Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 3]

[474/475]

Bij de dood van Dirk Hillenius
Hugo Stout

Hij had voor mij iets van Puck uit Midsummernight's Dream toen wij voor het eerst met elkaar in contact kwamen. -

Dat was begin 1946, kort na de oorlog, toen een nieuwe wereld leek te beginnen. -

De lichte spot in zijn ogen en flauw om zijn mond. Een knap, spits gezicht, de spiritualiteit straalde er van af. Hij liep met een dansende gang. Een heel aantrekkelijke jonge man, van gestalte en van uiterlijk. Hij leek wel een soort jonge-god. -

Dat dacht ik. -

Dat vond Florrie ook. -

Samen, heel jonge mensen, 18, 19 jaar, gingen zij enthousiast op weg. Op hun verkenningstocht in die nieuwe wereld. Met Amsterdam als décors. -

Les enfants du Paradis. - Die soort romantische epiek leek hen te drijven. It was in the air. Tezamen met De Roverssinfonie. Film leek in die tijd de wereld voor ons open te leggen, na de lange tijd van quarantaine in de oorlog. -

Romantiek toen sterk aanwezig. De ouverture, de lokroep van het zachte fluitsignaal uit een alternatieve wereld. -

De kikker zou de inktvis trouwen. - De goed-getekende huwelijksaankondiging ligt voor mij. -

31 December 1955 - 12 uur - ‘'s middags’ staat er bij; ter verduidelijking. -

Zij gaan wonen onder de hanebalken van een huis bij de Westertoren. - Uitzicht over Oud-Amsterdam. - Een verfrissende zaak om daar naar een bezoek te klimmen. Ook gezond als lichaamsoefening. -

Zelf ben ik ondergedompeld geraakt in de wereld van het bedrijfsleven. Florrie heeft mij gepromoveerd tot Heeroom; daar lach ik dan wat zuurzoet bij. - Ik was een ‘oom’, met een zekere afstand in de familie-verwantschap. - Als ‘oom’ werd ik door Dirk en Florrie ondergaan. Ik moet dit vermelden omdat deze status mijn aanwezigheid in dit nummer, in het gezelschap van hen die Dirk cultureel na staan, bedoelt te verontschuldigen. -

Kort daarop de verhuizing naar het houten kasteel aan de Plantage Muidergracht. -

Tenslotte de sprong naar het eigen huis aan de Flackstraat. -

Schrijver/bioloog is Dirk zich gaan noemen, bewust in die volgorde. -

Anderen zullen beter dan ik van de betekenis van zijn uitzonderlijke gaven voor elk van deze gebieden specifiek kunnen getuigen. - Al bleef ik steeds veel bij hem over de vloer komen, ik was dan toch meer de vertegenwoordiger van het contrast van zijn dagelijkse wereld met een andere, die ook aan Dirks voortdurende nieuwsgierigheid onderhevig was. -

Voor mijzelf beschouwde ik de basis van onze vriendschap als die van de ontvangende partij, van de heftig-geïnteresseerde toeschouwer, wiens belangstelling hem steeds weer Dirks kant opdreef. -

Rekening houdende met de hiervoor bedoelde beperking wil ik trachten hier in algemene zin de grote betekenis weer te geven die de omgang met Dirk mij heeft gebracht.

Met zijn veelzijdige begaafdheid bezat hij een breed-gespreide belangstelling op het gebied van de schone kunsten. Literatuur, poëzie, de beeldende kunsten, muziek; vooral ook muziek. -

Dit alles zonder zijn eigenlijke vak, de biologie, te verwaarlozen. -

Integendeel, zijn denkwereld bleef eigenlijk onafgebroken biologisch gericht. - Steeds zocht hij naar bindingen van het maatschappelijke en culturele leven met biologische waarden. - Die in zekere zin allesomvattende synthese streefde hij steeds weer na. -

Hij bracht op die manier dikwijls in zijn betoog een bepaald element van verzoening; van een door hem gestelde, wetenschappelijk-gegronde onontkoombaarheid in de ontwikkeling der verschijnselen. - Het kon

[p. 4]

hem extra zeggingskracht verlenen door biologische logica.-

Bij zijn voortdurende streven naar creativiteit - want creatief was hij in hoge mate, bijna onophoudelijk zochten nieuwe ideeën en gezichtspunten bij hem een uitweg en dan paste hij onmiddellijk de stelregel toe: schreib das auf, Kisch - was hij uitzonderlijk goed belezen. - Ook steeds bereid tot verkenningen in randgebieden.-

Bij hem niets van de bewuste, onaandoenlijke geborneerdheid die soms grote geesten heeft gekenmerkt.-

Hij las langzaam en grondig, met een groot apperceptie-vermogen.-

Eigenlijk een raadsel dat hij voor dit alles de tijd wist te vinden.-

Hij was ervan overtuigd dat politiek en literatuur twee aparte werelden waren, en hield zich als schrijver strikt afzijdig.-

Zoals ik dat waarnam ging hij, begonnen bij de soort militante progressiviteit, die Amsterdam in de jaren zestig kenmerkte, politiek hoe langer hoe meer op zoek naar de variëteit van de ‘goede’ conservatief, genre De Tocqueville, een genus dat in Nederland heel moeilijk te vinden is.-

Sociaal bewogen daarentegen in hoge mate.-

De effecten van bepaalde nationale en internationale politieke ontwikkelingen konden bij hem buitengemeen heftige reacties te weeg brengen.-

Zijn kanalisering daarvan, weer biologisch gegrondvest in zijn De beestachtige bronnen van het geweld.-

Het lijkt alsof in deze tijd de structurele thema's rond sociale ongelijkheid een merkwaardige, vrij plotselinge nieuwe belangstelling genieten. - O.m. bij schrijvers als Drion en Oerlemans.-

Datgene wat Dirk in zijn voorlaatste boek Wat kunnen wij van rijke mensen leren? heeft gesteld (‘Elite, de functie van ongelijkheid’ en ‘Elite II’) is naar mijn smaak het interessantste en meest klemmende betoog.- Wederom in ook zijn biologische verankering.-

Dirks belangstelling voor zijn gezin, voor de kinderen, voor mensen in het algemeen was groter dan men soms uit zijn eerste, nogal afstandelijke reacties dacht te kunnen waarnemen.-

Het enthousiasme waarmee hij door de jaren heen met Florrie en zijn kinderen het reizen en de vakanties zo geïmproviseerd en zo spannend mogelijk probeerde te maken.-

Zijn meedoen aan de niet zo ongevaarlijke stieren-schermutselingen door de straten van Pamplona, toen hij al gezinsvader was.-

Het eigen auto-busje op een schip en met de hele menagerie van de Plantage Muidergracht naar de USA voor een tocht van een paar duizend mijl.-

Een wezenlijke durf en een zorgeloosheid bleven onderdelen van zijn karakter vormen.-

Het zou lang duren voordat de zucht naar het fysieke avontuur zich zou relativeren in zijn filosofisch-getinte en weer biologisch-

[p. 5]

gegrondveste essay ‘Reizen is ellende’.-

Die laatste stelling zou dan tenslotte heel waarlijk waar blijken. Op een andere manier, als een consequentie van zijn laatste reis.-

In zijn uitingen en in de schriftelijke weerslag daarvan wist hij de dingen meestal kristalhelder te formuleren. - Hoe korter des te beter, was zijn devies.-

Hij hield van discussie met heel verschillende mensen, die hij zelden met vooroordelen tegemoet trad.-

Over een aantal Franse auteurs waren wij het altijd wel bij voorbaat eens, de chroniqueur Léautaud voorop. - Hij was hem eens bij de boekenstalletjes langs de Seine tegengekomen. Die ontmoeting met de bewonderde kluizenaar uit Fontenay-aux-Roses koesterde hij als een evenement van groot gewicht.-

Mijn Nabokov-manie heb ik bij Dirk opgedaan. Evenals mijn Lowry-complex.-

Ik dacht dat ik hem van mijn kant nog het werkelijke lezen van Joyce's Ulysses heb aangepraat. Ook een hernieuwde speurtocht naar Herman Melville-minus-Moby Dick.-

Nogmaals, in onze discussie was ik degeen die daarvan het meest profiteerde.-

Zoals meestal kwam een discussie het best tot zijn recht wanneer het ging over zaken



waarover wij het van te voren met elkaar eens waren. - Schoolmeesterigheid uit een beter weten was hem geheel vreemd.-

Zijn eigen mening bracht hij meestal meer als een soort suggestie. Alleen de waarneming van zijn intonatie gaf dan een indicatie van zijn eigen overtuiging.-

Aad Nuis heeft eens geschreven: ‘Door heel het werk van Hillenius is de verdediging te vinden van het tegendraadse’.-

Ik vond dat goed gekarakteriseerd.

Die eigenschap ging bij Dirk gepaard met een zekere voorliefde voor experimenteren, met een voorliefde voor het nieuwe om deszelfs wille.-

Hij schiep er een bepaald genoegen in om stenen los te maken uit ogenschijnlijk hecht gebouwde muren.-

Het gezag, het gevestigde, de arrogantie van een autoriteit, dat riep bij hem van nature een protest op. - Vooral een sociale waarheid kon alleen waar zijn wanneer geboren in een evolutionair proces. Een waarheid moest liefst produkt zijn van zelfwerkzaamheid bij het individu en diende nooit autoritair verkondigd te worden.-

Dat was een deel van de wereld van Dirk Hillenius, een opstelling die min of meer bewust, tot een bepaalde isolatie voerde, die hem niet vermocht te deren.-

[p. 6]

Zijn muzikale begaafdheid en zijn grote belangstelling trok hem het meest naar moderne muziek; ook weer naar het experimentele, naar het nog niet officieel erkende.-

Ondanks zijn lyrisch vermogen wist hij geen echte belangstelling op te brengen voor de romantische periode van de Europese muziek.-

Een zekere tweespalt lag bij hem verborgen in zijn voorkeur voor zowel Debussy als Satie.-

Zijn toucher op de piano weerspiegelde zijn grote muzikale gevoeligheid.-

Hij zou het ook muzikaal ver gebracht hebben wanneer hij meer tijd en concentratie beschikbaar zou hebben gehad.-

Wien de goden liefhebben nemen zij vroeg tot zich.-

Misschien een wat banale, romantische observatie.-

Het is merkwaardig dat, wanneer ik Dirk bezig zag, hem las en hem aanhoorde, mij een dergelijke notie toch al eerder is aangezweefd.

Hij leek mij dikwijls zo'n geniaal, bevoorrecht en toch ook zorgeloos wezen, dat ik met een aangeboren scepticisme dacht: deze



soort jonge-god, dat kan toch maar niet zo doorgaan. Het bestaan van een dergelijk soort volmaaktheid is heel tijdelijk naar den aard van de zaak. Hij hoort ergens daarboven thuis. In dit aardse leven gaat hij voortijdig struikelen. - Zoals dit andere, uitzonderlijke figuren is vergaan, een Shelley of een Mozart. - Van hen, die plotseling stierven op het hoogtepunt van hun creativiteit en hun geslaagdheid.-

Dirk Hillenius was een publicist, die werd gelezen door heel veel mensen van verschillende instelling en ontwikkeling.-

Hij zal erg gemist worden, hij laat een grote leegte achter. Des te schrijnender, des te moeilijker te dragen naarmate hij de mensen meer na stond.-

De betekenis van de echte groten wordt nu eenmaal in hoge mate bepaald door het gemis dat na hun dood optreedt.-

Een ramp, zei Florentia, een grote ramp.-

Het moeten missen van een man met een heel kostbaar, gevoelig karakter en van een veelzijdige begaafdheid zoals er weinigen bestaan.-

Mei 1987.