Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 15]

Rivierlandschap
José van Dijk

‘Mijn vader zag voor het eerst dode Duitsers, toen hij een jaar of tien was,’ zei Erik. ‘Ze stonden rechtop in een schuttersputje, een kogel was dwars door hun hoofd gegaan. Het was de dag van de bevrijding, de Engelsen waren gekomen. Als klein jongetje liep hij aan de hand van zijn vader door de velden. Hij heeft het me zo vaak verteld dat ik soms denk dat ik het zelf ben geweest die daar met mijn vader in de vroege, kille ochtendschemer liep en al die doden zag.’

‘Dat is de macht van het woord,’ zei ik.

‘Mijn vader was altijd bezig met de oorlog,’ zei Erik. ‘Hij sleepte van de bibliotheek boeken mee naar huis, het was zijn obsessie.’

‘Dat hebben veel mensen, die de oorlog meegemaakt hebben,’ zei ik. Terwijl ik sprak, bewoog ik en de boot onder me schommelde heen en weer.

Erik zei: ‘Voor mij is het een gebeuren uit een andere eeuw. Mijn vader wilde niet door Duitsland rijden, hij wilde niet naar Oostenrijk, dan moest hij langs Dachau. Als het woord me iets zegt, komt het door mijn vader.’ Erik sprak zelden zo lang achtereen. Nu zweeg hij, tilde zijn hengel op uit het water en liet die weer zakken. Zijn vader was dood. Hij had het woord ‘vader’ zo vaak herhaald, dat ik probeerde me zijn vader voor de geest te halen, maar dat lukte me niet, ik had hem nauwelijks gekend. Mijn eigen vader herinnerde ik me des te beter, paradoxaal genoeg, want hij was iemand die er eigenlijk niet was. Mijn vader bestond uit een woedende blik, gefronste wenkbrauwen boven een krant, het drukkend zwijgen terwijl hij las. Hij was iemand voor wie je op straat gauw een hoek omsloeg, mocht je hem tegenkomen, zijn in zichzelf gekeerd gezicht stond dan op een vreemde, onbegrijpelijke woede, het duurde lang voordat je begreep dat die niet op jou gericht was, dat hij je niet eens gezien had.

Ik draadie mij om en de boot schommelde weer.

Zoals bijna ieder weekeinde brachten wij de dag door aan het water. Het was een van de laatste dagen van de zomer, een lome zondagmiddag, het was drukkend heet. Erik had de boot naar een stille zijarm van de rivier geroeid, een plaats waar we al jaren kwamen. Zoals altijd hadden we 's ochtends de stekende blikken van de vrouwen op de dijk getrotseerd (in zwarte kousen onder alarmerend klokkegelui op weg naar de kerk), en de afweer van de oude man die de boten verhuurde en nauwelijks met ons praten wilde, al kende hij ons al heel lang en wist hij dat we de boot altijd op tijd terugbrachten. Hij had het geld diep in zijn broekzak geborgen en snorkend zijn neus opgehaald, waarna hij ons nog een tijdje nastaarde, zonder dat er een glimp van vrolijkheid op zijn gezicht verscheen.

Het polderland lag schaduwloos en verlaten onder een loden hitte. Dichtbij ons stond een molen die tot buitenhuis verbouwd was, met een boerentuintje ervoor (de eigenaars waren er zelden of nooit), er was een sluisje bij dat een sijpelend suizelend watergeluid maakte, het waren de enige accenten in een eentonig grijsgroen landschap dat zomer en winter een zekere gelijkmatigheid bezat en nu tot een trillend waas vervloeide, de lijn van de horizon leek uitgewist. In de verte riep een grutto, zijn roep eindeloos herhalend boven de weiden en daarna was het nog stiller.

Uitgestrekt op kussens en een handdoek lag ik in de boot, half verdoofd door de hitte, af en toe opgeschrikt door het doffe gonzen van insecten, glanzende blauwe vliegen, kevertjes, dazen. (Een libelle landde als een miniatuurhelikopter op mijn bezwete buik, met flitsende ragfijne wieken, en vonken tijgeroog op het lange trillende lijf, trok een cirkel en verdween in een zigzagvlucht.) Ik draaide aan de radio en zocht een zender op, de heldere opgewekte stem van de omroepster kondigde Fauré's Suite Masques et Bergamasques aan, waarna de muziek wegdreef in geruis en gekraak, een plaatselijke amateurzender duwde zijn eigen schreeuwerige voorkeur de ether in, zodat ik de radio weer afzette. Ik keek naar Eriks rood ver-

[p. 16]

brande nek, zijn kortgeknipte, vlassig blonde haar, zijn profiel dat nors stond van concentratie.

Urenlang kon Erik doodstil aan het water zitten, zonder iets te zeggen. Terwijl ik las of droomde, vage sluimeringen waaruit ik met een schok wakker werd, zonder dat de wijzer op mijn horloge ogenschijnlijk verder was gegaan - zat hij roerloos boven zijn hengel, in zichzelf gekeerd als een boeddha.

Maar vandaag had hij over zijn vader gepraat. Dat gebeurde tegenwoordig wel vaker. Zijn moeder was sinds kort hertrouwd en Erik mocht zijn stiefvader niet. Ik verbaase me over zijn ergernis, zijn moeder was een vrouw van in de vijftig die graag in het middelpunt van de belangstelling stond, wat, gezien haar leeftijd, gemakkelijk tot tragische conflicten had kunnen leiden, en bovendien woonde Erik niet thuis. Maar Erik zei dat zijn stiefvader haar geld inpikte. Wij zaten altijd krap, we studeerden allebei nog, (Erik kunstgeschiedenis en ik filosofie), we waren onpraktische mensen en zouden het waarschijnlijk niet ver brengen op het zakelijke vlak, iets wat Erik bezig hield en mij niet (iedereen was werkloos), ofschoon er ogenblikken waren waarin hij zichzelf zag als geslaagd museumdirecteur, jong en talentvol, in een straalvliegtuig eerste klasse op weg naar New York voor de aankoop van een belangrijk werk en de ontmoeting met interessante persoonlijkheden (een nieuwe Appel, een tweede Willem de Kooning), waarna zijn naam naar voren geschoven zou worden als een van de kanshebbende kandidaten voor de opvolging in het Stedelijk (er werd al gelobbied).

Aangezien dit alles nog in een ver verschiet lag, hield Erik zijn moeder nauwlettend in de gaten. Hij was niet op haar gesteld (zei hij tegen mij) terwijl ik haar juist wel mocht, zo'n zwierig nonchalant wezen, altijd op weg ergens heen, op hoge hakken, iets te opzichtig gekleed, met veel make-up, oogschaduw, wuivend meisjeshaar, wat je toch een zekere schok gaf wanneer ze zich omdraaide.

Maar als ik aan mijn eigen ouders dacht, mijn sombere stille vader (toen hij nog leefde), mijn moeder, die het huis tot in alle hoeken vulde met haar vooroordelen over praktisch alles wat zich aan haar blikveld voordeed terwijl mijn vader mismoedig toeluisterde (hij was bang van die vrouw en begeerde haar niet), vond ik Eriks klachten onterecht en overdreven. Erik verlangde naar een veilige, dikke moeder, puilend in een bloemenjurk, ik had haar en kende de realiteit. Ik kwam overeind om mijn kurkdroge huid opnieuw in te smeren met zonnebrandcrème, een bijna zinloze handeling die meer weg had van een bezwerend ritueel, ging dan weer liggen en soesde weg.

Flarden van beelden die ik de laatste tijd gezien had, kwamen me voor de geest - de handen van Vladimir Horowitz tijdens zijn, op TV uitgezonden concert in Moskou, zo merkwaardig vlak en laag op de toetsen, zijn lachje, zijn ingevallen, bottige oudemannenprofiel, die slimme kinderogen en dat bijna samengeknepen mondje, de vlek bij zijn oog, de glinsterende traan die over een Russische wang gleed bij het beluisteren van Schumann's Kinderszenen. - De natte sneeuw op een winterse zondagmiddag verder weg in het verleden bij mijn ouders thuis, trage vlokken die op de zwarte ruiten wegsmolten, zo'n zondag die maar niet tot een einde wilde komen en samenhing met een eindeloze reeks van zondagen waaraan niet te ontsnappen viel.

Het beeld versprong, en plotseling kwam tante Dora in mijn gedachten, de regelmatig terugkerende logeerpartijen van Dora en Koosje, dat ongelijke paar uit mijn kinderjaren.

Ik kon geen reden bedenken waarom ik nu zo opeens aan hen moest denken, of het moest de verveling zijn, diezelfde dodelijke verveling van traag tafelen en lang stilzitten die een logeerpartij van tante Dora onontkoombaar met zich meebracht. Tante Dora was een tante van mijn moeder van de ‘rijke’ tak, die van de winkeliers en tapijtenhandelaars, eens als marskramers uit Duitsland gekomen in een crisistijd aan het einde van de vorige eeuw. Tweemaal per jaar zeilde tante Dora als een schip ons huis binnen, met achter haar rokken Koosje, haar jongste dochter, die achterlijk was, een te klein hoofd had, een vollemaansgezicht en een niet te verzadigen eetlust.

Koosje, die door haar moeder getiranniseerd werd en geduldig antwoordde met: ‘Ja, moeder. Nee, moeder. Zeker, moeder.’ Want ze was goed opgevoed en sprak met twee woorden. Als een Siamese tweeling bewogen tante Dora en Koosje zich door ons huis, genadeloos aaneengesmeed. (Er was ook nog een oom Alfons geweest, maar die had zich een goed heenkomen gezocht door na zijn pensioen aan een hartaanval te overlijden.)

Met Koosje moest ik in de vakantie op vroege ochtenden gaan zwemmen. In het benauwde, zilt ruikende badhokje waar we samen net in pasten, kleedde Koosje zich spiernaakt uit zonder enige, voor die tijd gebruikelijke, schroom te betrachten en toonde mij haar enorme schrikaanjagende trosvormige borsten, reden waarom ik een vage,

[p. 17]

mij zelf niet duidelijke hekel aan haar kreeg en haar gezelschap voortaan probeerde te mijden.

Ook Erik had nog eenmaal met tante Dora aan tafel gezeten. (Mijn moeder, gedienstig en onderdanig, met felle blosjes van het haasten, bezig tante's lievelingsgerechten op tafel te plaatsen, altijd zeer bewerkelijke schotels). ‘Je begrijpt niet,’ had tante Dora bij die gelegenheid gezegd, met haar sonore, tegelijk raspende stemgeluid dat diep uit haar keel leek te komen alsof zich daar een dier genesteld had, ‘waar de paren vandaan komen.’

Waarna Erik op had willen staan, maar het uiteindelijk toch niet deed omdat ‘tante er toch niets mee bedoeld had.’

Tante Dora was toen al in de negentig, een afzichtelijke vrouw, met paarse gezwollen enkels, haar vormeloze benen gestoken in gerimpelde dikke kousen, wollen kniewarmers verbergend die altijd weer zichtbaar werden wanneer haar rokken omhoog schoven, een zware donkere geur kwam uit haar kleren, het verbaasde me niet dat spoedig na dit laatste bezoek haar doodsbericht volgde. Van Koosje hoorden wij nooit meer iets, vermoedelijk had een familielid zich over haar ontfermd.

Ik opende mijn ogen en staarde in de wazige hemel. Het terugblikken had me somber gemaakt.

‘Erik,’ zei ik traag. ‘Herinner jij je tante Dora nog?’ Erik keek me van opzij aan met een lichtende felle blik. Het was de blik waarmee hij met een korte vlugge beweging een einde maakte aan zilverig, kletsend wanhoopsgespartel aan de haak.

‘Die heerszuchtige dame,’ zei hij. ‘Je moeder lijkt op haar.’ ‘Dat is me nooit opgevallen,’ zei ik, geraakt.

Met pijnlijke verstijfde ledematen van het lange liggen, klom ik uit de wiebelende boot. Ik at een appel en liep langs de rivieroever heen en weer om wat beweging te krijgen. Dan bukte ik me en liet het water over mijn gloeiende handen stromen.

Ongemerkt was het avond geworden. Een purperrode zon stond laag aan de hemel. Ver weg aan de horizon hingen opgeblazen, blauwachtige wolken. Er was geen zuchtje wind. Plotseling stoven twee eenden over het water met veel vleugelgeklap in een wilde achtervolgingsjacht, het vrouwtje werd tijdens de omstuimige activiteiten bijna verzopen. Ze waren in een oogwenk verdwenen.

Een brakke geur steeg uit het water op, er klonk geritsel tussen de keien onder mijn voeten, het leek alsof alles in het gras, in het riet bewoog. De wereld was van een intensiteit die ik bijna niet verdragen kon, ik voelde me zwaar en moe, terwijl ik keek hoe de wolken langzaam boven de rivier schoven en in het zilveren water weerspiegelden.

Ik had niet gemerkt dat Erik naast mij was komen staan. ‘Wat een vreemd landschap,’ zei ik nu. ‘Ik heb nooit eerder zulke wolken gezien. Alsof je droomt.’

‘Ja,’ zei Erik, en na een poosje: ‘Trek iets aan, we gaan naar huis.’

Zwijgend begonnen we onze spullen bijeen te zoeken. Erik ruimde zijn viskoffer in en borg zijn hengel weg. Het was toen dat hij met een strak gezicht zei dat we uit elkaar moesten gaan, dat hij er lang over nagedacht had, hij wist niet hoe hij het anders moest formuleren, voorlopig kon ik op de etage blijven wonen, terwijl hij elders onderdak zou zoeken, hij kon voor drie maanden een kamer in onderhuur krijgen.

Terwijl hij zo praatte, op die afwezige droge toon, zwierf mijn blik over het water. Het zag er niet langer verlokkend uit, het was dof en kleurloos geworden, de zon was onder. Om de bocht van de rivier verdween een kleine zeilboot met gestreken zeilen, en mijn ogen probeerden die zeilboot vast te houden en ik zei ja, dat ik het wel begreep, dat ik dat gevoel ook al een tijdje had, dat we elkaar niet moesten binden en zo meer. Het terugroeien scheen eindeloos lang te duren, maar tenslotte lag de boot weer op zijn oude ligplaats. Erik liep door het hoge gras voor mij uit naar de auto en laadde zijn viskoffer in de achterbak, ik volgde met de rest van de spullen, tassen en handdoeken, we vergaten nog bijna de emmer met vis.

Toen we instapten, begon het te waaien en voordat we een paar kilometer verder waren, regende het al. Erik moest uitstappen om de kap dicht te maken en ik keek naar zijn gezicht dat even voor de voorruit verscheen. Het polderlandschap was in een grijze nevel verdwenen en ik wist dat ik noch het een noch het ander in lange tijd weerzien zou, maar op de een of andere manier wilde dat maar niet tot mij doordringen, en terwijl ik luisterde naar het mechanisch knarsen van de ruitenwissers, bleef ik stil zitten en veegde met een hand de regendruppels van mijn wang die naar binnen gewaaid waren.