Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 38]

De betekenis van de zwaan in het werk van Jeroen Bosch
Th.P. van Baaren

De betekenis van de zwaan in het werk van Jeroen Bosch is niet zonder belang voor ons begrip daarvan in het algemeen. Hij was immers lid van de Onze-Lieve-Vrouw-Broederschap waarvan de leden vaak ook Zwanebroeders werden genoemd naar de jaarlijkse feestmaaltijd met gebraden zwaan als speciaal pronkgerecht.

Voorzover mij tot nu toe bekend komt de zwaan zes keer op schilderijen van Bosch voor:

1. Bruiloft te Kana (Rotterdam). Op dit schilderij wordt een gebraden zwaan die misschien vuur uit zijn bek spuwt, maar in elk geval door een halve maan als onchristelijk wordt gekarakteriseerd, samen met een eveneens misschien vuurspuwende kop van een wild zwijn, ook door een onheilige maansikkel gekenmerkt, binnengedragen. Marijnissen (1974, 23) betwijfelt of de koppen werkelijk vuur spuwen, zoals vaak gezegd wordt. Voozover ik kan zien is die twijfel niet gerechtvaardigd, maar de slechte staat van conservering van dit schilderij maakt een definitieve beslissing wel onmogelijk. Overigens blijft, voor het geval Marijnissen gelijk zou hebben, nog de door hem niet vermelde maansikkel over die bij Bosch, waarschijnlijk zonder uitzondering, een onen antichristelijk symbool is.

De maansikkel komt natuurlijk ook voor als symbool van Maria (een deel van de erfenis van de Egyptische godin Isis) en de zwaan eveneens. Op zich zelf genomen zou een zwaan met dit teken dus een Mariasymbool kunnen zijn, maar deze uitleg wordt ontoelaatbaar door de nevenschikking met de kop van het wilde zwijn dat hetzelfde teken draagt, terwijl het tevens moeilijk voorstelbaar is om welke reden een embleem van Maria als gebraad zou moeten worden opgediend.

Om zijn witte kleur en het feit dat hij ook in vuil water schoon blijft, was de zwaan een symbool van reinheid en van Maria als maagd (Friedmann 1980, 299). De zwaan kan echter ook een symbool van Venus zijn (Hall 1974, 294). Deze vogel speelt ook een rol in de Germaanse en Keltische mythologie, maar ik kan daarin geen connecties vinden met de betekenis van de zwaan bij Bosch. Een verbinding met de antieke liefdesgodin is plausibeler, vooral gecombineerd met de halve maan van het ongeloof. Wij zouden dan een tegenbeeld van Maria hebben: onchristelijke liefdeslust tegenover christelijke reinheid en maagdelijkheid. Hoe dat ook zijn mag, in elk geval is de betekenis van de zwaan hier ongunstig. Dixon (1982, 80) ziet in de zwaan en de zwijnskop een alchemistische tegenstelling tussen wit en zwart, albedo en nigredo, maar dit kan alleen als wij het teken van halve maan verwaarlozen dat beide gerechten verbindt.

2. De verzoeking van Antonius (Lissabon). Op deze triptiek komt een zwaan voor als offergave op de reliëfs van de bouwvallige zuil op het middenpaneel. Aangezien de andere scènes op deze reliëfband oudtestamentische verhalen weergeven, zal ook deze groep wel een of andere oudtestamentische geschiedenis uitbeelden over een god onwelgevallige offerplechtigheid. Daar de bovenste scène gevormd wordt door de dans rondom het Gouden Kalf en de onderste de verspieders laat zien die met zware trossen druiven uit Kanaän terugkeren, is het niet onwaarschijnlijk, dat wij ergens daartussenin een verklaring moeten zoeken voor het getoonde offerritueel, maar ik ben niet in staat om een suggestie te doen, tenzij ik aanneem dat het getoonde offer een aanhangsel is van het verhaal van het Gouden Kalf. De zittende ‘afgod’ aan wie de zwaan wordt aangeboden heeft de kop van een dier, maar het is niet zo gemakkelijk om de diersoort te bepalen. Misschien is het de kop van een aap, zoals herhaaldelijk wordt gesuggereerd. Zelf hel ik over tot de gedachte er een runderkop in te zien: naast de dans rondom het Gouden Kalf dus ook een offer daaraan. Dat sluit goed aan. Het ontbreken van zichtbare horens is een probleem, maar ze kunnen verborgen zijn onder de kap die het dier draagt

[p. 39]

en het staande Gouden Kalf op de berg heeft ook geen duidelijke horens.

Het ligt voor ons misschien niet zo voor de hand om de zwaan als een onreine vogel te beschouwen, maar het in Lev. 11,17 gebruikte Hebreeuwse woord sjèlek wordt in de Vulgata vertaald met cygnus. Welke vogel met het genoemde Hebreeuwse woord wordt aangeduid moet open blijven. Het gaat om een vogel die duikende vist en die als onrein aan de Israëlieten als consumptie verboden was. Volgens een vriendelijke mededeling van prof. dr. J.H. Hospers bestaat er in het oudtestamentisch Hebreeuws geen apart woord voor zwaan. Het is wel duidelijk dat de zwaan op dit schilderij voor Jeroen Bosch een onreine vogel was die in de sfeer van de afgoderij thuis hoorde en voor de ongunstige betekenis waarvan hij zich desgewenst op de tekst van zijn latijnse bijbel kon beroepen.

3. Driekoningentriptiek (Madrid). Op de achtergrond van het middenpaneel van deze triptiek staat een herberg met als kenteken een vlag met een zwaan erop. Ik weet niet of wij (afgezien van de betekenis van deze vlag) met zekerheid mogen besluiten, dat deze herberg een ongunstig karakter draagt, zoals Tolnay (1956, 41) meent, maar er zijn wel aanwijzingen voor het karakter van verdacht huis, zoals de scène van de man en vrouw, misschien een clandestien liefdespaar, op weg daarheen en de man die ze om de hoek begluurt. Aangezien op de twee volgende schilderijen een duidelijk als herberg annex bordeel gekenmerkt huis een uithangbord met een zwaan erop heeft, is de gegeven uitleg voor deze herberg in elk geval niet uit de lucht gegrepen.

4. Zwerver (= Verloren Zoon) (Rotterdam). Op het uithangbord van deze als onmiskenbaar verdacht en onguur aangegeven herberg, een verdacht huis in de zin van bordeel, zoals wij dat ook nog kunnen zeggen, staat een zwaan.

5. Verzoeking van Antonius (Madrid) Op dit schilderij in de trant van Bosch staat een herberg/bordeel eveneens met een zwaan als uithangbord. Aangezien dit schilderij veel details uit het werk van Bosch citeert, mogen wij het misschien in onze lijst opnemen. Cinotti (1967, 107) vermeldt dat de toeschrijving van dit schilderij aan Bosch omstreden is. Unverfehrt (1980, 183-184 en 275) deelt mee dat de meesten van mening zijn, dat het een copie van een verloren werk van Bosch is. Zelf beschouwt hij het als het werk van een anonieme navolger. Aangezien er van dit type meer schilderijen zijn, mag misschien toch wel overwogen worden, of er niet een verdwenen origineel aan ten grondslag heeft gelegen. In elk geval is het in hoge mate in de geest van Bosch geschilderd.

6. Tuin der Lusten (Madrid). Ten slotte zwemt er een zwaan in een van de vijvers op het linkerpaneel van de Tuin der Lusten, maar of hij daar een bepaalde betekenis heeft, of alleen maar dient als natuurlijk stoffage moet open blijven, al vermoed ik het laatste. Het linkerpaneel van dit schilderij beeldt weliswaar het paradijs uit, maar het is een paradijs dat dusdanig van het kwaad is doortrokken, dat daaruit geen gunstige conclusie valt af te leiden.

De zwaan staat dus in vier gevallen overduidelijk in een ongunstig, om niet te zeggen sinister, verband. In het vijfde geval is de negatieve betekenis vrijwel zeker, terwijl de zwaan in het zesde geval waarschijnlijk geen speciale betekenis heeft. Bax (Bijdragen, 69) vermeldt dat in het Middelnederlands zwaan (swaentje) ook een aanduiding was voor prostituée. Die betekenis past heel goed op de uithangborden van de twijfelachtige herbergen en indien wij dit externe gegeven toepassen op de herberg op het schilderij in Lissabon, dan staat daarmee de ongunstige betekenis ook van dit voorbeeld vast. Bax (1948, 94) bericht uitvoerig over het negatieve aspect van de zwaan.

Het is op zijn minst opvallend dat deze vogel bij Jeroen Bosch zo'n ongunstige faam heeft en dit wordt des te opmerkelijker vanwege zijn lidmaatschap van de aan Maria gewijde Zwanebroederschap die volgens de documenten eenmaal per jaar (soms wel eens vaker) een feestmaaltijd hield waarbij als speciaal gebraad een zwaan werd opgediend. Gebraden zwaan fungeerde in de middeleeuwen als pronkgerecht en prestigegebraad (van Winter 1971, 69). In de nabije omgeving van de schilder moet de zwaan dus een gunstig symbool zijn geweest. Daar komt bij dat de zwaan - zoals reeds vermeld - inderdaad ook kon voorkomen als symbool van Maria.

Waarom dus deze opvallende en hardnekkige verbinding met de criminele onderwereld? Waarom haalt de schilder de ongunstige en onfatsoenlijke associaties zo speciaal naar voren?

Op de Tafel met de Zeven Hoofdzonden (Madrid) staat, op het segment met de toorn (ira), ook een herberg en die heeft een leeuw als uithangbord. Hierbij kan worden aangetekend dat dit schilderij volgens bijna alle onderzoekers als een vroeg werk geldt, wellicht het oudste dat wij van de meester nog bezitten, en geschilderd is voordat Bosch lid was geworden van de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap. Mosmans (1947, 44-45) si-

[p. 40]

tueert deze herberg in Oirschot waar de vrouw van Bosch haar erfgoed bezat en deelt mee dat in de herberg De Leeuw de pachten betaald werden, zoals een door hem geciteerd archiefstuk bewijst.

Ter vergelijking met de wijze waarop Bosch de zwaan tracteert verwijs ik naar de Ostentatio Christi te Boston van de hand van een anoniem navolger van Jeroen Bosch, misschien zelfs een stadgenoot en medelid van de Zwanebroederschap. Op dit schilderij staan zwaan en lelie, beide zowel symbolen van Maria als van de Onze-Lieve-Vrouw-Broederschap, in gunstige zin (Unverfehrt 1980, 137-139). Voorzover mij tot nu toe bekend ontbreekt de lelie in het werk van Bosch totaal behalve op de broederschapsinsignes van enkele stichterfiguren.

Aangezien de herhaalde combinatie van zwaan en verdacht huis geen toeval kan zijn, kan de vraag opkomen of de schilder zich wel zo thuis heeft gevoeld in dat illustere gezelschap met zijn kern van Bossche notabelen, en of hij niet misschien zijn onlustgevoelens die hij niet goed openlijk kon uiten heeft afgereageerd door op zijn schilderijen de zwaan een slechte naam te geven. Vooral het feit dat hij de zwaan met voorliefde afbeeldt op uithangborden van ongure herbergen kan in die richting doen denken, want op deze manier worden al die verdachte herbergen annex bordeel een satire op de statige behuizing van de Zwanebroeders en hun feestelijke pronkmaaltijden. Aangezien het vrijwel zeker is, al luidt de algemene opinie anders, dat Bosch nooit een van de minder dan een paar honderd gezworen leden is geweest, maar altijd een van de vele duizenden gewone broeders is gebleven, kan er ook afgunst in het spel zijn.

Tot mijn vreugde vond ik bij Gauffreteau-Sévy (1965, 25) in principe dezelfde gedachte terug. Deze auteur zegt dat afbeeldingen van zwanen op schilderijen van Bosch, ‘contiennent toujours une certaine agressivité latente’, maar deze gedachte wordt niet consequent nader uitgewerkt. Cinotti (1967, 112) vermeldt eveneens de zwaan in negatieve zin, maar verbindt er evenmin conclusies aan.

De schilder - afkomstig uit een middenstandsfamilie die het tot welvaart had gebracht, een familie van ambachtslieden en dergelijke waartoe ook kunstenaars werden gerekend - was feitelijk boven zijn stand getrouwd en indien hij al gezworen lid was geweest (wat ik niet kan aannemen), dan had hij dit vermoedelijk meer aan protectie van de familie van zijn vrouw te danken gehad dan aan waardering voor zijn eigen persoon en werk, want daarvan blijkt uit de bronnen niets. Wij weten van een aantal opdrachten die hij voor de broederschap heeft uitgevoerd, allemaal zaken van puur ambachtelijke aard. Ze zijn in de rekeningen vermeld, maar zodra de vraag opkomt of hij ook schilderijen voor de broederschap heeft gemaakt, zwijgen de contemporaine bronnen en zijn wij aangewezen op latere, meestal onduidelijke en qua betrouwbaarheid onzekere berichten. Dit klemt te meer, omdat in de tijd dat Jeroen Bosch in zijn stad van inwoning actief was de bouw en inrichting van de nieuwe kapel van de broeders tot stand kwam. Wij krijgen de indruk dat het genootschap wel graag van zijn beroepsmatige kundigheden profiteerde, maar zijn artistieke gaven weinig waardeerde en dat dit aan de schilder niet zo welgevallig was. Zo schijnt onder de gulle schenkers van gaven aan de broederschap de naam van Bosch te ontbreken, terwijl hij toch in zeer goede doen was. Daarentegen weten wij dat hij wel insisteerde op betaling voor bewezen diensten (Mosmans 1947, 35 en Marijnissen 1974, 20). De indruk dringt zich op, dat de broederschap graag van dit talentvolle lid wilde profiteren voor betrekkelijke kleinigheden, maar hem geen belangrijke zaken durfde of wilde toevertrouwen, en dat dit bij het lid zelf niet altijd in goede aarde viel. Het is dus zeer de vraag of wat Jeroen Bosch betreft de zwaan zich wel in een stille heldere vijver heeft gespiegeld.

Of de houding van Onze-Lieve-Vrouw-Broederschap tegenover kunstenaars wel altijd overeenkwam met wat wij tegenwoordig misschien zouden verwachten is trouwens niet zo zeker. Van der Heijden & Molhuysen (1981, 36) vermelden dat door de broederschap ‘goede zangers en componisten werden aangetrokken en later weer aan anderen “verkocht”’. De vergelijking die zich opdringt is die met het huidige beroepsvoet-balbedrijf. De muziek was in verband met de liturgie, die een prestige-object van het genootschap vormde, en ter opluistering van de feestelijke maaltijden van de broederschap van groot belang. Hun interesse voor andere vormen van kunst schijnt gering te zijn geweest en beperkt te zijn gebleven tot de prestigieuze inrichting van hun kapel in de Sint Jan te Den Bosch.

Het traditionele beeld van Jeroen Bosch als vroom en dankbaar lid van een religieuze broederschap vertoont zoveel lekken, dat het nodig op de helling moet.

Bax, D., De ontcijfering van Jeroen Bosch, Nijmegen 1948.

Jheronimus Bosch, Bijdragen bij gelegenheid van de herdenkingstentoonstelling te 's Hertogenbosch 1967.

[p. 41]

Cinotti, M., Tout l'oeuvre peint de Jérôme Bosch, Paris 1967.

Dixon, L.S., Water, wine and blood - science and liturgy in the Marriage at Cana by Hieronymus Bosch, Oud Holland 96, 1982.

Friedmann, H., A bestiary for Saint Jerome, animal symbolismbolism in European religious art, Washington D.C. 1980.

Gauffreteau-Sévy, M., Jérôme Bosch, Paris 1965.

Hall, J., Dictionary of subjects & symbols in art, New York 1974.

Van der Heyden, J.P. & Molhuysen, H., Kroniek van 's Hertogenbosch, acht eeuwen stadsgeschiedenis, 's Hertogenbosch 1981.

Marijnissen, R.H. etc., Hieronymus Bosch, Brussel 1974.

Mosmans, J., Jheronimus Anthonis-Zoon van Aken alias Hieronymus Bosch, zijn leven en zijn werk, 's Hertogenbosch 1947.

Tolnay, C. de, Hieronymus Bosch, New York 1966.

Unverfehrt, G., Hieronymus Bosch, die Rezeption seiner Kunst im frühen 16. Jahrhundert, Berlin 1980.

Winter, J.M. van, Van soeter cokene, recepten uit de romeinse en middeleeuwse keuken, Enschede-Bussum 1971.