Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 38]

Zorgeloosheid als Byzantijnse ziekte
Ole Bouman

Het naschrift van G. van der List (in Hollands Maandblad van april/mei).

Arme G. van der List. Voorinzage in de aanvalsplannen, alle tijd voor het pareren en toch bij voorbaat op de vlucht geslagen. Ook dit is Byzantium: esthetisering, kleinering en verdraaiïng zonder het te weten. Het is onbegrepen onbegrip, met polemiek heeft het niets te maken.

‘Serieus’ zou G. van der List ingaan op de bezwaren van Robbert-Jan Henkes en Erik Bindervoet, eerder gepubliceerd naar aanleiding van Van der Lists ‘doorwrochte essay’ over de cultuurpolitieke denkbeelden van Gerrit Komrij (decembernummer 1985). Maar hoe serieus te zijn als je de bezwaren niet begrijpt, hoe te polemiseren als je niet wilt begrijpen? Net zo als in zijn reactie op Komrij, reageert Van der List op zijn directe tegenstanders vanaf de stellingen der clichés; de democraat Van der List dicteert de absolute sjablonen van het relativisme, de afgestudeerde politicoloog Van der List begrijpt de democratie slechts als toestand van de psyche.

Hij staat hierin niet alleen. G. van der List weet zich verzekerd van steun uit een groeiend bevolkingscohort (ja, de demografie speelt hier haar rol) medestanders, die in hun aangeleerde automatismen op alle fora van het intellect hetzelfde wijsje ad infinitum herhalen. Automatismen onder het mom van redelijkheid en betrokkenheid, dat bedoel ik met de absoluta van het relativisme. Het is het vreselijke pluralisme apriori.

Natuurlijk zouden we G. van der List nu kunnen vergeten om tot de algemene bespiegelingen over te gaan, het cultuur-kritiekje kunnen schrijven zonder namen te noemen of anderszins concreet te zijn. Maar dat voldoet niet. In het nawoord van G. van der List worden op zo'n uitnodigende manier de bovenbedoelde automatismen begaan dat het onfatsoenlijk zou zijn die uitnodiging af te slaan. In de twee kolommen die hij tot zijn beschikking heeft staan ze allemaal: esthetisering, kleinering en verdraaiïng, alles op de automatische piloot. Wat we met Van der List ‘voor vlees in de kuip hebben’, niet alleen zijn haat jegens de kunst maar vooral ook zijn monomaniakale voorliefde voor de procedure - dat ophelderen is wat mij in dit stuk voor ogen staat.

Dat nawoord: zelden zal in zo'n korte spanne, zoveel tussen de regels worden verteld. De bewering als zouden Henkes en Bindervoet ‘maar wat raaskallen’ lijkt me te veel de bekende projectie van een gevoelshuishouding van Jan Steen, om hier in extenso te behandelen. Interessanter is het door Van der List zelf opgebrachte begrip ten aanzien van zijn rol in de byzantinisering van onze cultuur. Diepzinnig meldt hij dat zijn opponenten zijn betoog ‘schijnen te beschouwen als een symptoom van de ondergang van het avondland’. Bijna goed, bijna.

Om het maar direct te zeggen: het hele universum van de ziel wordt voor ons ontsloten. ‘Schijnen te beschouwen...’ en vervolgens het botte cliché van hen die nooit verder zijn gekomen dan de titel van Spenglers boek. Voelt u het snijdende toontje, voelt u die zelfvoldane gemoedsrust van de onbezorgde bon-vivant? Denk maar eens na over dat ‘schijnen’. ‘Schijnen te beschouwen als een symptoom van de ondergang van het avondland’ in plaats van ‘het is een symptoom, een symptoom van de byzantijnse manier van denken’ (want dat stond er), aanmatiging op basis van onbenul en nietszeggendheid, zie hier het verband tussen schrijfkunst en denkkracht. Eerst een toontje lager, dan zien we wel verder.

Wat een rijke verbeelding zeg, Byzantium met de ondergang te verbinden. Byzantium, crisis, verval, decadentie, fin-de-siècle, apocalyps, zondvloed, allemaal hetzelfde voor de no nonsense politicoloog G. van der List. Allemaal hetzelfde, want afkomstig uit het repertoire der naïeven. Van der List is niet naïef, nee, hij is realistisch. Een half zinnetje en het hele denkraam is gelapt, kristalhelder wordt het ruimtelijke concept van zijn bovenkamer. U heeft recht op een naturalis-

[p. 39]

tisch schetsje, een axionometrietje van de ‘realistische’ geest.

Onbezorgd zijn op grond van redelijke argumenten, dat kan nu niet en heeft waarschijnlijk nooit gekund. De proclamatie van Hedonia of het hier en nu van een autonome micro-sfeer, van een indifferente samenleving of van de doctrine van het pluralisme, is ingegeven door de afkeer van redelijke argumenten in de kwestie van het waarom. Redelijkheid is bezorgdheid (is identiteit), daar is geen twijfel aan.

In Byzantium is men onbezorgd. De opmars van een byzantijnse manier van denken is dan ook tegelijk de opmars van de lach, van het spelletje met taal, waarden en betekenissen, van het spelevaren met leven en dood. Het is ‘mens erger je niet’ als gezelschapsspel voor grote mensen.

Kent de zorg dan geen lach? Ja, maar hij glimt slechts. Het is niet dat onbehouwen gesnater en gegiechel dat zich vaak in klankstoten heeft vermomd die ook in het woordenboek staan, ‘Voorlopig blijf ik om hem lachen’ zegt Van der List over Komrij. Hoort u hem in de lach schieten? De adem verstikt in het gieren om het leuke stukkie. De onbezorgde Van der List kent geen bedroefde glimlach, geen smartelijke grijns, hij kent slechts vorm. Wat een onderscheidingsvermogen! Daarom ook gaat hij zich verdedigen met open deuren en dooddoeners, voelt hij afkeer van de redelijkheid van zijn opponenten. De ware redelijkheid van hun trefzekere bezorgdheid ad rem.

Zorgeloosheid is een ziekte, endemisch in Byzantium. De alles overstelpende druk van de problemen der aarde, in feite goeddeels de problemen van dit continent, gepaard aan de ongekende luxe in het directe blikveld, leidt tot het escapisme van de frivoliteit en de platte jool. Voorlopig blijven lachen, tot nader order naar het feest (tja, wie gééft die order?), het is de zenuwtrek van Europa. En wee hun die in redelijkheid de diagnose stellen, wee hun die met hun stijl direct en pijnlijk de vinger op de geesteswond leggen. Zij worden geësthetiseerd, gekleineerd en verdraaid; de neuroticus is dol op zijn ziekte, hij ontleent er zijn eigenliefde aan, de bezorgden zijn de indringers in zijn ballentent.

Tot zijn genoegen vernam Van der List dat er een venijnig artikel zou verschijnen als reactie op zijn doorwrochte essay. Zou hij weten wat venijn is? Zou hij er werkelijk genoegen aan beleven? Venijn is voor Van der List die sfeer verpestende bezorgdheid waarmee hij niets van doen wil hebben, die hem zijn ware gezicht laat zien als carrièrejager in het theater van de lach. Genoeglijk is het dus helemaal niet, maar geen nood! Door nu eerst te zeggen dat hij genoegen beleeft aan de polemiek en vervolgens ironisch als reden aan te voeren dat er mogelijk een stimulans voor zijn loopbaan van uitgaat, neutraliseert hij door zijn stijl alle mogelijke implicaties die de waarheid voor zijn gedrag zou kunnen hebben. De waarheid op zo'n toon herhalen dat het de aanklager kleineert, verdraait en bagatelliseert. Dit nu, Van der List, is venijnig. Dit is het verband tussen schrijfkunst en denkkracht. Dit is onbegrepen onbegrip.

Maar waarom noem ik toch deze G. van der List zorgeloos en onredelijk? Alleen op grond van deze ongelukkige zinswendingen? Is hij dan niet begaan met de cultuurpolitiek, met het politieke debat en het niveau van de discussie, met tenslotte, de zuiverheid van de argumentatie? Valt hij niet Komrij aan om diens gebrek aan zindelijke argumenten, onder te brengen in de matrijs der logica en samenhangende begrippen? Het mechanisme is nog veel subtieler dan ik het tot nu toe beschreven heb. De rede is een masker geworden zonder dat men nog weet wat te maskeren valt. De redelijkheid als leegte incognito. De regels zijn het absolute tegendeel van de duistere schimmen die daartussen ontwaard kunnen worden.

Ook nu is er weer een gedeelte in het naschrift te vinden dat rechtstreeks toegang verschaft tot deze maskerade. ‘“Ik lieg”. Ondanks herhaalde lezing van hun werkstuk heb ik geen passage kunnen ontdekken waarin Erik en Robbert-Jan aannemelijk maken dat ik met opzet onwaarheid spreek. Iemand met wie je het niet eens bent is niet per sé een leugenaar, jongens.’ De kleinering stuit je het eerste tegen de borst: werkstuk, Erik en Robbert-Jan, jongens. O, wat voelt Van der List zich superieur aan deze ‘hysterici’. Het is het meerderwaardigheidsgevoel van de redelijkheid als pose die alles wat niet aan de regeltjes voldoet als onredelijk, primitief en onvolwassen beschouwt. Hetzelfde lot als de polemici trof Komrij: passen we op hem de democratische regeltjes toe, dan heeft hij niets te zeggen. Steriliseren we hem, dan blijkt hij steriel.

Behalve dit proces van kleineren door vanzelfsprekende superioriteit, is een tweede, veel kwaadaardiger energie in deze zin te ontdekken. Het klinkt zo logisch, ‘met wie je het niet eens bent is niet per sé een leugenaar’. Zo beschaafd, zo vaderlijk, zo geduldig poneert Van der List nog eens zijn gelijk. De werkelijkheid is toch veel te geschakeerd om van liegen te spreken. Wat pretendeert dat niet allemaal? Patent op het gelijk? Wijs-

[p. 40]

heid in pacht? Intolerantie jegens andersdenkenden? Foei, Erik en Robbert-Jan. Gaan jullie nog maar eens de spelregels leren, jongens.

Maar ondertussen! Ten eerste wordt de integriteit onteerd. Van der List omschreef Komrij zo bekrompen, zo opportunistisch en zo onheus dat hij een leugenaar mocht worden genoemd. Hij loog omdat hij beter had kúnnen weten indien hij maar wat minder politicus was. Van der List spreekt niet met opzet onwaarheid maar kiest met opzet de positie die onwaarheid impliceert. Ook dat is liegen. Ook de Paus en wed. Rost van Tonningen spreken niet met opzet onwaarheid, desondanks liegen zij. In de spraak des rechts gaat het er nog steeds om of de verdachte had kunnen weten, niet of hij daadwerkelijk wist hoe de vork aan de steel zat.

Ten tweede wordt de woede verkracht. Woedend zijn de polemici over het vertoonde onbegrip, over de heerschappij der gemeenplaatsen. Vooral ook zijn ze woedend over het symptomatische karakter ervan. Niet Van der List zelf maakt hen woedend, maar Van der List als zoveelste remisevariant van hetzelfde. Maar Van der List wil dat niet zien. Van der List voelt zich persoonlijk aangevallen als leugenaar en gaat zich dus persoonlijk verdedigen. Op het symptomatische karakter van zijn leugens gaat hij niet in, of liever, kán hij niet ingaan op straffe van katharsis. De woede over de onoprechtheid en kwaadaardigheid die leidt tot de toevoeging ‘leugenaar’, wordt wijselijk en automatisch geneutraliseerd door de verwijzing naar de filosofische problematiek van het liegen. Bestaat er wel waarheid? Nee, natuurlijk niet en dus is ook het liegen een dubieuze taligheid. En van het één komt het ander, namelijk het manipuleren en verzieken van verontwaardiging en enthousiasme.

Ten derde is er dat impliciete eerbetoon aan de doctrine van het pluralisme. In die leer heeft iedereen recht op zijn mening, ook al is de mening afwezig of van inferieure kwaliteit. Niet achteraf, na verhitte, energieke en diepzinnige discussie, blíjkt er nog pluriformiteit te bestaan, maar vóóraf gaat men er vast vanuit dat inhoudelijke consensus onmogelijk is. En wat onmogelijk is, is onwenselijk in zorgeloos Byzantium. Want het onmogelijke heeft het Utopische nog in zich en levert dus morele onvrede op. Maken we er echter onwenselijk van, dan kan de teveredenheid met de status quo rustig intact blijven. De gezapigheid van het hiernumaals, feitelijke pluriformiteit wordt psychisch pluralisme. De democratie wordt verinnerlijkt, wordt toestand van de geest. Zij is geen bewuste keuze meer maar wordt onberedeneerde vanzelfsprekendheid waarin ook het fundamenteel ondemocratische rustig zijn gang kan gaan. Het is een werkterrein voor en door de oorlogshitsers.

Wat zien we dan gebeuren? De discussieplatforms, openbare fora, en kritische polemieken zijn niet meer buiten het individu gevestigd maar zijn het individu zelf geworden. De democraat van nu is een forum. Inwendig heerst de kakofonie. Op de oude fora van toen, nu verroeste instituties, kwebbelen we er rustig op los, laten we ieder in zijn waarde en lezen we tekstjes voor die we thuis met veel moeite aan de persoonlijke onzekerheid hebben weten te ontworstelen. We zijn al zo blij dat we zonder haperen ons eitje hebben gelegd dat we niet toekomen aan het besef dat niemand zich aangesproken voelt. Het was.... weer zo'n mening waarop ieder recht heeft omdat niemand luistert. Sterker nog, niemand luistert dus ieder heeft er recht op.

Zo zien we dat inhoudelijk niets zeker is, maar formeel alles vastligt. De procedure als fetisj. Van der List betwist de zekerheid die het woord liegen in zich draagt, maar hij heeft zich met hart en ziel overgeleverd aan de zekerheden van het ritueel. Inhoudelijke consensus is onmogelijk maar denk erom, we zijn het er allen over eens dat inhoudelijke consensus onmogelijk is. Het is absoluut zeker dat de opponent geen gelijk heeft want per definitie heeft nooit iemand gelijk. Hoe stupide ook, een mening is een mening, daar is geen ontkomen aan. Wie zijn stijl daar niet bij aanpast slaat een ‘hysterische toon’ aan. Nogmaals: ziehier het verband tussen denkkracht en schrijfkunst, tussen schrijfkracht en denkkunst.

Laat mij dit nog duidelijker stellen. Allereerst releveer ik weer het voorzetje van Van der List, op maat gesneden. ‘Ik ben juist van mening (....) dat een ieder, ongeacht zijn rang en stand, zijn zegje moet kunnen doen.’ ‘Ieder’, ‘zegje’ ‘kunnen doen’. Het gaat niet om de substantiële waarde van de discussie maar om de uiterlijke voorwaarden. De gemeenplaatsen zijn met Van der List op de loop gegaan. De democratie is een spel, een kabbelend beekje geworden waarover men vrijelijk de meest voor de hand liggende uitspraken doet en er nog om toegejuicht wordt ook. ‘Twee hoeratjes voor de democratie, geen drie. Twee is wel genoeg.’ Opgelegde tevredenheid, berusting in de amputatie, ode aan het simulacrum. Of de discussie nu parlementair, wetenschappelijk, artistiek of breed-maatschappelijk is, we wisselen slechts meningen uit in de marge

[p. 41]

van de politiek, bevinden ons in paradigma's, proclameren de autonomie van de kunst of hanteren strikt persoonlijke wereldconcepties. De discipline van de vorm, de stalen tucht van de groepsdynamica, hoe het moet gaan daar is geen twijfel aan mogelijk. Maar wát er moet, waarheen, waartoe en nog zo wat belangwekkende vragen, daarover heerst volstrekte anarchie. We zijn idolaat van de taal, het medium, de vorm, op het moment dat zij al hun communicatieve vermogens aan het verliezen zijn. We beleven het Carnaval der Stijlen, alles mag gedacht worden. Maar in sommige tijden vereist het bijzondere moed en kracht, eens iets niet te denken.

Hoewel bezorgd, ben ik niet verbaasd. Dat zegje waar Van der List het over heeft, die vrijheid van meningsuiting waarop hij zo'n prijs zegt te stellen, dat zijn alleen nog maar de termen van een wereld die uit stukjes communicatie bestaat, waar tekstjes worden geproduceerd (!), waar interesse wordt gesimuleerd en de geschiedenis, het leven en de ervaring vergeten worden. De wereld als ‘netwerken van relaties’ waarin structuur en intertekstualiteit de plaatsvervangers van God en zijn opvolger Rede zijn geworden. Individualisering wordt dividualisering, identiteit wordt differentie, integriteit wordt schizofrenie en metafysica wordt patafysica. Het is de opmars van een nieuw nominalisme en dat juist op het moment dat we de macht over de in de materie toegepaste universalia verliezen. De schemering valt in op het moment dat we alle luciditeit moeten aanwenden, het volle daglicht behoeven voor de overleving en overlevering van de humaniteit. De betekenis- en zingeving wordt aan willekeur en handjeklap overgelaten net nu de overeenstemming het hardst nodig is. Inhoudelijke overeenstemming wel te verstaan, niet het formele conformisme van de spelregels. Op de kermis durft iedereen wel vrijheid van meningsuiting toe te staan. Meningen gesmoord in de vrijblijvendheid, daar is niemand bang voor. Hoe lang laten Van der Listen zich nog door deze obsolete frasen op sleeptouw nemen? Hoe lang duurt het vooraleer afgestudeerde politicologen zich publiek voelen van hun eigen treurspel? Heel lang.

Stukjes communicatie, stukjes informatie, het zal alleen maar erger worden. Het verlies van historisch gevoel en Utopische moed zal alleen maar toenemen in het hier en nu van de personal computer. De homo cyberneticus kent geen geschiedenis, hij kent hoogstens verleden, chronologische opeenvolging. Coherentie gaat ten onder in het of/of denken van bits en flip-flops. De rol van Bonaparte, historische figuur, voluntarist en

[p. 42]

protagonist van het decimale stelsel, is uitgespeeld. Het woord is aan statistiek en tweetalligheid, aan Alles of Niets, pragmatisme en nihilisme. De wereld verdeeld tussen nononsense en terreur. En zo gaan we dan een volgend millennium in.

Iedereen mag zijn zegje doen als niemand iets te zeggen heeft. ‘Wanneer kunstenaars zich in het debat mengen zijn zij geen superieure wezens met een monopolie op het ware en het goede, maar eenvoudige burgers die op de inhoud van hun zegje beoordeeld moeten worden.’ En daar komt eenvoudige burger G. van der List. Hij laat ons zien ‘wat voor vlees we in de kuip hebben’, hij ‘zuivert de taal van valse en misleidende elementen’, om de discussie over cultuurpolitiek op een hoger plan te brengen. Geen moment maakt hij duidelijk wat dat hogere plan is. Allicht, concrete toekomstbeelden maken bang. ‘Hoger plan’ is weer zo'n frase waar reglementaire winst op staat. Alles op een hoger plan, altijd goed. Nog één? ‘Bij kunst horen mystificaties, dubbele bodems, maskers en wat dies meer zij.’ (Wat dies meer zij?) Tolerante G. van der List staat de kunst de marge van het onduidelijke toe. Artistieke politiek bestaat voor hem niet, in de politiek gelden ‘saaie normen als duidelijkheid, nauwkeurigheid en rechtlijnigheid’. De formele tolerantie van Van der List verbergt het ijzingwekkende totalitarisme van de norm. Veel belangrijker dan de waarde, de deugd ‘duidelijkheid’ is voor Van der List de norm, de maatstaf ‘duidelijkheid’. De dictatuur van de econometrie, psychometrie, sociometrie en cliometrie. Niet de deugd impliceert de norm, maar andersom, In die dictatuur is voor de kunst geen plaats maar Van der List hoopt wel met de kunst de discussie op een hoger peil te brengen. Tja, voor wie in sjablonen denkt kan alles.

Zeer interessant is hier de verschrijving van Van der List als hij in een bijzin zegt ‘dat Gerrit zonder geintjes weinig te vertellen heeft’. Mét geintjes heeft Komrij inderdaad veel te vertellen maar Van der List bedoelde natuurlijk ‘behalve geintjes’. De rechtlijnigheid van G. van der List. De integriteit verkracht door vorm en inhoud te verbreken. Zonder geintjes weinig te vertellen, maar G, de geintjes zijn nu juist de vertelling. En dat Komrij een ‘eminente humorist’ is, dat heeft Van der List dus uit de tweede hand, want het epitheton ‘eminentie’ uit eigen beweging geven, dat laat zich niet rijmen met de geintjes die hij in huis bléék te hebben. Uit de tweede hand en daarom dacht Van der List dat hij zo'n eminentie wel gebruiken kon voor het hogere plan. Zo'n doorwrochte studie en dan zo'n teleurstelling, arme G. van der List.

Maar het wordt nog gekker. ‘Oprecht betreurt’ Van der List dat het hogere plan niet bereikt wordt. Maar ook blijft hij ‘voorlopig om hem lachen’. De rechtlijnigheid van G. van der List. Hij treurt om Komrijs zegje en hij lacht om Komrijs kunstjes. Hij treurt om inhoud, hij lacht om vorm. Aangezien we net gezien hebben hoezeer dat treuren, die redelijkheid, een pose is die een psychopathologische onbezorgdheid verbergt, blijft slechts het lachen over, niet voor niets de slotzin van zijn nawoord. Onbegrepen onbegrip, verkrachting van de identiteit, esthetisering, kleinering en verdraaiïng.

‘Het zuiveren van de taal van valse en misleidende elementen’. Voor Van der List betekent dit zoveel als: Ssst! Sst! Stilte voor de status quo! Het is niet alleen vernietiging van de kunst door de rancune, het is annexatie van het leven door de kunstmatige intelligentie, de prothese van de ziel.