Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 12]

Wetenschap op klompen
Bastiaan Bommeljé

Sine doctrina vita est
quasi mortis imago

De Alma Mater ligt onder vuur. De boze buitenwereld knijpt als een wurgslang in haar budgetaire levensaderen. In gans het land klinkt het geweeklaag der wetenschappers wier bezigheden onmisbaar zijn voor het overleven van de westerse beschaving. Het is geen wonder dat deemoed en blijde verwachting mij telkenmale vervullen wanneer ik de produkten van de geestelijke inspanningen aan onze universiteiten ter hand neem.

Is er een betere manier om het ongelijk der rekenmeesters van 's rijks overheid aan te tonen dan een academisch boek te schrijven waarin de gehele wereld opnieuw verklaard wordt? En is het niet een nog veel schonere zaak als in zo een werk bovendien nog de gehele oude en bijna de hele middeleeuwse geschiedenis opnieuw en definitief verklaard wordt? Niets minder is onlangs ondernomen in de volumineuze Amsterdamse dissertatie van de socioloog, historicus en politicoloog Hans Derks waarmee wij thans verblijd zijn.

In zijn Stad en land, markt en oikos (658 blz. en 998 noten) wordt een alomvattende analyse aangevat van ‘het fenomeen stadland tegenstelling (...) omdat verwacht mag worden dat daardoor centrale problemen van het actuele en historische samenleven inzichtelijk gemaakt kunnen worden’. (p. 7); of, om het duidelijker te stellen: dit boek beoogt ‘het probleem stad-land tegenstellingen (opnieuw) te benoemen om zodoende aannemelijk te maken dat dit probleem praktisch de kern-problematiek raakt van ons samen-leven/de samenleving en theoretisch de kern raakt van een theorie van de geschiedenis en van de samenleving’ (p.456).

Deze studie is tot stand gekomen na het aanschouwen van vele steden en plattelanden over de hele wereld. ‘Zowel de beroepsarbeid als de politieke keuzes die gemaakt zijn, brachten met zich, dat er steeds indringende confrontaties tot stand kwamen met de dan actuele problemen in de verschillende omgevingen, die steeds vergezeld gingen van historische, sociologische, economische en andere reflexies’ (p. 2).

Op basis van deze mondiale overpeinzingen is de jonge doctor er in geslaagd een fascinerend staaltje ‘conceptionele’ moderne wetenschap te vervaardigen. Deze dissertatie is, ik zal het u meteen verklappen, een 658 bladzijden lang volgehouden adembenemend monument van warhoofdigheid, zelfoverschatting, onnauwkeurigheid, schijnproblemen, consequente onleesbaarheid, gebrek aan kennis, quasi-wetenschappelijke brabbeltaal, infantiele grootspraak, flagrante flaters, op drift geraakte betogen, kinderlijke misvattingen en vermakelijke spelfouten. Slechts hier en daar is tussen de bedrijven door ook nog de embryonale vorm van een zinnige opmerking waar te nemen, maar voor het overige kon ik er bijna geen genoeg van krijgen.

Het boek gaat over de stad-land tegenstellingen, zoveel is duidelijk. ‘De conceptie 'stad-land tegenstellingen' kan opgevat worden als een dichotomische verhouding, waarvan er in de sociologie, economie, geschiedenis etc. velen gebruikt zijn en worden’ (p. 12). Het kan ‘zonder meer vastgesteld worden, dat de conceptie stad-land tegenstellingen direct betrokken is op de actuele “grote maatschappijvraagstukken”’ (p. 17). Maar helaas: ‘Het denken over (stad-land) tegenstellingen wordt doorgaans gegoten in de vorm van dichotomieen: zwarter en witter kan het haast niet meer! Alhoewel ik van mening ben dat dit een nogal primitieve wijze van uitdrukking is, die nodig herzien moet worden, moet toch geconstateerd worden dat we hier te maken hebben met een basis-kenmerk van op z'n minst het “westerse denken”, zoals zich dit in eeuwen heeft ontwikkeld’ (p. 25).

Of wil H. Derks toch uitgaan van onoverbrugbare tegenstellingen? ‘Er zijn nu eenmaal twee bestaanswijzen, waaruit men een keuze kan maken (maar die voor zeer velen niet bestaat): de stad en het platteland (...) Die twee, en alléén die twee, vormen de maatschappelijke basis voor welke samenle-

[p. 13]

ving (waarin steden voorkomen) dan ook met al haar institutionele, economische, culturele etc. denkbare en feitelijke kenmerken’.

Sterker nog: ‘De uitspraak van Marx, dat er maar één wetenschap bestaat, nl. de geschiedenis, zou ik dan navenant willen toespitsen: “er is maar één wetenschap, de geschiedenis van stad en land in hun onderlinge wisselwerking”’ (p. 41).

In ieder geval moet ‘de taak van de geschiedwetenschap - als die al voldoende omschreven zou zijn - inderdaad gecompliceerder worden en daarmee intellectueel aanvaardbaarder’ (p. 373).

Immers: ‘Stad-land tegenstellingen (...) vormen de veranderlijke interrelaties tussen de enige twee mogelijke min of meer gefixeerde samenlevingsvormen waar althans steden of soortgelijke nederzettingen voorkomen. De aard van deze tegenstellingen is dusdanig, dat zij practisch en concreet relatief autonome en andere werkzame krachten in de economie, cultuur, het sociale leven etc. onvermijdelijk op elkaar betrekken’ (p. 42).

Wat te doen? Eenvoudig is het woord van de wijsheid: ‘de enige mogelijkheid problemen van een grote complexiteit te bestuderen met behulp van verschillende disciplines (...) is deze te negeren ten gunste van het betreffende probleem zelf’. Uiteindelijk dient het zover te komen dat ‘de theorie, nu van een specifieke interdisciplinaire kwaliteit, tezamen met het resultaat van de empirische probleemanalyse, de conceptie op leveren [?] van het probleem, waarna de beste voorwaarden zijn gegeven het probleem ook op te lossen’ (p. 25).

Edoch, Dr. Derks heeft gemerkt dat tot op heden iedereen zich heeft beziggehouden met het verschijnsel stad-land tegenstellingen, en niet met het probleem, zoals het zou moeten. En daarom heeft nog niemand de ‘permanente revolutionering van de samenlevingen’ door de staatsinterventie in stad en land bestudeerd: ‘Wordt nu in plaats van de verschijnselen het problematische op de voorgrond geplaatst, dan wordt het noodzakelijk onderzoek te doen naar het waarom van dergelijke ontwikkelingen, naar de redenen die door de initiators van het proces op de verschillende niveaus waarop zij werkzaam zijn al of niet expliciet naar voren gebracht worden, naar de denkbeelden over de samenleving die een rol spelen, naar de “onderliggende krachten” tot de im- en expliciet geformuleerde visies op de ontwikkeling van die samenleving in de tijd’ (p. 44).

Hij heeft ontdekt dat alles al mis is gegaan bij Aristoteles. Door diens toedoen zijn de oud-Griekse begrippen oikos en polis nimmer goed begrepen. Immers, de reductie van deze woorden is door deze wijsgeer doorgevoerd ‘uit expliciete politieke motieven’. De betekenis (‘huishouden’ en ‘politieke gemeenschap of stadje’) die sindsdien aan de twee ‘concepties’ is toegekend ‘heeft niets te maken met de helleense realiteiten’ (p. 479).

Volgens H. Derks hebben tot nu toe slechts weinigen iets begrepen van de Griekse geschiedenis. In ieder geval kunnen Theodor Mommsen, Victor Ehrenberg, G. de Ste. Croix, H.W. Pleket, Keith Hopkins, Peter Garnsey, A. Gomme, W. Lacey, A. Jones, Sally Humphreys, Anthony Snodgrass, P. Vidal-Naquet, J. Pečírka, Georg Busolt, en vooral Max Weber en Moses Finley geen goed doen in zijn ogen. Hun visies op de Griekse oudheid zijn ‘grotesk’, ‘ongereflecteerd en simpel’ (p. 570), ‘oppervlakkig’ (p. 538), zij nemen ‘klakkeloos’ over wat Aristoteles heeft beweerd (p. 65), hebben ‘niet te verdedigen standpunten’ (p. 225) en vooral ‘een opvallend gebrek aan feeling voor maatschappelijke proporties’ (p. 66). Kortom: ‘Wat over de Griekse geschiedenis zoal beweerd wordt, hangt van speculaties aan elkaar’ (p. 290). Immers: ‘historici van de oudheid hebben een vaktraditie die nog steeds vergaand beïnvloed is door traditionele opvattingen over politieke geschiedenis’ (p. 219). Het moet anders, zo betoogt de Amsterdamse geleerde: ‘het lijkt me meer dan nodig ook eens aan de Grieken zelf te denken en te proberen domheden en ideologisering te vermijden’ (p. 69).

Kort gezegd komt het er op neer dat tot op heden niemand, behalve H. Derks zelf, heeft doorzien dat de Griekse samenlevingen helemaal niet agrarisch-sedentair waren, maar in de eerste plaats nomadisch en pastoralistisch. Het perfide overheersende ‘akkerbouw perspectief’ op de oudheid heeft volgens hem geleid tot het diepe misverstand dat de Griekse cultuur draaide om stadjes waarin de spreiding van het grondbezit onder de burgers van fundamentele betekenis was. In werkelijkheid echter, zo leren wij nu, waren de oude Grieken nomadische veetelers, en dus q.q. zeer mobiel en op handel gericht. Ze leefden in ‘staatloze samenlevingen’ (p. 479), hechtten geen waarde aan steden, stonden ‘onverschillig ten aanzien van huis en haard’ (p. 480), ‘is het bepaald geen verrassing’ dat ze al even ‘onverschillig ten opzichte van landbezit hebben gestaan’ (p. 252), waren ze ‘in alle opzichten markt-georiënteerd’ (p. 487), en ‘in de eerste plaats zakelijk nuchtere geld-makers’ (p. 221), daarenboven kwam in Griekenland ‘slavernij

[p. 14]

nauwelijks voor’ (p. 486) en had ‘slechts een klein deel van de Griekse nederzettingen een bepaalde bestuurlijke organisatie en bepaalde wettelijke regelingen’ (p. 76).

In Griekenland is ook ‘steeds zoiets als democratie geweest’, want ‘democratie is gewoon inhaerent aan veeteeltsamenlevingen’ (p. 235-6). Pas later wilden aristocratische ‘afwijkelingen’ zoals Aristoteles een nieuw op landbezit gebaseerd Herrschafts-model aan de samenleving opleggen, hetgeen de achtergrond is van de onderlinge troebelen in de klassieke tijd, en als ik het goed begrijp van alle stad-land ellende nadien. Aristoteles heeft in ieder geval het overheersingsmodel van stedelingen over plattelanders geformuleerd, en ‘dat is volledig uit het oog verloren’ (p. 413).

Ook voor degenen die niet ingevoerd zijn in de klassieke tijd zal duidelijk zijn dat de in dit proefschrift geopenbaarde ‘nomadische optie’ een revolutionair nieuw licht op de oudheid werpt. Maar eerlijk is eerlijk: ik moet H. Derks nageven dat ik hem op enige werkelijke kennis van de Griekse geschiedenis niet heb kunnen betrappen.

I have little Greek and less Latin, maar deze socioloog-historicus-politicoloog overtroeft mij gemakkelijk. Enkele antieke auteurs zijn hem vaag bekend uit vertalingen, en de weinige keren dat zij aangehaald worden spreken zij Duits of Engels. Typisch voorbeeld: ‘Drin (im Hause) sollst Du (die Frau) nicht Schaden tun’, zegt Aischylos ergens.’ (p. 219). Een openbaring is ook hoe hij de antieken behandelt als waren zij moderne sociologen: ‘Marx én Xenophon trekken significant verkeerde conclusies uit de op zich juiste waarneming van verschillen tussen grote en kleine steden’. (p. 298).

Een klein minpunt is dat de inzichten van Derks over de aristocratisch-ideologische boventonen in het gedachtengoed van Aristoteles grotendeels zijn overgeschreven uit Class Ideology and Ancient Political Theory: Socrates, Plato, and Aristotle in Social Context van het marxistische koppel E.M. en N. Woods.

Of H. Derks dit boekje en de spaarzame andere werken over Griekse geschiedenis die hij aanhaalt, helemaal zelf gelezen heeft weet ik niet. Begrepen heeft hij er tot zijn eigen plezier in ieder geval weinig van. De citaten die hij (veelal uit de tweede hand) gebruikt als bewijsvoering van de dwaalwegen der moderne historici zijn meer dan eens uit hun verband gerukt en wijzen niet zelden op een gebrekkige kennis van het Engels. Als Derks betoogt: ‘Voor Finley is niets te dol (“a prison or large army base are all cities”)...’, is dat in ieder geval een opwekkende misvatting van een opmerking die juist het tegendeel wil zeggen (vlg. Ancient Economy p. 131). Om de feestvreugde te verhogen worden de Franse historici Braudel en Duby gelukkig alleen maar in Engelse vertaling geciteerd.

Maar wat zal H. Derks zich druk maken over hedendaagse ontwikkelingen in de oude geschiedenis? Helaas ‘heeft die wetenschap bepaald niet stil gezeten en het werd derhalve noodzakelijk moderne literatuur te raadplegen, maar daarmee rezen een groot aantal moeilijkheden’ (p. 630). Toch is het voor hem duidelijk: ‘de geschiedenis van de oudheid wordt gebruikt ter legitimering van actuele conservatieve politieke posities; mede als gevolg daarvan worden de sociaal-economische verhoudingen in de oudheid op een wijze geïnterpreteerd die geen recht doet aan wat er feitelijk in die oudheid te constateren valt’ (p. 481).

Van doorslaggevend belang is immers dat vermeden moet worden dat ‘de wetenschapper betrokken in de conceptionele discussie zich in een “ausseraltägliche’ positie zou moeten manoeuvreren van het zg. ‘gewone volk” (...) Waar de wetenschapper participeert in een conceptionele discussie (...) dient zijn taalgebruik in alle opzichten daarop afgesteld te zijn: d.w.z. hij/zij dient zo concreet mogelijk de individuele conceptie, de groepsconceptie etc. te verwoorden’ (p. 7).

Duidelijke taal! Maar welke taal? Onze moerstaal schijnt de Amsterdamse doctor toch niet echt te gebruiken. Of wilde hij levend Nederlands schrijven, maar is hij naar de universiteit gegaan? Het gebruik van een trema op woorden als theorieën, categorieën, principiële en materiële is hem gans onbekend; dat onmiddellijk met twee ‘ellen’ geschreven wordt ontgaat hem bij voortduring; dat adellijk eveneens twee ‘ellen’ heeft wordt met ijzeren consequentie ontkend; dat allen (etc.) op personen en alle op zaken betrekking heeft is nog niet tot H. Derks doorgedrongen; dat onzijdige woorden een mannelijk bezittelijk voornaamwoord krijgen is in deze dissertatie een onbekend fenomeen; dat na een leesteken een spatie volgt is misschien voor deze wetenschapper niet conceptioneel genoeg; dat ‘zo'n historici’, ‘zo'n conclusies’, ‘zo'n boeken’ baby-taal is zal voor hem een verrassing zijn; dat woorden als distancieren (distantiëren?), organicistisch, signifikant wijzen op, feodaal-vassalistisch, millioen, tendentieel, geprivelegeerd (voor geprivilegieerd) en gecreerd (137 keer voor gecreëerd) in geen enkel woordenboek voorkomen is waarschijnlijk voor hem niet van maatschappelijk belang. Ook worden namen als Ai-

[p. 15]

schylos, Rostovtzeff, Lévêque, Messenië, Boeotië op talloos veel miljoen manieren gespeld. Aristophanes is slechts eenmaal te vinden in de juiste lettervolgorde; de naam van de historicus Pečírka is geen enkele maal goed gespeld; dat Thomas Becket niet Beckett heet interesseert natuurlijk alleen de kniesoor.

Een hartelijke felicitatie mijnerzijds ook voor de promotor Prof. Dr. Fr. de Jong Edz. en de beoordelaars Prof. Dr. A. Breebaart, Prof. Dr. R. van Engelsdorp Gastelaars, Prof. Dr. J. Faber, Prof. Dr. B. Slicher van Bath en Prof. Dr. H. Thoden van Velzen. Geheel in de beste universitaire tradities hebben zij die ijverige en zo goedbedoelende H. Derks niet tegen zichzelf in bescherming genomen. Nu zijn wij in ieder geval ook aan deze hooggeleerden dank verschuldigd voor dit grappige voorbeeld van academische diarree.

Dr. Hans Derks: Stad en land, markt en oikos, Amsterdam 1986

(Academisch proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor in de sociale wetenschappen aan de universiteit van Amsterdam).

657 blz.; 67 ill.; 31 tab.; 2 app.; 998 noten; Zuzammenfassung auf Deutsch; English Abstract.