Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 31]

Wetenschappelijke vooruitgang
A.D. Wolff-Albers

Schrijven over het karakter van de universiteit is riskant. Als het Hollands Maandblad dan ook nog gastheer is, lijkt er meer te worden verwacht dan het weergeven van een neutrale waarneming. Al gauw verkeer je dan in hogere sferen met uitsluitend goede bedoelingen als gezelschap, en niet helemaal meer met beide benen op de grond. Op de universiteit die je je dan voorstelt, is de bureaucratie beperkt en ondergeschikt aan wetenschap en onderwijs, er is geen overbesturing, onderwijs en onderzoek zijn niet gescheiden, er is vrije communicatie zonder geheimhouding, het onderzoek kan zich internationaal vertonen en doet dat ook, de basisdisciplines worden degelijk onderwezen, cultuurscheidingen tussen disciplines zijn niet al te groot, staf en studenten zijn zich bewust van wat het algemeen belang van hen vraagt, aan kwaliteit, aan cultureel en ethisch besef en aan mededeelzaamheid. En dit alles zonder een vernederende externe verzorgingsstructuur voor zaken die het vermogen van de academici zelf te boven zouden kunnen gaan.

Hoewel ieder het met deze goede bedoelingen eens zal zijn, bestaan er veel visies op de universiteit, op de organisatie, het onderwijs en het onderzoek.

Er zijn ook veel factoren, die het doen van onderzoek en het effect er van raken. De produktiviteit van wetenschappelijke instellingen en van individuele onderzoekers, en de effectieve toepassing van de verworven kennis zijn een algemeen belang. Tegenwoordig voert vrijwel ieder land een expliciet wetenschapsbeleid om de produktiviteit te stimuleren, en de resultaten van wetenschappelijk onderzoek in materiële zowel als immateriële zin te kapitaliseren.

Tegelijkertijd weten we, dat sociaal, economisch en ander beleid vaak veel meer dan dat wetenschapsbeleid van invloed is op de richting en de omvang van wetenschappelijke vooruitgang. De centrale factor in iedere beschouwing over wetenschap en maatschappelijke ontwikkeling blijft de individuele onderzoeker en diens politieke, economische en sociale omgeving.

Binnen deze context moeten we zien, welke organisatorische en beleids-onderwerpen relevant zijn voor wetenschappelijke vooruitgang, en daarmee moeten we aard en wijze van functioneren van instellingen als universiteiten beter proberen te begrijpen.

Zo'n onderwerp is bijvoorbeeld de historische rol van wetenschap en onderzoekers in ons land, en de gangbare officiële en populaire opvattingen over het belang van de wetenschap. Het vermogen van onze samenleving om de voortgebrachte nationale en internationale wetenschappelijke en technologische resultaten op een produktieve dan wel culturele wijze te absorberen is een ander bepalend aspect. Het kunnen benutten van nieuwe kennis beïnvloedt de wetenschappelijke inspanning (landbouw, waterbouw). Relevant zijn natuurlijk ook de beschikbare faciliteiten, instrumenten zowel als informatiediensten. De regelingen voor auteursrechten, octrooien en andere systemen om vindingen te beschermen en te belonen zijn ongetwijfeld ook van invloed. Maar ontegenzeglijk het meest cruciaal zijn omvang, capaciteiten en inzet van het wetenschappelijk corps.

Het aanwezig zijn binnen één universiteit van zowel natuurwetenschappen als geestesen gedragswetenschappen, lijkt mij, behalve aantrekkelijk, voor de wetenschappelijke vooruitgang van belang, al moet men zich hoeden voor overdreven verwachting over de wisselwerking.

Confrontatie van natuur- en menswetenschappen binnen een universiteit is wenselijk te achten, niet uit bezorgdheid voor onvoldoende geestelijke bagage, of voor een te geringe weerstand tegen esoterische charlatannerie van physici, chemici, enz., maar vooral omdat de intellectuele en culturele ervaring

[p. 32]

van taalkundigen, historici en geestverwanten onvolledig zou zijn zonder gevoel voor de eigenaardigheden van de verschijnselen, die in de natuurwetenschappen worden bestudeerd. Te veel ook heerst bij de niet-exacten de overtuiging dat de wetenschappelijke ontwikkeling bij de natuurwetenschappen een logische is, op basis van onomstotelijke harde feiten. In feite vinden ware revoluties plaats op gebieden waar men dacht, praktisch de hele waarheid te hebben vastgesteld. Denk aan gebieden als neurobiologie, genetica, immunologie, materialen en chemie. Zo zou willicht ook een remedie ontstaan voor de ‘physics envy’ die bij de geestes- en gedragswetenschappen een golf van kwantificeringsdrift heeft veroorzaakt.

Lewis Thomas^*) wijst hier treffend op in één van zijn essays in Late Night Thoughts on Listening to Mahler's Ninth Symphony. Het essay dat ik bedoel heet ‘Humanities and Science’ en hij erkent daarin wel de stelling van Kelvin, een negentiende eeuwse physicus, dat je pas iets echt weet als je het kunt kwantificeren, maar vertelt van de missers door voorbarige extrapolaties uit wiskundige behandeling van physische of biologische problemen. Kwantitatieve meting kan veel inzicht opleveren, maar je moet weten waar je het over hebt voordat je de data gebruikt voor voorspellingen. Thomas citeert uit een rede van T.H. Huxley (1869): ‘As the grandest mill in the world will not extract wheat flour from peascods, so pages of formulas will not get a definite result out of loose data’.

Er is onbehagen over de plaats en het belang van natuurwetenschappen voor de menswetenschappen en over de rol van de natuurwetenschappen in onze moderne cultuur. Een veel vanzelfsprekender symbiose dan we nu kennen zou mogelijk en interessant zijn, en het karakter van de universiteit kunnen beïnvloeden. Een brede universiteit met een niet eenzijdige facultaire samenstelling is niet alleen als sociale en culturele omgeving aantrekkelijk maar zou, mits het ook leidt tot confrontaties in onderwijs en onderzoek, ons ook beter voorbereiden op de toekomst. De meest spannende en leerzame dingen lijken in de wetenschap te gebeuren op scheidingsgebieden van disciplines en aan de hand van diepgrijpende controversen over kwesties als de al dan niet erfelijke bepaaldheid van gedrag, of de macro- versus de microbenadering in de economie^**). Niet alleen waar het gelijk ligt, maakt uit, hoe leerzaam zo'n discussie is, maar ook en vooral de wijze waarop het pleit wordt beslecht.

*) Viking Press, New York 1984.

**) Zie bijv. Frits Machlup, ‘Micro- and Macro-economics: Contested Boundaries and Claims of Superiority’ (In Essays on Economic Semantics’) (Prentice Hall, 1973).