Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 25]

Veelbelovend en hachelijk
Over de toekomst van de universiteiten
R.J. in 't Veld

Op 1 september van dit jaar werd in Nederland een wet van kracht, waardoor aan de beide traditionele taken van de universiteit een derde is toegevoegd; naast onderwijs en onderzoek is nu ook overdracht van kennis een zelfstandige taak geworden. Die wetswijziging codificeert wat zich in de afgelopen tien jaar heeft voltrokken: de ontwikkeling van nieuwe intense relaties tussen delen van de universiteit en haar maatschappelijke omgeving, in de vorm van contract-onderwijs en -onderzoek maar ook wetenschapswinkels, transferpunten, scienceparks en technopolis.

De idee dat overdracht van kennis slechts via het traditionele onderwijs plaats vindt en verbreiding van nieuwe kennis slechts via wetenschappelijke publicatie of causerie lijkt definitief verlaten. Wie verklaringen zoekt voor deze ontwikkeling, krijgt het hogere tempo van industriële vernieuwing en het toegenomen belang van kennis als productiefactor in geavanceerde productiepocessen als zodanig aangedragen. Natuurlijk is zo op fraaie wijze de dienstbaarheid van de universiteit aan de samenleving uitgedrukt, maar de heftigheid van de ontwikkeling is daarmee toch onvoldoende verklaard.

Aanvullende analyse leert, dat de afnemende bereidheid van de politiek om de stijging van de universitaire uitgaven te continueren, de tamelijk plotselinge opkomst van het verschijnsel werkloosheid onder academici, een kritischer bejegening van wetenschap door het grote publiek en het verdwijnen van de ideologische roes uit 1968-69 ook bijdragen tot verklaring.

Wie pretendeert iets zinvols te willen mededelen over de toekomst, doet er goed aan eerst het heden zorgvuldig waar te nemen, en daar te trachten het vluchtige te scheiden van het blijvende. De ontwikkeling van de Nederlandse universiteiten is in menig opzicht een zeer stabiele: er zijn geen instellingen met elkaar gefuseerd of opgeheven, geen verloederd, geen heeft zich definitief in kwaliteit van de overige onderscheiden, en pas recent tekenen zich aanzienlijke veranderingen af in de onderlinge kwantitatieve gewichten (met Rotterdam in een ‘plus’- en Nijmegen in een ‘min’-positie). Die stabiliteit is zonder twijfel bevorderd door een overheidsbeleid dat sterk was gericht op het bewaren van evenwicht - ‘gelijkwaardige ontwikkelingskansen’ voor instellingen als regulerend beginsel - en op continuïteit. Pas in de jaren tachtig werd de overheidsinvloed meer gericht op sturing van herstructurering:

-	de duur van de initiële opleiding werd in de wet bepaald op vier jaar (nadat de feitelijke mediane studieduur was gestegen tot boven de acht jaar)
-	de voortgezette vorming tot onderzoeker werd via de creatie en de financiering van de AIO - de assistent in opleiding - geregeld
-	de voorwaardelijke financiering van het onderzoek deed haar intrede als poging om het goede te beschermen, onder meer tegen krimp
-	voor voortgezette beroepsopleidingen werd met het bedrijfsleven overeengekomen, dat na startsubsidies van de overheid de structurele bekostiging uit bijdragen van deelnemers of hun werkgevers zal geschieden.

Daarnaast vonden twee gerichte bezuinigingsoperaties plaats: een grote in 1982-1987 in de orde van grootte van een kwart miljard gulden krimp per jaar onder de naam taakverdeling en concentratie en een veel kleinere, met een netto krimpbedrag van ongeveer 65 miljoen gulden per jaar, voor de periode 1987-1991, onder de naam selectieve groei en krimp.

Het gezamenlijk budget van de universi-

[p. 26]

[p. 27]

teiten daalt echter lang niet met de som van bede genoemde bedragen; gedurende dezelfde periode komen tal van speciale fondsen ter beschikking van vernieuwende activiteiten, van de zijde van een aantal departementen maar ook vanuit particuliere ondernemingen.

De tweede-geldstroomorganisaties ZWO en STW hebben in de jaren tachtig een aanzienlijke reële budgetstijging gekend. Er zijn fondsen beschikbaar gesteld om briljante pas gepromoveerde onderzoekers voor vijf jaar een aanstelling te kunnen geven op grond van zorgvuldige uitverkiezing door ZWO of KNAW.

Alle registraties van resultaten van onderwijs en wetenschapsbeoefening over de afgelopen jaren geven een gunstig verloop te zien: het numerieke studierendement neemt toe, de werkelijke studieduur neemt af, studenten zelf vermijden in toenemende mate studierichtingen met een ongunstig perspectief op de arbeidsmarkt (tenminste voorzover hun vakkenpakket daartoe in staat stelt), het aantal voltooide dissertaties stijgt sterk en het aantal wetenschappelijke publicaties in het algemeen nog veel sterker.

Waarom dan toch crisisachtige verschijnselen in sommige disciplines, ongemeen felle - en soms ronduit vuile - aanvallen op de overheid, en een wijder verbreid sentiment dat het niet echt goed gaat met de universiteiten?

Sommigen betogen dat de aard van de overheidsinterventies zelf daaraan debet is omdat universitaire autonomie te sterk wordt aangetast. Wie echter de machteloosheid van het collectief der universiteiten op het terrein van beslissingen tot onderlinge herschikking van taken en middelen waarneemt, zal het betoog niet licht onderschrijven. Overigens is die machteloosheid niet het gevolg van onbekwaamheid der universitaire bestuurderen maar van het totaal der bestuurlijke betrekkingen dat enerzijds de colleges van bestuur deels afhankelijk maakt van achterbannen en anderzijds hen tegenover elkaar plaatst in een speldefinitie die het best als een variant van het gevangenendilemma is te beschrijven.

Mijn eigen verklaring luidt, dat een tweetal ontwikkelingen buiten de universiteit de voornaamste oorzaken van crisisperceptie oplevert:

-	ten eerste de kwantitatieve en kwalitatieve veranderingen in het arbeidsbestel;
-	ten tweede de wijzigingen in het traject van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek tot en met productontwikkeling via toepassingsgerichte en ontwikkelingsresearch.

Die beide werk ik nu uit.

Arbeidsbestel

Traditioneel vindt de meerderheid der academici emplooi in de kwartaire sektor van onze economie. Die sektor is in de afgelopen 15 jaar met ca. 130.000 arbeidsplaatsen gestegen, maar zal in de afzienbare toekomst in omvang dalen. De private sektor, in de afgelopen 15 jaar goed voor een verlies van meer dan 125.000 arbeidsplaatsen, zal naar verwachting krachtig stijgen. Het gevolg hiervan is, dat een andere relatieve verhouding van disciplines zal worden gevraagd: Meer technici en bèta's, minder van sommige alpha- en gamma-disciplines. Er bestaat te dien aanzien tamelijk grote onzekerheid; we weten immers nu wel ongeveer hoe snel en sterk academici doordringen in het geavanceerde deel van de industrie, maar nog helemaal niet, hoe midden- en kleinbedrijven zich ten aanzien van de binnenkomst van academici zullen gedragen. Toch vermoeden velen juist in die laatste component de groeifactor van industriële werkgelegenheid. En hoe snel zal de dienstverlenende sektor van onze economie verder groeien? Daar immers bestaat weer een ander type van academische werkgelegenheid. Kortom, redelijke zekerheid over de hoofdlijnen van de ontwikkeling, gepaard aan grote onzekerheid over details. Een vergrote behoefte aan afgestudeerden uit het wetenschappelijk onderwijs noopt tot aanzienlijke rendementsverbetering of tot aanmerkelijke vergroting van de deelneming, in termen van de proporties per leeftijdsgeneratie. Die generatie zelf daalt in de tien komende jaren met dertig procent. Van beide is op te merken: gemakkelijker gezegd dan gedaan. Verdere verbetering van het numeriek rendement vraagt gedegen voorbereiding als men kwaliteitsverlies wil voorkomen, en participatieverhoging vergt diepgaande ingrepen in het voortgezet onderwijs.

Tussen faculteiten zullen herschikkingen van middelen voor onderwijs plaats vinden, het aandeel van de technische universiteiten zal toenemen.

Belangrijker dan de kwantitatieve verandering zal de kwalitatieve zijn. Toekomstige werkpatronen zullen zich overwegend ontwikkelen in een afwisseling van leren en werken. Het zal normaal worden, dat men als hoger opgeleide na een bepaalde periode van werken terugkeert naar een onderwijscentrum voor verdere vorming, bijtanken etc., zulks in regelmatige afwisseling tot niet al te lang voor het pensioen.

[p. 28]

Met dat gegeven voor ogen is de vraag naar het gewenste curriculum van de initiële hogere opleiding opnieuw te stellen. Wat te onderwijzen aan kennis, inzicht en vaardigheden? Voeg daar nog aan toe dat hoger opgeleiden zich in de toekomst intensief zullen kunnen bedienen van expert systems, waarin meer interactief toegankelijke kennis zal liggen opgetast dan het menselijk brein kan bewaren, en de vraag naar de gewenste soort van kennis tijdens de initiële opleiding wordt nog dringender. Kennis over kennis, kennis over samenhang van wetenschap en over de achtergrond van technologische ontwikkeling, leren hoe te leren, leren hoe te beslissen, het zijn alle voorname elementen, die men in futurologische beschouwingen omtrent onderwijskundige aspecten aantreft. Daarmee is het gevaar van verdere overbelasting van de thans somtijds reeds overladen curricula van de eerste fase-opleiding nog vergroot. Met opzet maakte ik gewag van een onderwijscentrum als de plaats waar alle volgende fasen van het onderwijs zullen plaats vinden. Zeer onzeker is in welke mate de universiteit ook deze funkties zal vervullen. Reeds thans treft men binnen grote ondernemingen enorme educatieve centra aan die zich in faciliteiten en kwaliteit van docentencorps ten volle kunnen meten met universiteiten. In de Verenigde Staten verzorgen dergelijke centra reeds omvangrijke eerste-fase-opleidingen, een mijns inziens zeer ongewenste ontwikkeling.

Het vraagstuk van de optimale taakverdeling tussen dergelijke centra en de universiteiten ten behoeve van vervolgfasen van levenslang onderwijs - met als niet onbelangrijke concurrenten een aantal particuliere onderwijsinstellingen - is nog niet tot een begin van een oplossing gebracht.

Met betrekking tot de initiële opleiding heeft het vraagstuk van de gewenste breedte nog een aparte dimensie; als in vervolgonderwijs nog ampel gelegenheid bestaat tot specialisatie, zou de basis dan juist niet breed moeten zijn? En vergt het feit, dat in de werksituatie eigenlijk steeds in interdisciplinaire verbanden wordt gespeurd naar de oplossing van vraagstukken, eigenlijk niet dat ook de basis wezenlijk interdisciplinair van karakter is?

Het zijn vragen waarop de universitaire opleiders gevarieerde antwoorden zullen moeten geven, waarbij ik denk dat er meer sprake zal zijn van ‘en’ dan van ‘of’. De disciplinaire bedding van opleidingen in de eerste fase zal voor sommige groepen academici verdwijnen maar voor andere niet. Dit differentiatiepatroon maakt de opleidingsstruktuur natuurlijk op zichzelf ingewikkelder, zodat verdere concentratie en zeer veel uitvoeriger voorlichting onmisbare elementen van de gewenste ontwikkeling zullen vormen.

Levenslang onderwijs tot stand te brengen is natuurlijk op zichzelf reeds een uiterst relevante en ingrijpende culturele ontwikkeling, die grote mogelijkheden in zich bergt maar ook risico's. Wie kennis draagt van de menigmaal curieuze maar soms ook enge vigerende ideologieën van afzonderlijke ondernemingen, weet dat intensieve voortgezette vorming binnen de onderneming ook tal van mogelijkheden tot ‘Ideologie-planung’ bevat; die mogelijkheden vormen ook de kern van mijn bezwaar tegen de verzorging van initiële hogere opleidingen binnen de educatieve centra van ondernemingen.

Het wetenschappelijk traject

De Nederlandse universiteiten vervullen een belangrijke rol in de nationale onderzoekinspanningen, voornamelijk in het fundamentele onderzoek, maar in toenemende mate daarnaast ook toepassingsgericht. Er is bijna geen land ter wereld waar het aandeel van de universiteiten in het door de publieke sektor rechtstreeks volvoerde onderzoek zo groot is.

Het is daarom niet abnormaal de vraag naar kwaliteit en relevantie van het universitaire onderzoek voortdurend indringend te stellen. De grote nieuwe technologieën, die thans zichtbaar zijn en de vernieuwing van de industriële produktie in de komende decennia zullen beheersen, worden niet overwegend binnen universiteiten ontwikkeld. De enorme hoeveelheden produktiefaktoren die de ontwikkelingsresearch voor deze technologieën vergt, is slechts door de grootste ondernemingen ter wereld op te brengen. Universiteiten kunnen een rol spelen - al dan niet via contractresearch - bij strategisch onderzoek dat aan ontwikkelingsresearch vooraf gaat.

Ook het fundamentele onderzoek vindt al lang niet meer overwegend plaats aan universiteiten. Grote organisaties daarbuiten zijn gelijkwaardige partners. Nederland verricht minder dan een procent van het fundamentele onderzoek op aarde. Daarmee is een dubbel taakverdelingsvraagstuk gedefinieerd, nationaal en internationaal, dat zeker niet behoorlijk is op te lossen vanuit een centraal punt. Wetenschappelijke gemeenschappen, die in geavanceerde disciplines op mondiaal niveau functioneren, zijn daar waarschijnlijk vrij behoorlijk toe in staat. De

[p. 29]

resultaten daarvan moeten worden ingeweven in de doelstellingen van regeringen en instellingen voorzover gericht op profilering.

Men zou van de planbaarheid van dit al geen hoge verwachtingen behoren te koesteren. Bij een redelijke mate van profilering zou aan de universiteiten toch veel ruimte moeten worden gelaten voor het verrassende, het sprankelende, het onverwachte.

De bewuste beslissing daartoe vergt de totstandkoming van financierings- en management-structuren, waarin het onberedeneerbare niet bij voorbaat is veroordeeld.

In het ‘gekke’ immers is de universiteit uniek; geen ander type organisatie zal er zoveel van toelaten. Bureaucratie, begrepen als standaardisatie van (be-)handeling, is daarom vijandig aan het gekke.

Besluitvormende raden mijden het type van risico's dat door honorering van het gekke zou ontstaan maar al te graag; zij zouden er daarom goed aan doen meer persoonlijke discretie van verstandige onderzoekmanagers toe te laten bij een deel van de allocatiebeslissingen. Uiteraard mag men het voorafgaande niet omdraaien; dat iets onberedeneerbaar is, mag niet op zichzelf als voldoende kwaliteitskenmerk worden opgevat.

Algemene beeldvorming

Tot nu toe heb ik geen aandacht geschonken aan andere aspecten van de universiteit dan de strikt met de kennisinfrastructuur verwevene. Er bestaat echter ook een bredere culturele traditie van de Westerse universiteit. Deze heeft betrekking op reproductie van waarden (‘van de heersende klasse’) of, in een ander paradigma, op culturele vorming en innovatie.

Als een vrucht van geleidelijke emancipatie zijn Europese universiteiten ten dele systeemkritische instituties, vrijplaatsen van intellectuele ontplooiing, die niet de gebruikelijke binding aan de machtstructuur in de desbetreffende samenleving kennen. Ook aan een adequate vervulling van deze functie van systeemcriticus zou de gedistancieerde waarnemer zekere eisen kunnen stellen. Zo zou bij het oefenen van kritiek de wetenschappelijke integriteit steeds in stand moeten blijven. Ook zou de criticus moeten beseffen dat hij evenzeer als het bekritiseerde onderdeel is van een zeer specifieke maatschappelijke ontwikkeling. Kortom, de professor als vluchtige stukjesschrijver in dagen weekbladen is mijns inziens minder een specimen van de vervulling van de universitaire functie van systeemkritiek dan de onderzoekgroep die bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen via een aanvaarde norm van wetenschapsbeoefening kritisch evalueert.

Academische vrijheid is niet normloos, behoort geen vrijbrief te zijn voor de blaaskaak, maar de beleving daarvan is aan dezelfde normen gebonden als de wetenschapsbeoefening zelf.

Systeemkritiek houdt reflectie op waarden in; tevens is vanzelfsprekend, dat reproductie van waardenpatronen via universitaire vorming plaatsvindt. Men hoeft geen orthodox-marxist te zijn om tot deze erkenning te komen. Ook zij die zich met de strenge onderwijseconomie bezighielden, hebben erkend dat tot de externe effecten van hoger onderwijs de kweek van leiderschap en burgerzin zijn te rekenen. Intussen is het wel de vraag, hoe deze functie ook in curricula die overwegend modulair van aard zijn, dus veel keuzevrijheid aan de de student laten, gestalte zal krijgen.

Mijns inziens bestaat er ook en misschien juist binnen grootschalige onderwijsstructuren zoals de hedendaagse West-Europese universiteit de intense behoefte om de figuur van de leermeester of de tutor in de onderwijsstructuur te expliciteren. Bevond deze figuur zich nog slechts enkele decennia geleden vaak buiten de universiteit als repetitor, thans is de vraag aan de orde of de universiteit zelf deze kan optuigen. Zulks vergt dat de belangrijkste figuren binnen een faculteit, bijvoorbeeld zij die daaraan voltijds zijn verbonden, een niet te intensieve belangenverstrengeling kennen met enige maatschappelijke institutie: een partij, een krant of een staatsorgaan (om de gemeenplaats van binding met een onderneming even terzijde te laten).

Voor de marginalen binnen een faculteit, zoals de buitengewoon hoogleraren, is zulks een minder dringend vereiste; bij de laatstgenoemde groep immers gaat het erom de relevantie van onderwijs en onderzoek juist te versterken dankzij de maatschappelijke ervaring en expertise die deze de faculteit binnenbrengen. Zij zullen dan ook in het algemeen niet de centrale rol van leermeester/tutor vervullen.

In tijden van krimp valt sterk de nadruk op de culturele functie van humaniora. Daarmee wordt dan nog iets anders bedoeld dan de juist aangestipte reproductie van waardenpatronen. Verspreiding van culturele noties en kunstuitingen zijn natuurlijk wel degelijk te rekenen tot de eerder in dit artikel aangeduide overdracht van kennis.

[p. 30]

De vraag is echter of een empirisch onderzoek over de afgelopen decennia zou uitwijzen dat de culturele functie, in de betekenis van cultuuroverdracht anders dan via onderwijs en onderzoek, van bijvoorbeeld de letterenfaculteiten in dit land omvangrijk is geweest. Ook hier geldt, dat pas in de afgelopen decade en daarvan dan nog voornamelijk de tweede helft, er sprake is geweest van een nieuwe maatschappelijke vitaliteit van deze faculteiten in de richting van regio en culturele groeperingen op nationaal niveau.

Voordien bleef immers vaak voor de ‘boertjes van buuten’ verborgen wat reeds lang aan de vakbroeders in Rio de Janeiro en Tokio was meegedeeld.

Het is mijn verwachting, dat de fundamentele heroriëntatie op alle curricula in de eerste fase, die ik als noodzakelijk aanduidde in een eerdere paragraaf van dit artikel, het belang van de humaniora zal doen toenemen. In sommige ontwerpen van geavanceerde leerplannen van postdoctorale opleidingen, bijvoorbeeld in de sfeer van technologie en informatica, treft men veelal de wijsbegeerte der wetenschap en/of de geschiedenis der wetenschappen als een belangrijk vak aan, naast logica en talen.

Indien en voorzover er in de eerste fase sprake zal zijn van noodzakelijke verbreding over de grenzen van de eigen discipline heen, of van kennis over kennis, valt aan te nemen dat zojuist aangeduide vakken ook in eerstefase-opleidingen belangrijker zullen worden, naast algemene, op de samenleving georiënteerde disciplines zoals macro-sociologie en economie. Voor goed begrip, het voorafgaande heeft dus geenszins betrekking op het bestaan van bepaalde disciplines als studierichting, maar vooral op de toelevering vanuit deze disciplines aan breder georiënteerde curricula elders in het wetenschappelijk onderwijs.

Frequent is in de afgelopen maanden de argumentatie gevoerd, dat de Nederlandse economische ontwikkeling zou zijn gebaat met een uitnemende talenkennis van velen die in private of publieke ondernemingen een functie vervullen. Ik zal de laatste zijn om zulks te ontkennen, maar meen dat dit vereiste slechts zijdelings verband houdt met het bestaan van studierichtingen in talen. Beheersing van vreemde talen is gemakkelijker te leren dan door daarin aan de universiteiten te studeren. Wel zouden natuurlijk de universiteiten daaraan via kortlopende programma's een belangrijke bijdrage kunnen leveren; voorts kunnen zij door interdisciplinaire benaderingen van specifieke taalgebieden en culturen in de vorm van post-doctoraal onderwijs veel bijdragen aan verantwoorde beroepsuitoefening. Faculteiten der letteren en der sociale wetenschappen zijn dus in ons universitair bestel volstrekt onmisbaar; dit betekent niet dat zij overal in volledige vorm aanwezig zouden behoeven te zijn. Ons land is zo klein, dat docenten en in sommige gevallen ook studenten zonder grote bezwaren kunnen reizen van de ene naar de andere universiteit om onderwijs te geven c.q. te ontvangen.

De vorming van krachtige disciplinaire onderzoekskernen, dan wel van veelbelovende interdisciplinaire verbanden, vergt in deze faculteiten veelal nog aanzienlijke concentratie.

Of deze disciplines in staat zullen worden gesteld hun toeleverende arbeid voor bijna alle overige curricula in het wetenschappelijk onderwijs te verrichten, zal afhangen van het vermogen van de universitaire managers om starre wanden tussen faculteiten te doorbreken.

Samenvattend

De ontwikkeling van de Nederlandse universiteiten in de komende twintig jaar zal hachelijk zijn. Er liggen grote uitdagingen tot taakverbreding en -verdieping. Er zijn echter ook belangrijke belemmeringen aanwezig om die aan te pakken. Universiteiten in de wereld van morgen zullen een wijs midden moeten vinden tussen dienstbaarheid aan de regio, aan economische ontwikkeling en aan culturele bijdragen aan de samenleving als geheel enerzijds en hun eigenstandige ontwikkeling binnen de kennisinfrastructuur anderzijds.

Daarbij zal de wens tot autarkie, dikwijls verhuld onder het mom van volwaardige beleving van academische vrijheid, even dodelijk zijn voor een gunstige toekomst als commerciële prostitutie doordat men zichzelf via contracten afhankelijk maakt van de belangenbehartiging van derden en daarbij de eigen integriteit niet bewaart. Een afstandelijke overheid zal daarbij wel een toeziende rol spelen, maar niet kunnen garanderen dat ongelukken worden voorkomen. Het zullen vooral de universiteiten zelf zijn die hun toekomst bepalen.