Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 19]

Vóór het donker de tent opzetten
Annie Zuiderwijk

‘Horen, zien, voelen, proeven, ruiken van de natuur, dat kan genezing geven van zielepijn, ja zelfs geluk’. Dat zei Dick Hillenius bij een van zijn voordrachten. Het was in 1971, in het kader van een cursus Milieukunde. Met anderhalve bil en een opgetrokken been op tafel gezeten, legde hij zijn uitspraak uit aan de hand van een persoonlijke belevenis. Hij was ervan overtuigd dat ‘natuur ervaren’ een menselijke behoefte is.

Enige jaren ervoor had ik, als tweedejaarsstudente Biologie een college van Hillenius gevolgd over de ‘Geschiedenis van de Biologie’. Het onderwerp hoorde niet in een bepaald vakkenpakket, het college werd zomaar, voor de aardigheid gegeven en was voor iedereen toegankelijk. Rond een lange tafel in de mooie leeszaal van de Artisbibliotheek zat op vrijdagmorgen dan ook een bont gezelschap van jong en oud, van biologen en toekomstige biologen en van nietbiologen. Hillenius sprak daar over van alles: wijsgeren, biologen, ideeën, etymologie. De geschiedenis behandelde hij niet chronologisch. Hij besprak theorieën, overeenkomsten, afleidingen, daarbij sprongen makend in de tijd, heen en weer, vaak aan de hand van etymologische verklaringen. Ik snapte er eigenlijk weinig van, vond geen draad om te volgen. Te weinig feitenkennis om zijn sprongen bij te houden. Toch ging ik er de volgende keer weer naar toe hoewel op datzelfde uur op vrijdagmorgen elders een verplicht college werd gegeven.

De diergroep der Kameleons was het onderwerp van zijn wetenschappelijke studies. Hij schreef er een dissertatie over en publiceerde wetenschappelijke mededelingen die, op de keeper beschouwd, vingeroefeningen waren voor meer algemeen-biologische theorieën over evolutie. Ideeën waar hij tientallen jaren op kon voortborduren en waarmee hij soms op hol sloeg bij het in vorm gieten van een nieuwe visie. In het voetspoor van Darwin zag hij uitbreidingen, verfijningen van diens theorieën. Juist de laatste tijd kristalliseerden ideeën uit tot een theorie over de selectieve betekenis van ‘Socially Important Characters’, bij zijn kameleons de hoorntjes en flapjes aan hun kop en andere opvallende uiterlijke kenmerken.

In 1973 leerde ik Dick persoonlijk kennen toen ik als student een bijvak deed bij hem aan Kikkers in Waterland. We maakten samen een tochtje naar mijn werkterrein. Wat mij toen frappeerde en wat ik later gewoon ben gaan vinden was, dat hij niet in de eerste plaats keek naar wat ik gedaan had en of ik wel goed werkte. Eigenlijk bemoeide hij zich niet met de werkzaamheden van zijn studenten. Hij liet zich het liefst meevoeren naar de mooiste plekjes, genoot van het buiten zijn, het landschap, de zeldzame of bijzondere plantjes en vogels op zijn pad, de verrassing of verbazing om die nu juist hier te zien. Hij dronk in wat je over het gebied en de beesten wist te vertellen en soms wist hij van jouw nog brokkelige waarnemingen een verhaal te maken, een bijzonder verhaal. Na zo'n bezoek had je het een en ander te overdenken en was het werkterrein mooier geworden. Voor studenten die blanco bij hem kwamen, niet zelf een onderwerp wisten of niet wisten hoe het uit te voeren was hij niet de ideale begeleider. Ik werd zijn ‘kikkervriendin’ en sinds dat tochtje in 1973 hebben we jaarlijks gereisd om beesten te zien, veelal in Frankrijk, in Italië, in Spanje, Portugal en in Limburg en Uffelte.

Het veldwerken vanuit zijn eenmansafdeling Herpetologie werd tot een bloeiend bedrijf, vond hij zelf. Nieuwe gebieden werden aangeboord in het buitenland en veel studenten vonden een plezierige stage bij hem. Dick moet die ontwikkeling al vanaf het begin voorzien hebben, hij stimuleerde dit zeer. Het gaf hem mogelijkheid tot reizen. Studenten werden in het werkgebied bezocht en daaraan plakte hij een uitstapje vast naar het leefgebied van een bijzondere kikker of salamander die hij ooit had gezien of juist nooit had kunnen vinden.

De jaarlijkse excursie werd traditie voor een min of meer vast groepje van vier tot zes mensen. We reisden met de instituutsbus en eenmaal in het uitgezochte gebied zochten we van vroeg tot laat naar beesten. Elke nacht hadden we een ander kampement, in de vrije natuur meestal en zo mogelijk op een plek waar we in het donker - amfibieën zijn

[p. 20]

bijna allemaal nachtaktieve dieren - nog wat konden doen. Het fanatieke zoeken en salamanders vissen liet hij aan ons over. Hij liep mee, zat op een steen, de kijker om de hals en in de gesleten canvas schoudertas een flora, vogelboek en notitieblok. Hij zag vaak bijzonderheden. Zijn kennis van planten en dieren was enorm groot. Op zijn verzoek stopten we de auto om de haverklap voor een plantje - dat groef hij soms uit voor zijn buiten in Uffelte - of voor een bijzondere vogel. Hij maakte lijstjes van waarnemingen, vogels, en vergeleek die met andere lijstjes. Hij was dankbaar als wij hem iets wezen wat hij toevallig zelf niet had gezien.

Het was in het voorjaar van 1978 dat we in de noordelijke Apennijnen, tussen Genua en La Spezia in Italië waren, drie studenten, Dick en ik. We wilden Salamandrina terdigitata vinden, een kleine beeksalamander die alleen en zeldzaam in Italië voorkomt en daar enkel kan leven aan de schaduwzijde van bergstroompjes. Het was middaguur, we moesten drie uur wachten om benzine te kunnen tanken en Dick was in levendig gesprek geraakt met een Italiaan nadat deze de eerste zinsnede van Dante's Divina Commedia had geciteerd en Dick de regel voor hem afmaakte. Nel mezzo del cammin di nostro vita mi ritrovai in una selva oscura. (In het midden van ons levenspad bevond ik mij in een donker woud). Verrukt bood de man ons eten aan en Spumante en bracht ons toen naar bronnen in een donker hellingbos waar hij salamanders wist.

Op reis had Dick angsten voor een bepaald soort ongeregeldheden, bijvoorbeeld voor conflicten met plaatselijke autoriteiten. Daar moest hij niets van hebben. Hij hield zich aan voorschriften, hij zou geen verboden terrein ingaan, hij wilde vóór het donker de tent opgezet hebben of anders op een officiële camping. Hij liet zich niet in met duistere figuren, en na het omwisselen van een lekke band wilde hij die direct laten plakken. Met die wensen hielden wij te weinig rekening, denk ik nu. De tent stond bijna nooit vóór donker. Toen we ooit om drie uur in de middag op een prachtig plekje terecht kwamen en Dick daar erg graag wilde blijven voor de nacht vonden we dat raar, zo vroeg nog. Dick ging dan niet tegen de meerderheid in. Bij deze gebeurtenis nam hij zijn toevlucht tot mij: de enige vrouw in het gezelschap mocht zeggen of we zouden blijven of niet, en ik koos voor doorgaan.

Tijdens diezelfde Italië-reis, waren we op een camping bij zee aangeland en was het mijn beurt (we waren met vijf man en een vierpersoonstent) om in de instituutsauto te

[p. 21]

overnachten. Ik ging toen liever in een van de daar leegstaande bungalowtenten liggen. Het bleek eenvoudig om onder het tentzeil zo'n afgesloten tent binnen te komen. De volgende morgen riep Dick met gedempte stem mijn naam: ‘kom in godsnaam die tent uit’. Er klonk paniek in die stem en ik schoot naar buiten. Het was 29 april en enkele weken nadat Aldo Moro ontvoerd was in verband waarmee juist die morgen de camping aan een minutieus onderzoek werd onderworpen. Het kampeerterrein was hermetisch afgesloten door militairen met karabijnen die een cordon vormden over de bergrug en de kustweg. In die situatie maakte zo'n ongerechtigheid als het ‘kraken’ van een tent hem van streek.

Ook tijdens de Marokkoreis, in 1982, speelde angst voor overtredingen. In het Rifgebergte waren we de eerste toeristen van dat jaar en werden we voortdurend lastig gevallen door verkopers van kief, de Marokkaanse marihuana. ‘Psssst, kief, kief’. De mensen daar gingen er vanzelfsprekend vanuit dat we voor hun hennep kwamen inplaats van voor hun salamanders. In die belangstelling geloofden ze niet. Ze beschouwden onze uitleg waarschijnlijk als een onderhandelingstruc. Hardnekkig bleven ze komen. Dick was door een verstuikte voet aan een tent gekluisterd en moest de ‘kiefkereltjes’ te woord staan en het lukte hem niet ze weg te krijgen. De hele nacht door bleef een van hen gehurkt zitten bij het allang gedoofde kampvuur, zacht zingend in de regen, af en toe ‘kief-kief’ zeggend, juist bij de tent van Dick en die kon daar niet van slapen.

Het was heerlijk met hem in Spanje te reizen. Hij had Spanje vooral goed leren kennen aan het eind van de jaren veertig, toen hij er maandenlang was voor een floristische studie, en hij zat boordevol verhalen over het Spanje van toen, manieren van landbebouwing, levensstijl en tradities - optochten, feesten, stierengevechten. Behalve dat we uit waren op natuurlijke relicten in de meestal geïsoleerde gebergtes bezochten we steden als Cordoba en Sevilla, het Alhambra, en het Prado in Madrid. Tijdens een Spanje-reis was het traditie dat Dick een keer sardines bakte. Dat ging heel precies: verse sardines kopen, die schoonmaken en ontvellen, en dan een krokant bruin korstje aanbakken met een vers knoflookgeurtje. Dat was Dick zijn werk maar wij hielpen mee want het was nogal een gedoe: de hoogste kwaliteit gebakken sardines voor zes man zien te realiseren op één campinggasje. Het kon heel feestelijk zijn: op een mooi plekje aan een beek, de daarin gekoelde witte wijn, de olijven van het dorp, en dan het uitbundig zwemmen na afloop van het sardines pellen. Maar niet altijd lukt het ritueel. Zoals de eerste keer - we kenden de regels van het spel nog niet - toen een van ons aan het bakken sloeg terwijl Dick in de tent een tukje deed. Een van de zeldzame keren dat ik hem kwaad heb gezien, was toen hij een blik had geslagen in de koekepan waar, om knapperige korstjes te verkrijgen, veel te veel sardines tegelijk lagen te sudderen. Op zijn verbijsterde blik zei de ongelukkige: ‘Ik ben de sardines vast aan het bakken Dick’. ‘De sardines aan het kóken, zul je bedoelen!’ Soms had hij echt zin in lekker eten in een restaurant en dan was dat op zijn kosten voor het hele gezelschap, en daarbij koos hij dan exclusieve wijnen. Na zo'n maaltijd kon hij fluitend de hoogste berg op.

In 1987 maakte we maar een klein reisje naar Arnhem op en neer. Het ging om een vergadering waarvan ik me herinner dat hij een plek koos waarbij hij uitzicht had op de tuin achter het gebouw omdat daar vogels waren. Hij stelde toen voor om van de volgende bijeenkomst een excursie te maken naar een natuurterrein, met als argument: ‘we moeten het leven erin houden’. Het was een flits van herkenning van een goed idee en er volgde eenstemmig accoord.

Op 8 mei heb ik eenzaam achter de kist met zijn lichaam gelopen. Nu, twee weken later, ligt een berg bloemen over hem heen, als een tent bijna, afgesloten.