Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 28]

Over de betekenis van Heimans en Thijsse voor de vakbiologen
D. Hillenius

Inleiding

Op 7 mei 1983 hield Dick Hillenius in Amsterdam, in de Koningszaal van Artis, een rede op een openbare bijeenkomst van de Stichting ‘Heimans en Thijsse-Fonds’, ter gelegenheid van de heropening van het Heimans-Diorama in het Zoölogisch Museum. De rede is, voorzover ik weet, nooit in druk verschenen.

Het Heimans-Diorama is eigendom van de stichting waarvan ik destijds voorzitter was; Dick was lid van het bestuur. De stichting heeft in hoofdzaak een tweeledige taak: ze kent eens in de paar jaar ‘Heimans en Thijsseprijzen’ toe aan niet-vakbiologen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor natuurstudie, natuurbehoud en natuur-educatie in de geest van E. Heimans en dr. Jac. P. Thijsse, de pioniers van veldnatuurstudie in ons land. Verder verleent ze subsidies voor veldbiologisch onderzoek in Nederland door amateurs.

Victor Westhoff

Ik word nu geacht U iets te vertellen over de achtergronden van het Heimans-Diorama. Daar kan ik betrekkelijk kort over zijn, maar omdat deze bijeenkomst onder auspiciën van de Heimans & Thijssestichting is, lijkt het me niet onjuist om onder die achtergronden ook te rekenen de betekenis van Heimans en Thijsse zelf. Daar is natuurlijk al een heleboel over verteld, maar ik meende dat er een gezichtspunt is dat tot nog toe weinig in de aandacht kwam. Meestal als we het over de betekenis van Heimans en Thijsse hebben bedoelen we hun waarde voor de gewone mensen, de amateurs, de liefhebbers van vogels en planten, natuurbeschermers. De vaklieden, de vakbiologen, dat is natuurlijk een gebied apart. Heimans en Thijsse waren wel goed hoor, ze kenden een hoop planten, vogels en andere dieren, maar ja, ze schreven daar begrijpelijk over, hun Flora had ontzettend veel plaatjes (mijn exemplaar van 1960 vermeldt trots dat het meer dan 6000 figuurtjes heeft). Zelfs kinderen kunnen er mee terecht. Maar toen Heimans en Thijsse nog tijdens Heimans' leven werden voorgedragen voor een eredoctoraat waren de vakbiologen tegen. Prins Hendrik werd het toen, op natuurhistorisch gebied bekend door de import van wilde zwijnen.

Ik wilde het hebben over de betekenis van Heimans en Thijsse voor de vakbiologen, voor de biologie. Biologie is een vreemd bastaardvak. U weet, in de natuurwetenschappen, waar biologie meestal toe wordt gerekend, moeten al je stellingen controleerbaar zijn door herhaalde waarnemingen. De moderne opvatting is zelfs dat je uit je stellingen logisch redenerend tot op het eerste gezicht vreemde conclusies moet komen. Als die conclusie dan toch door de praktijk bevestigd wordt is je stelling blijkbaar niet zo slecht. Schoolvoorbeeld van de bioloog is de ouderwetse systematicus. Hij heeft in elke hand een kikker en hij weet zeker dat ze tot twee verschillende soorten behoren. Maar als hij in woorden moet vastleggen blijkt vaak dat hij geen formulering kan vinden die waterdicht uitmaakt tot welke soorten men ze zou moeten rekenen. Je krijgt dan vage impressionismen als: de neus van A is wat scherper dan die van B.A kijkt slimmer dan B. Als je de poten naar voren buigt komt de hiel van A niet voorbij zijn neus, van B wel. In de praktijk blijkt dan dat veel kikkers die de systematicus toch tot B rekent, soms kortere poten hebben, en wat je onder een scherpere neus moet verstaan kun je alleen begrijpen als je een tijd lang met de magister bent opgetrokken. Dan leer je niet de formuleringen, maar je krijgt datzelfde onformuleerbare inzicht aangereikt.

Langzamerhand ontwikkelen zich wel exactere methoden, eiwitanalyses bijv., waarmee je kunt aantonen dat A en B echt aparte soorten zijn, maar daar heb je niets aan als je die twee kikkers in je handen hebt,

[p. 29]

en in ieder geval heeft men het eeuwen zonder die methoden gedaan. Op ander gebied is de biologie trouwens nog lang niet aan de exactheid van de natuurwetenschap toe. Denk bijv. alleen maar even aan de evolutiehypothese, waar vrijwel geen modern bioloog zonder kan, maar die allerlei mankementen heeft, die in een echte exacte theorie niet zouden mogen voorkomen. Legio is dan ook het aantal niet-biologen dat met wat populaire samenvattingen van moderne filosofie in de hand deze algemene basis van de biologie meent te kunnen aanvallen. Evolutie zelf is een historisch gebeuren, onherhaalbaar als elke geschiedenis. Maar ook al kan men de eisen van herhaalbaarheid niet toepassen op de stelling dat Napoleon werkelijk geleefd heeft en de toenmalige wereld danig door de war schopte, ik geloof niet dat er veel mensen zijn, moderne filosoof of niet, die aan die werkelijkheid twijfelen. Als trouwens de eisen van de exacte wetenschap op elk gebied gehoorzaamd zouden worden, zou het onmogelijk zijn om ooit nog een moordenaar of andere misdadiger te veroordelen. De misdaad is een historisch onherhaalbare gebeurtenis. We leiden de werkelijkheid er van af doordat een menigte nu te controleren feiten in die richting wijzen.

Maar ja, geschiedenis is een alpha-vak, met eigen tradities en erkenningen, biologie is in dit opzicht tweeslachtig, iets tussen alpha en bèta in. Er is niets tegen om dat te erkennen. Maar psychologisch geeft dat soms problemen. Veel biologen willen zich exacter voordoen dan ze kunnen zijn. Een groot deel van de ruzie rondom de sociobiologie komt er uit voort. In het bijzonder Wilson, de uitvinder van de naam, niet van het vak sociobiologie, claimt dat hij allerlei typisch menselijk culturele zaken als kunst, godsdienst, politiek biologisch (en hij bedoelt dan exact wetenschappelijk, bèta) kan verklaren en zelfs dat dat pas verklaren is, en niet de tot nog toe gebruikte alpha- en bèta- manieren. Heel abstract denk ik dat hij gelijk heeft, maar als methode is de biologie op deze gebieden net zo onbruikbaar als atoomfysica bij het plakken van een lekke band. Wilsons claim is uiting van een bij veel biologen voorkomende eigenschap, die zich uit als ze met niet-biologen en vooral andere wetenschappers in aanraking komen: wat ik maar plompweg noem minderwaardigheidscomplex. Juist omdat men zich bewust is dat men op zoveel gebieden niet exact kan zijn, verzwaart men de eigen wetenschappelijkheid.

Het is een vrij algemeen beeld. Toen ik als student een leuk onderzoek deed met zeeanemonen, naar de invloed van het zenuwstelsel op het opnemen van voedsel, terugwijzen van afval of andere niet-aantrekkelijke stoffen, raadde mijn wetenschappelijke begeleider me aan om een rek neer te zetten op mijn werkplek in het Artis-aquarium, met veel potjes met onbegrijpelijke etiketten, en vooral om voortdurend een witte jas te dragen. Ik moest een indruk geven van deskundigheid, of althans dat ik bezig was die te veroveren.

Ook in de literatuur ken ik voorbeelden van dat minderwaardigheidscomplex der biologen. In romans van Anna Blaman en Menno ter Braak komen leraren biologie voor, op een middelbare school, onhandige stumpers, niet opgewassen tegen de terreur van leerlingen.

En dat brengt me op een andere reden van dat minderwaardigheidscomplex. Veel biologen, veel mensen die erg geïnteresseerd zijn in planten en dieren, die er veel van houden, zijn een beetje of zelfs erg mensenschuw. Ze vluchten voor de mensendichtheid van de stad, zoeken liefst alleen de stilte van vogels en planten.

De dichter Bloem schreef: ‘Natuur is voor tevredenen of legen’. Al vind ik hem vaak de grootste Nederlandse dichter van de twintigste eeuw, ik denk dat dat onjuist is. Ik denk dat degenen die naar de natuur vluchten dat doen in de hoop daar tevredenheid te vinden en leegheid na alle druk van de overbevolkte samenleving.

Exacte wetenschap is net als democratie een bij uitstek sociale bezigheid. Je mag best wat zeggen, maar je moet er wel op rekenen dat dat direct aan allerlei kritiek wordt blootgesteld. Soms ten onrechte, maar het principe is juist: de uitspraken van een persoon hebben pas waarde als ze getoetst kunnen worden aan experimenten, als er argumenten bij worden geleverd.

Zoals gezegd, vooral de ouderwetse biologie kan daar niet altijd aan voldoen. Meer dan in de echte exacte vakken, de natuurkunde bijv. waar zeer jonge geleerden de richting bepalen omdat hun stellingen in de branding van kritiek overeind blijven, kende de biologie nogal wat pausen - oude gevestigde autoriteiten - die uitspraken deden zonder argumenten te leveren. Ik heb zelf indertijd als jong herpetoloog mijn opwachting gemaakt bij professor Mertens in Frankfurt. Ik was al gepromoveerd, maar dat negeerde hij, hij gaf me een soort examenopdracht en vreemd genoeg stelde ik er een eer in om daarop in te gaan. Nu lachen we er om, maar ik ken vele oude en middelbare herpetologen die zich dergelijke examenvragen van Mertens lieten welgevallen en die er achteraf op terugzien als een betekenisvolle

[p. 30]

initiatie.

Waar ik naar toe wil is dit: biologie is een benadering van de werkelijkheid die instaat tussen alpha en bèta, tussen historie en natuurkunde, maar er zijn nog meer polaire tegenstellingen waartussen zij zich ophoudt. Zo is biologie meer dan enige andere wetenschap zintuiglijk met als tegenpool antizintuiglijk, Platonisch. Eerst het zintuiglijke. Herhaaldelijk heb ik door biologen waar je dat niet zo gauw zou verwachten, een plantenfysioloog bijv. die onderzoek doet aan eencellige groene algen, als argument horen gebruiken dat hij een bepaald detail gezien had en met nadruk daar aan toegevoegd: biologie is een zeer zintuiglijk vak. Ook bij een heel andere tak van bedrijf, een combinatie van de palaeontologie en de recente biologie van longvissen en Crossopterygii, werd gesteld dat de eerste indruk van een levende longvis en in het bijzonder van de larven daarvan, de auteur op zijn nieuwe inzichten had gebracht.

Daar polair mee in tegenstelling staat de neiging, vanaf de eerste bioloog, Aristoteles, tot de modernste cladisten en zoögeografen, om in de eerste plaats abstracte schema's te bedenken en zich daarbij niet te laten afleiden door zoiets vulgairs als zintuiglijke indrukken. Aristoteles zei dat een vlieg vier poten had en men heeft dat eeuwenlang van hem overgenomen, blijkbaar zonder te kijken. Dat is de verderfelijke invloed geweest van Plato, voor wie de zintuigen vervalsers waren. Alleen door innerlijk schouwen zou je de waarheid leren kennen. We weten nu dat er innerlijk niets te schouwen valt als er niet eerst via de zintuigen van allerlei binnen is gekomen. Bij iemand die zijn zintuigen wantrouwt is dat uiteraard maar weinig en gebrekkig: het schouwen zal noodzakelijkerwijs oppervlakkig zijn. In vitalisme, de telkens opduikende vormen van Lamarckisme, in het abstracte spel van de extreme cladisten, in het negeren van herhaalde waarnemingen door de absolute vicariantie-aanbidders zien we de invloed van Plato doorwerken. (Die termen zullen U wellicht niet veel zeggen; ik wil er alleen maar mee aanduiden dat er hele groepen moderne biologen zijn waarbinnen zich deze invloed toont. Typerend daarbij is de arrogante, apodictische manier waarop de eigen mening tegen die van anderen in wordt geponeerd.)

Toch is een bepaalde mate van abstractie natuurlijk onmisbaar voor elke wetenschap. Systematiek zou niet zonder kunnen (niet voor niets was Aristoteles, leerling van Plato, de vader van de systematiek). En zonder systematiek zouden we nooit op de evolutiegedachte zijn gekomen.

Als je de geschiedenis van de biologie bekijkt valt er nog een polariteit te ontdekken, die nl. tussen wetenschap (en we zagen al hoeveel tegenstrijdige elementen daarin schuilen) en kunst.

Wetenschap, we zagen het al, is in principe een sociale bezigheid. Kunst is in principe individualistisch, vaak in principe in strijd met alles wat uit de sociale dwang voortkomt: traditie, conformisme.

De sociale kant van de wetenschap leidt eens in de zoveel tijd tot bureaucratisering, jurismen, scholastiek. Dat wil zeggen dat elke wetenschap neigt tot verstarring, tot kristallisering, tot afknotting, besnoeiing van onverwachte, levende uitgroeisels. Wie wel eens in een volksrepubliek, Europees of derde werelds, geweest is kent het mechaniek. De sociale dwang is zo groot, dat net als in een klein bigot dorp niemand meer initiatieven durft nemen, steeds vraagt men naar precedenten, nieuwe gebeurtenissen kunnen niet plaatsvinden omdat men er nooit toe zou kunnen komen om er adequate, dus nieuwe, antwoorden op te bedenken.

Wat er gebeurde in de Middeleeuwen is er een schoolvoorbeeld van. Er waren natuurlijk meer redenen tot verstarring, maar één ervan is gelegen in het sociale mechaniek van de wetenschap zelf. In het begin van de jaartelling werd er nog concreet naar planten gekeken en getekend, maar de afbeeldingen in later eeuwen werden nooit meer gemaakt aan de hand van werkelijke planten maar gecopieerd van vroegere afbeeldingen. Zo verloren die afbeeldingen geleidelijk alles wat specifiek maakte, een soort karakteriserend. Vooral de techniek van de houtsnede versterkte dat proces. Tegen het eind van de Middeleeuwen waren wat eerst afbeeldingen waren geweest van levende planten, vervormd tot symmetrische ornamenten, niet ongelijk aan motieven op Perzische tapijten, waar - zoals bekend - geen reële voorstellingen op mogen worden gegeven.

Deze ontwikkeling van de illustraties is symbolisch voor de vergroeiing, de misvorming van het inzicht in de levende natuur. De scholastiek was een abstract bouwsel, uitgaande van wat theologen uit de Bijbel meenden te kunnen afleiden en daarnaast vooral - alweer - Aristoteles en daar de Platonische, onveranderlijke, anti-evolutionaire, anti-levende kant van.

Het aardige van vorst is dat vroeg of laat het voorjaar komt, dat het gekristalliseerde water verbroken wordt, dat de schotsen weggespoeld worden, dat de levende bloemen ontwaken. Prachtig symbool voor het eind van de Middeleeuwen vind ik het schilderij La Primavera van Botticelli. Na meer

[p. 31]

dan duizend jaar dood gestileerde plantenmotieven zie je hier echte, herkenbare voorjaarsbloemen. Nu kom ik eindelijk daar waar ik met dit verhaal naar toe wil: de vernieuwing, de wedergeboorte van de biologie vond niet plaats bij biologen maar bij kunstenaars. Het was niet alleen Botticelli; veel schilders in die tijd keken met ogen die onbelast waren door eeuwen scholastiek naar de levende werkelijkheid. Je hoeft alleen maar te denken aan de anatomieën van Leonardo da Vinci en aan zijn notitieboekjes waarin hij ideeën noteerde over fossielen en evolutie die in de officiële wetenschap pas eeuwen later aan de orde zouden komen.

Er is wel eens over de beweging die op gang kwam door Heimans en Thijsse gesproken als over een Renaissance. Natuurlijk was hij niet zo revolutionair als de echte Renaissance, de kristallisatie van de biologie was ook niet zo ver voortgeschreden. Maar toch zie ik Heimans en Thijsse, zij het dan bescheidener, als kunstenaars die door een niet belaste blik gebieden hebben geopend voor de biologie die er tot hun tijd eigenlijk niet toe werden gerekend.

Je ziet in de 19e eeuw, met voorlopers in de 18e, van tijd tot tijd mensen die de natuur zelf intrekken om met kunstenaarsogen - dat wil in dit verband alleen maar zeggen: met individualistische, onbevooroordeelde blik - rond te kijken, niet in laboratoria, niet in de grote bewaarhuizen vol mummies en alcoholexemplaren, maar in de levende natuur. Het waren amateurs. De dominee van Selborne is een goed voorbeeld. Puur door kijken en luisteren ontdekte hij dat wat algemeen als één soort zangvogel werd beschouwd, bestond uit drie soorten: fitis, tjiftjaf, spotvogel. Daar waren de vaklieden in alle voorgaande eeuwen niet achtergekomen.

Darwin, zonder wie de moderne biologie niet denkbaar is, begon als amateur, en zijn reisdagboek en veel van zijn kleinere artikelen - trouwens ook veel van zijn officiële werken - zijn doordrenkt van de toon van een liefhebber, die met onbelaste ogen kijkt naar planten en dieren, en die daar ten diepste van geniet. Die toon is al lang weer ontoelaatbaar in wetenschappelijke geschriften. Maar het is merkwaardig en veelzeggend hoe je die toon telkens weer ontmoet als het gaat om vernieuwingen in de biologie.

Ik meen dat Heimans en Thijsse beiden die toon bezaten, de toon van ontdekkingsplezier, aanstekelijk en meeslepend en - wat voor de vakbiologen zo belangrijk is - gebieden openend die tot die tijd voor het vak gesloten waren. Biologie werd (en wordt nog vaak) bestudeerd aan herbarium-exemplaren, aan skeletten en ander museum-materiaal of, als men al levende wezens bekijkt, is het in de lugubere opstellingen van fysiolo-

[p. 32]

gische laboratoria, aan witte ratten of muizen in zeer beperkte kooien, aan bananenvliegjes in Erlenmeyerkolven.

Maar het kijken hoe een plant of vogel leeft in de eigen omgeving, en daar in gewone mensenwoorden over schrijven, dat hebben we in Nederland pas weer geleerd van Heimans en Thijsse.

In het begin van de vijftiger jaren hoorde ik op een kennismakingsavond van eerstejaarsbiologen hoe een professor in de plantenfysiologie een waarschuwing uitsprak: als je van planten en dieren houdt kun je beter geen biologie gaan studeren, neem dan rechten of medicijnen en blijf natuurstudie als hobby beoefenen. Die man had er niets van begrepen.

De opbloei van de veldstudie in de twintigste eeuw, in de eerste plaats ethologie en ecologie, van het gedrag van de dieren en van hun onderlinge samenhang met planten, is te danken aan de inspiratie door Heimans en Thijsse.

Het is dan ook veelbetekenend dat Nico Tinbergen, bij het aanvaarden van de Swammerdamprijs, toevallig in hetzelfde jaar dat hij - met Lorenz en von Frisch - de Nobelprijs ontving, met grote warmte en dankbaarheid over Thijsse sprak. Daarbij past ook dat hij tientallen jaren bijdragen heeft geleverd aan De Levende Natuur en dat zoveel van zijn officiële wetenschappelijke werk een grote leesbaarheid heeft gehouden.

Om Heimans en Thijsse kunstenaars te noemen kan verwarring geven. Te vaak verstaat men onder kunstenaars kereltjes die de zaak verfraaien, mooiere kleuren verzinnen, fraaiere zinnen ciseleren. Dat zijn op z'n hoogst de interieurmakers, de verpakkings-specialisten, bij de volgende mode al verjaard. Het is merkwaardig om de geschriften van Heimans en Thijsse te vergelijken met wat er aan officiële literatuur rondom 1900 werd geproduceerd. Er is weinig wat het tot op heden heeft uitgehouden, in tegenstelling tot wat zij schreven. Ik denk dat het te maken heeft met het feit dat ze geen flauwekul in hun zinnen vlochten, geen bloemrijkheid, geen tijdgebonden moraal, ze schreven wat ze zagen en vóór alles vermeden ze jargon. In een van de vroegste jaargangen van De Levende Natuur is een ingezonden brief van iemand die protesteert tegen het vermelden van veel bloedvergieten. Je kon toch ook over marters schrijven als fraai bepelsde diertjes, zonder de felheid van hun jacht en de precieze beschrijvingen van de moord te geven? Ik denk dat dat het juist is waardoor ze niet verouderen, omdat ze de natuur niet fraaier voorstelden dan ze is, omdat ze lieten zien dat het een proces is waarin leven en dood in constante strijd gewikkeld zijn, waar we deel van uitmaken.

Nog niets gezegd over de achtergronden van het Diorama, al heeft het voorgaande er mee te maken. Toen Heimans onverwacht stierf wilde men te zijner nagedachtenis een Volksmuseum stichten waarin kennis van de natuur - planten, dieren, gesteenten, fossielen, de samenhang van landschappen - gegeven zou worden. Er werd een mooi bedrag bijeengebracht. De overheid zou er een veelvoud op toeleggen. Er zou een fraai en ruim museum gebouwd kunnen worden, o.a. zou daarin plaats zijn voor de mooie collectie fossielen en gesteenten die Heimans bij elkaar had gebracht.

Professor Heimans, de zoon van de oude Heimans, heeft kort voor zijn dood verschillende herinneringen op de band laten opnemen. Nog steeds een beetje bitter vertelde hij van de tegenwerking die van de toenmalige directie van het Zoölogisch Museum en van Artis uitging. Misschien waren ze beducht voor de concurrentie, maar het kan ook zijn dat hier weer de tegenstelling de kop op stak van de vakmensen tegen de amateurs. Hoe dan ook, dat Volksmuseum ging niet door. Maar het reeds bijeengebrachte bedrag werd voor een deel belegd in de Heimans Stichting (wat nu Stichting Heimans en Thijsse Fonds is) en van het andere deel werd het Heimans Diorama bekostigd. Een gezicht op de duinen, een soort combinatie van het Zwanenwater en de Muy op Texel, een zoetwaterplas met een rijkdom aan vogelleven er omheen.

De preparateur P.L. Steenhuizen maakte de algemene opzet. Hij was een bijzonder begaafd preparateur, die vooral voor de houdingen en vormen van vogels een goed gevoel had. Het is jammer dat de vele kleine diorama's die hij maakte verloren zijn gegaan. Een andere belangrijke bijdrage tot het succes van het diorama is de grote achtergrondschildering. Wie heeft ooit gehoord van de kunstschilder W.G.F. Jansen te Bussum? Toch is het fraaie, een beetje impressionistische schilderwerk van zijn hand nu al 57 jaar bewonderd en zal het na de tegenwoordige restauratie de eeuw wel volmaken. En wat één eeuw overleeft, dat wordt met open armen door de volgende eeuwen ontvangen. We staan hier dus voor een toekomstig tijdloos kunstwerk. Op 20 mei 1926 werd het diorama geopend door Dr. Kerbert, directeur van Artis.

De heer Harm Walen is tot voor enige jaren preparateur op ons museum geweest. Het was zijn hartewens om ooit het Heimans Diorama, dat in de loop van meer dan 50 jaar nogal achteruit was gegaan, te ver-

[p. 33]

nieuwen. Maar er was geen geld en het vele werk voor de wetenschappelijke collectie liet deze dienst aan een algemener publiek eigenlijk niet toe. Dank zij een genereuze gift van het Prins Bernhard Fonds werd het mogelijk om met extra krachten - de begaafde zoons van Walen, Aart en Chris - de zaak aan te pakken. Het opzetten van de vele vogels was eigenlijk het minste werk. Maar de planten, het eindeloos experimenteren met de stinkendste vloeistoffen om ze overeind te houden, het kleurverlies dat je niet met gewoon schilderen kon oplossen. Ik denk dat er alleen aan de planten, voordat ze zo fleurig en natuurlijk geplaatst konden worden in het diorama, meer dan een jaar werk zit.

Er is biologisch van alles aan te merken op het instituut van diorama's. Je krijgt een onnatuurlijke veelheid van planten en dieren voorgeschoteld. Behalve in enkele heel rijke Amerikaanse musea - Denver is er om beroemd - en in onderontwikkelde gebieden maakt men ze ook niet meer. Pedagogisch zijn ze ook niet goed. Je kunt beter een enkel dier of zelfs een onderdeel daarvan tonen en daar een tekst bij zetten. Maar een goed diorama geeft iets wat zo'n analytische opstelling niet heeft: een impressie, een misschien wat romantische illusie.

Ik heb zelf bijna vijfentwintig jaar tentoonstellingen gemaakt in het Zoölogisch Museum en het was dan wel eens frustrerend dat het grootste deel van het publiek in de eerste plaats vroeg naar het Diorama. Maar denkend aan mijn eigen kindertijd, aan de ontroering, het genot van het geheim van midden in de stad opeens in die illusie te verzeilen, ben ik blij dat het Heimans Diorama, grotendeels vernieuwd, nu weer voor het publiek te zien zal zijn. Het woord illusie heeft een wat slechte klank, vooral misschien na wat ik zo denigrerend over verfraaiende kunstvaardigheid heb gezegd, maar deze illusie heb ik later bevestigd gevonden toen ik zelf de natuur introk. Heel passend bij de meeuwenkolonie van het Diorama is het verhaal dat Professor Baerends me eens vertelde, dat hij met Tinbergen en Lorenz op een middag in een - echte - meeuwenkolonie zat. Een van hen zei toen dat ze het toch maar gelukkig getroffen hadden, ze deden interessant werk, ze waren in mooie natuur, ze genoten van het leven en ze werden er nog voor betaald ook.

Misschien een beetje vreemd om hiermee mijn verhaal over het Heimans Diorama te eindigen, maar het bevat alle ingrediënten waar ik het over hebben wou: de duinen, de meeuwenkolonies, de rijkdom van natuur, het genieten daarvan, de vaklieden die dat erkennen kunnen en tegelijk bezig zijn met hun vak.