Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 40]

Wordende wereld
Frits de Jong Edz.⁺

‘Wereldgeschiedenis’ - wie durft die term nog te gebruiken? Wie gelooft nog in die ene rechte lijn door tijd en ruimte die van het Midden-Oosten uit via de ‘klassieken’ aan de Atlantische boorden raakt en die dan in het kielzog van Columbus oversteekt? Onze beschaving is de laatste twee eeuwen met dat concept groot gebracht. Op verscheiden wijs is er zin aan gegeven. Helemaal kwijt zijn we dat eenlijnig concept nog niet, hoewel antropologische studiën, zogoed als de opkomst van de economisch-sociale geschiedenis enerzijds en die van Rusland en de derde wereld anderzijds er ruimschoots twijfel aan gewekt hebben.

Omdat er geen echt concept voor algemene uitverkiezing in aanmerking gekomen is, lijkt het moeilijk zowel aan het oude beeld als aan de twijfel zelf te ontkomen. Toch zijn er aanzetten voldoende geweest, ieder weltanschaulich -isme, iedere poging om te komen tot een universalistisch systeem van wetenschappelijke methodieken is er één van. Maar ondertussen wordt ons huidig leven meer gekenmerkt door de tegendelen van universalisme (en van wat daar nog min of meer op leek in de vroegere universiteiten): specialismen en specialiteiten richten zich op de praktische problemen van iedere dag, ja op wat in een moderne wanhoopskreet ‘overleven’ heet. De verkoopbaarheid van de wetenschap terwille van winstmaximalisatie is er een afschuwelijk symptoom van. Ondertussen gaat algehele uitzichtloosheid door algehele vervuiling en verzuring door. Uitzichtloosheid wanneer we als collectief naar de toekomst kijken: en dus ook moet het verleden wel uit niet anders meer bestaan dan wat brokstukken in de mist van de onkunde waarin het geschiedenisonderwijs een jongere generatie verdoezelt.

Gelukkig zijn er tegenstemmen, gelukkig wordt er zo nu en dan zelfs een gooi gedaan van universalistische allure als het verleden der mensheid in het geding is. Het is duidelijk, dat iedere poging in die richting met argwaan en argusogen bekeken wordt. Terecht, omdat, indien niet alle eerdere pogingen in een algemene kritiek op de -ismen vervat worden, een nieuwe poging ook weer in het columbarium van vastomlijnde stelsels terecht komt.

Alleen iemand die de moed heeft én de kennis en belezenheid en bovendien nog de rijpheid van veel praktische ervaring met overgangstoestanden in culturen die vroeger ‘primitief’ genoemd werden - alleen zó iemand kan de gooi wagen. Neen, niet de gooi naar een nieuw model van de wordende wereld, maar wel naar getoetste grondslagen, waarop tastenderwijs iets als een concept van een algemene beschavingsgeschiedenis op den duur interdisciplinair te bouwen is.

De verhouding van denken en doen, hun wederzijdse bepaaldheid dient opnieuw bekeken - en dus Marx bijgesteld te worden. Ruimte en tijd, waarin de mensen zich bewogen hebben moeten opnieuw en niet rechtlijnig Euclidisch bezien worden. In het verlengde daarvan kunnen dan van ouds ervaren tegenstellingen als tussen plattelanders en stedelingen bekeken worden. In de eerste plaats dat alles natuurlijk scientografisch: wat is er over geschreven van Aristoteles tot heden. In de tweede plaats zal zo'n omvangrijk onderzoek moeizaam zijn eigen weg vindend tot vergelijkbare geschiedenis-situaties komen. Vormen handelslanden, om een zee gelegen, niet stof tot zo'n vergelijking, zijn die bij alle verschillen niet minder op wat de eigen bodem biedt aangewezen dan meer op zich zelf staande gebieden? En dan nog: mag je gebieden wel echt in alle opzichten als van elkaar gescheiden in ruimte zien?

Befaamde twistpunten als het debat over die geslotenheid - de oikos-discussie met Weber in het middelpunt - komen dan aan de orde. Ja, er moet heel wat omgehaald en weer hernieuwd opgezet en gesitueerd wor-

+ In het januarinummer besprak Bastiaan Bommeljé het proefschrift van Hans Derks, Stad en land, markt en oikos. De promotor, prof. F. de Jong Edz. reageert op de kritiek.

[p. 41]

den. Wie daar aan gaat staan moet zich wel van een fikse dosis zelfverzekerdheid voorzien en moet wel eens - neen meermalen - de kleine kenners van hun specialismen zeer doen. Hij stapt ongegeneerd van de historie in de sociologie en verder door in de aardrijkskunde en schuwt antropologie niet. Met name de produktiewijzen en de onderlinge contacten, de landbouw, de veeteelt, het jagen komen aan bod en daarmee wordt in het voetspoor getreden van onze eigen Slicher van Bath, gerenommeerd deskundige in de oude landbouwgeschiedenis in Europa en de meer actuele in derde wereld-landen.

Onwillekeurig ga ik in deze laatste alinea over van een program van eisen in constatering van wat blijkbaar gedaan is. En inderdaad, de grove, al te grove schets die ik hier gaf is alreeds uitgewerkt. Het eerste deel ervan althans is verschenen. Nu ja, verschenen: het is zo'n modern proefschrift naar de vorm (gelukkig niet naar de haast altijd nuttige, maar wel heel specialistische inhoud), dat wil zeggen, dat geen uitgever zo'n adembenemend avontuur aandurft, ook al is het van overgrote betekenis. Dat wil dus ook zeggen, dat de schrijver zelf achter de schrijfmachine moet gaan zitten. En dat betekent dan weer, dat zo'n werk er niet mooi uitziet, ja, dat er menig tikfout in te vinden is, terwijl bovendien die vervloekte zg. ‘printer’ geen trema's toelaat.

En, wee de schrijver die dan in handen valt van de recensent van dit befaamde blad. Die laakt hem om de tikfouten en de trema's, die bekijkt het geheel met een van te voren waarschijnlijk al aanwezig dédain en slaat de schrijver met lange citaten om de oren om hem zijn wanbegrip in te peperen. Dat zou

[p. 42]

een interessante discussie kunnen opleveren als de recensent in kwestie nu niet zelf op zoveel punten net eens een paar woorden vergeet mee te citeren, waardoor hij onzin schrijvend waar zin stond, zich een handzaam jachtveldje bereidde.

Goed, dit alles is niet belangrijk en het peil der recensies is hier te lande niet zo erg hoog. Maar waarom moet dit hele stuk in de sleutel van het schelden geplaatst worden? Waarom moet het ‘wetenschap op klompen’ heten? Geen historicus of socioloog heeft dit werk als dissertatie willen aanvaarden, omdat ieder van hen wist, dat het betreden terrein verder strekte dan wat hij zijn eigen mag noemen, maar allen tezamen, toch waarlijk geen kleine jongens in hun vak hebben met vreugde dit boek begroet. Niet zonder kritiek deden zij dat, maar ook niet zonder bewondering. Mij als promotor past het niet een tegenrecensie te schrijven, maar wel om een promotus, die aan de bovengestelde eisen en aan nog veel andere ruimschoots voldaan heeft en wiens boek ver uitsteekt in durf van aanpak boven wat wij gewend zijn,



te beschermen. Te beschermen tegen een domme, haast lasterlijke scheldpartij? Och neen, dat heeft geen zin, maar wel tegen een manier van schrijven die er kennelijk op uit is hem dood te drukken. Wie zo de bezem hanteert die de kop van zijn maandblad blijkbaar sieren moet, komt wel dicht in de buurt van de op dood uit zijnde schelders, die bijna zestig jaar geleden hun blad van zo'n soort kop voorzagen - dat kunnen redactie en schrijvers van nu niet bedoelen - maar effecten tellen voor wie de menselijke waardigheid hoog wil houden. Wie dat vergeet moet worden toegevoegd: ‘zo iets dóé je eenvoudig niet’.

En verder ben ik van mening, dat het boek van Derks (Stad en land, markt en oikos) ruime belangstelling verdient als een poging ons het verloren besef van een geworden en wordende wereld op kritische manier weer bij te brengen, juist omdat wij burgers zijn die zich in tijd en ruimte van de weg voelen geraken. En dat eens te meer na zo een bespreking in zo'n maandblad.