Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

De schrijver
Aad Nuis

De eerste keer dat ik de schrijver zag was hij aan het dansen. Het was op een studentenfeest in Amsterdam, begin jaren vijftig; wat aan hem opviel was behalve die Schillerkraag (ook op feesten waren studenten toen nog gestropdast), zijn geheel eigen manier van bewegen, die niets gemeen had met de gangbare dansschoolpassen en evenmin met die van de voorzichtig doorbrekende rock-'nroll. Hij danste zijn eigen dans en is dat altijd blijven doen.

Dat ik toen zo op hem lette, kwam trouwens vooral doordat hij al iemand wàs: redacteur van Propria Cures, schrijver van door mij bewonderde artikelen die in hun geleerde speelsheid geheel zichzelf waren, anders dan de knappe navolgingen van beroemde voorbeelden die toen verder in dat studentenblad stonden. Dichter was hij ook, weer heel anders raadselachtig dan de Vijftigers; ook daarin presenteerde hij zich als een persoon, niet met het gewicht van een hele generatie tegelijk.

Om de indruk te begrijpen die zijn werk op even oude en iets jongere tijdgenoten maakte, moet men zich realiseren dat hij zich als schrijver al vroeg in de jaren vijftig in zijn volle eigenaardigheid had ontplooid in tijdschriften, al verscheen de eerste verzameling van zijn schrijfsels in boekvorm pas in 1961. Het was een tijd waarin veel netjes in vakken geordend was: kunst en wetenschap, of

[p. 16]

eigenlijk elke kunst en elke wetenschap afzonderlijk, praattaal en schrijftaal, ernst en luim, student en maatschappij, verstand en gevoel. Hij gooide die vakken met verbazende en soms aanstekelijke ongedwongenheid door elkaar. Je zou hem een voorloper van de jaren zestig kunnen noemen, als het niet zo onzinnig was zijn stijl van leven, denken en schrijven aan een bepaald decennium vast te klinken. Door zichzelf te zijn, was hij eerder op plaatsen waar het vijftien jaar later drukker werd, dat wel.

In sommige opzichten heeft hij met zijn werk waarschijnlijk zelfs tot die latere drukte bijgedragen, al valt zoiets eigenlijk nooit met zekerheid vast te stellen. Maar zijn kanttekeningen over de vervuiling van het milieu en over de opvoeding bijvoorbeeld moeten wel een bron van inspiratie zijn geweest voor latere activisten; op de losse essayeerstijl die de trots is van de bloem der hedendaagse columnisten heeft zijn manier van schrijven vrijwel zeker een vormende invloed gehad; en het is verleidelijk te veronderstellen dat de totale, zij het tijdelijke verbanning van de stropdas uit Amsterdam het uiteindelijk gevolg is geweest van die kraag van hem.

Maar gelukkig is zijn werk niet af te doen als een geslaagde mutatie die al snel gemeengoed is geworden en dus inmiddels achterhaald. In de meest wezenlijke opzichten blijft het uniek. Er zijn meer vrijbuiters opgedoken in het grensgebied van literatuur, kunst en wetenschap, maar waar vind je bijvoorbeeld een tweede schrijver met zo'n gepassioneerde belangstelling voor alle kunstvormen, en dat in hun nieuwste gedaanten? Hartstochtelijke zintuiglijkheid en een daarvan direct afgeleide nieuwsgierigheid is de polsslag in alles wat hij schrijft. ‘Zintuigen zijn de voetjes van de ziel’, luidt het zelfgemaakte motto boven zijn eerste prozaverzameling.

Vandaaruit richt hij ook, in voorkomende gevallen, zijn pijlen tegen ‘Hogerhand’, tegen alles wat de zintuigen betuttelt, ringeloort, natuurlijke beweging afremt en zich zo tot handlanger maakt van de vijand. Calvijn is de opperduivel in zijn mythologie:

paarden kregen hoeven van Calvijn
omdat hun speelse handen zo verslaafd waren
aan de ronde, warme, ruikende lijven
dat er niet meer gebeden en gewerkt kon worden

Verzet tegen de geestdodende rechtlijnigheid in geloof, wetenschap en politiek komt vaker voor, maar het is karakteristiek voor hem dat hij weigert er een even dogmatisch, hoewel zweveriger idealisme tegenover te stellen: dat is immers precies het ‘vegetarisme’ waar hij zich in de titel van zijn eerste bundel al tegen verklaart. Hij opereert met de gewone rede vanuit de concrete gegevens van de zintuigen en blijft in dat opzicht een trouw aanhanger van de empirische wetenschap:

Zoveel uitvinders als er zijn
is er niet één - of eindelijk een uitvinderes
die een worm uitvindt tegen beton
een klein apparaat tegen rechtlijnigheid
een opblaasmiddel tegen
voor niets dan besturen geschikten?

Dat schrijft hij in een bundel die hij met gepaste trots zelf Een klein apparaat tegen rechtlijnigheid noemt. En hoewel hij zijn afkeer en woede onversneden laat, raakt hij er niet door verblind: hij blijft kijken naar en peuteren aan het mechaniek van wat hem tegenstaat. Hij wordt liever geen lid van een anti-beweging, voert zelfs op zijn eentje geen langdurige campagnes. Wat zoveel strijdbaren overkomt - de gedaante aannemen van de vijand, zelf rechtlijnig worden met omgekeerd teken - overkomt hem niet.

Kun je hem eigenlijk wel een polemist noemen? Het is de laatste weken veel gedaan, en er lijkt ook alle reden voor. Zijn werk zit stampvol uitgesproken opinies, felle afwijzingen, krachtige pleidooien, terwijl vooral in het begin de bevlogen scheldwoorden niet ontbreken. Toch twijfel ik. Hij mist in ieder geval een paar eigenschappen die we hier met het begrip polemist zijn gaan associëren. Hoewel het altijd duidelijk is welke categorie hij voor ‘pleuters’ of ‘afzichtelijke calvijnen’ houdt, blijft die beschuldiging als het ware zonder aanzien des persoons. Ik kan me geen geval herinneren waarin hij zo'n pleuter bij naam en toenaam in het openbaar te schande zet, en dat soort publieke terechtstellingen is toch juist wat de lezers doet toestromen en het genre van de polemiek populair maakt.

Ook als hij van tijd tot tijd met een andere schrijver in botsing komt, brengt hij de tegenstander in verwarring door zich te onthouden van de gebruikelijke honende terzijdes, zodat de strijd al vlug ontaardt in een vriendschappelijke discussie voor twee heren die er allebei nog wat van kunnen opsteken. Het is mezelf een paar jaar geleden overkomen, en inderdaad, het was heel leerzaam, en een plezier hem weer eens te ontmoeten.

Polemieken hebben de neiging om zich heen te grijpen als een bosbrand: een zakelijk verschil van mening wordt al gauw een bewijs van de morele verwerpelijkheid van de

[p. 17]

[p. 18]

ander, en dat betekent dat de omstanders binnen de literaire wereld - misschien nog onder invloed van Du Perrons onvoorwaardelijke vriendenmoraal - partij dienen te kiezen. Zo ontstaat een ingewikkeld patroon van mensen die niet meer met elkaar spreken bijvoorbeeld - tijdelijker dan vroeger weliswaar, de moraal is niet meer wat hij geweest is, maar toch nog lastig genoeg. Hij had daar geen zintuig voor, of liever, hij had er juist te scherpe zintuigen voor. Hij gaf iedereen het gelijk dat hij dacht dat men had, plus een toegift voor de vriendelijkheid, en riep daardoor vaak de wrevel van beide partijen over zich af. Hetgeen hem overigens niet deerde, gesteld dat hij het opmerkte.

Hij was nu eenmaal een jager, geen krijger, en zeker niet de krijger in teamverband die soldaat heet. In Oefeningen voor een derde oog staat het verhaal van de hongerstaking die hem, nadat hij als dienstweigeraar was erkend, uit het bijna even ondraaglijke dienstvervangende kamp moest helpen: ‘Het niet-eten had voor mij niet het handvat van een verdedigingswapen, maar was eerst vermoed en later gebleken een middel tot bevrijding van aantasting en dreiging.’ Als het doel tenslotte is bereikt, voelt hij zich zo goed in zijn staat van zorgeloze onaantastbaarheid dat hij zich moeite moet geven om weer te gaan eten.

Zelf heeft hij zijn houding tegenover de papieren oorlogvoering eens verklaard met een verwijzing naar het verschil tussen katten en honden. Twee honden stuiven met plezier op een been af, zelfs als de kans groot is dat een derde ermee heen loopt. Katten houden hun waardigheid, kijken weg, doen of er geen been ligt, of er geen rivaal is. Als schrijver is hij een kat. Hoe sociabel hij overigens ook was', schrijven is voor hem het ontdekken en verdedigen van het eigen territoir, niet het veroveren of gezamenlijk exploiteren van vreemd gebied. Niet alleen wat hij schrijft, ook de manier waarop hij schrijft is gericht op het zoveel mogelijk verwijderen van vreemde en onzijdige bijmengsels. In zijn vroege gedichten klaagt hij soms dat het laatste niet lukt (‘ik ben als een jonge kip / die door een donderpad bevrucht / haar vreemde eieren legt [...] Wie schreef er ooit zó / als hij schrijven wilde?’). Later hoor je hem daar niet meer over, en terecht. Zijn stijl en zijn onderwerp zijn soepel en gevarieerd genoeg, maar wat hij ook schrijft, hij zit in elke zin. Ik ken weinig schrijvers wier werk een zo laag gehalte heeft aan dood gewicht.

Misschien maakte hem dat in de ogen van het lezerspubliek ook minder gewichtig dan hij was. In de literatuur is hij nooit een erkende autoriteit geworden, of een baasje zoals hij dat zelf noemde. Als dichter was hij een buitenstaander bij het generatiespel, als essayist dacht men niet zo meteen aan hem voor de P.C. Hooftprijs of een prestigieuze kanselrede. Hoewel hij de enige recensie over een boek van mij heeft geschreven die me altijd is bijgebleven, zou ook ik niet gauw zijn naam hebben genoemd in een rijtje van beste critici. Het was geen gebrek aan waardering, het waren eenvoudig niet de termen waarin men over hem dacht. Ze veronderstellen hiërarchie, en daar past hij niet in.

Een schrijver die zo subjectief is als hij en zo weinig moeite doet om groter te lijken dan hij is, wordt gemakkelijk onderschat in de officiële waardering. Daar staat tegenover dat er meer van hem gehouden wordt door schrijvers die hem hebben leren kennen. Ik heb gemerkt dat er nog steeds lezers zijn, ook heel jonge, die hem ontdekken en daaraan meer en intenser plezier beleven dan aan de verplichte grootheden. Misschien hoort het bij hem dat het pad naar zijn werk smal is - we moeten er alleen wel voor zorgen dat het niet dichtgroeit.

Zelf hou ik het meest van de gedichten. In het proza is hij keer op keer een zoeker die iets gevonden heeft en het zoveelste schitterende steentje omhoog houdt. In de gedichten is hij een zoeker op zoek. Zijn liefde voor het geheimzinnige, voor de alle zekerheid ondermijnende onrust die toch en juist bewaard moet worden, voor de magie van het erotische, wordt erin aangeduid maar nooit helemaal gevangen. Die onderhuidse vitaliteit, machtige bondgenote tegen de rechtlijnigheid, heet in de gedichten soms de muze, soms haar door Graves beschreven en vereerde, gevaarlijke en barbaarse oervariant: de Witte Godin. Ik denk dat hij, ongelovig als hij was, die godin zijn leven lang trouw heeft gediend.