanneer het ideaal een serieuze rol gaat spelen in verkiezingscampagnes, het niet eerder tegen het CDA werkt. Tegenover de reconfessionalisering van het wetenschappelijk bureau van het CDA staat een deconfessionalisering van de kiezers: nog nooit hebben zo veel buitenkerkelijken op het CDA gestemd. Die mensen blijven dat niet doen als het CDA doorgaat het diakenhuismannetje als model voor de maatschappelijke zorg te bepleiten.

Toch is er een neiging in de PvdA, ook in Schuivende Panelen, om jaloers te kijken naar het initiatief dat het CDA met het concept van de zorgzame samenleving in de politieke discussie genomen zou hebben, en sommige religieus aangelegde partijgenoten lijken zelfs enige sympathie voor het ideaal te hebben. Zolang het echter niet gepaard gaat met een christen-democratisch geïnspireerde revival van de maatschappelijke zorg, betekent het concept van de zorgzame samenleving niet meer dan het maken van onsmakelijke bijgeluiden bij bezuinigingsoperaties, en als het toch moet werk ik liever samen met een rechtse partij die dat soort bijgeluiden achterwege laat. Als het meer wordt, zie ik in de neo-christendemocratische ideologie een bedreiging voor de geestelijke vrijheid. Dan ligt zeker samenwerking met VVD meer voor de hand dan met het CDA. De achterban van de PvdA zal daaraan moeten wennen