Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 54]

Het idee van lezen
K.L. Poll

Naar de bron - Over de toon die alle verschil maakt. Als ik Kierkegaard lees, of Burckhardt, of Huizinga, klinkt hun stem fris, vlakbij, alsof ze op hetzelfde moment aan het woord zijn. Wat ze willen zeggen wordt de aandacht waard door de manier waarop ze schrijven. Als hun ideeën worden naverteld, vijftig of honderd jaar later, door mijn tijdgenoten, klinken ze saai en doods. De herdenkingstoon van Werner Kaegi over Burckhardt bijvoorbeeld, in zijn biografie, hoe groot zijn toewijding ook is, misschien juist een beetje daardoor, die toon maakt van Burckhardts gedachtenwereld iets gewoons, achterhaalds, ook en vooral wanneer er bij wijze van compliment bij gezegd wordt, dat hij zijn tijd ver vooruit was. Kaegi ziet hem als profeet, als negentiende-eeuwer die de crisis van de twintigste eeuw zag aankomen. Ja - maar wanneer dat wordt verteld op de zelfverzekerde manier van: wij weten veel meer, want we leven veel later, gaat het snel tegenstaan. Zulke goed bedoelde complimenten ruiken muf, naar oude tijdschriften in de kelder.

Uitlachen - Paul Valéry over Molière: ‘...il a donné, par quelques chefs-d'oeuvre, une autorité dont on peut s'émerveiller, aux choses les plus vulgaires. Il a mis les rieurs, c'està-dire la moyenne, contre l'exception.’

Oorzaak van onmin - Gedicht, roman, toneelstuk, verhaal - die taalconstructies komen voort uit onvrede over het rechtlijnige proza van het dagelijks leven. Ze zijn, onder andere, tegengif. Wie die literaire vormen dan vervolgens weer, in analyse en kritiek, probeert te herleiden tot gewone, simpele taal zal altijd de lachlust blijven opwekken en de ergernis.

Wat Rilke in een brief aan een jonge dichter schreef is hetzelfde idee. ‘Mit nichts kann man ein Kunst-werk so wenig berühren als mit kritischen Worten: es kommt dabei immer auf mehr oder minder glückliche Missverständnisse heraus.’ ‘Die Dinge sind alle nicht so fassbar und sagbar, als man uns meistens glauben machen möchte.’

Schrijven en laten schrijven - Martinus Nijhoff schreef in een voorwoord bij zijn Gedachten op dinsdag:

‘De opstellen hier bijeengebracht, een keuze merendeels uit boekbesprekingen, zijn geschreven op dinsdagen van de jaren 1920 tot 1925. Dit bracht een geregelde gang van zaken mede. Op zaterdag namelijk moesten ze verschijnen, aanvankelijk in Het Nieuws van den Dag, totdat dit braaf en betrouwbaar orgaan zijn laatste adem uitblies, vervolgens in het letterkundig bijvoegsel van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, totdat ook dit bolwerk van onbevangen beoordeling, kort nadat de Oude Meester de wallen verlaten had, door de tand des tijds en der lusteloosheid gesloopt werd. Er is reeds gras over gegroeid. De mens schijnt steeds al zijn krachten te moeten inspannen, om aan een dodende onverschilligheid, die snel achter hem voortwoekert, vooruit te blijven. Zonder bijstand ontsnapt bijna niemand aan dit gemakzuchtige, haastige gras. Wij reppen ons, wij werken, maar ieder maal dat wij omzien, bemerken wij dat het ons weer heeft achterhaald, dat brede, gelijkvloerse zwijgen, die afmattende massale landerigheid.’

Het gemakzuchtige, haastige gras, het brede, gelijkvloerse zwijgen - dat zijn mooie beelden. Je kunt goed zien hoe ze ontstonden: eerst het bolwerk, dan de wallen, dan de sloop, dan er-groeit-al-gras-over, dat doormijmeren over het snelle gras, een groot vlak veld van gras ziet hij voor zich, waardoor het voorbije, vergeefse leven voorgoed aan het oog onttrokken wordt.

Zo schreef Nijhoff.

‘Schrijvend begint men te schrijven. Een gedachte wordt woord, het woord vervolgt de gedachte. Reeds weinig schrijven brengt meer ingeving dan veel denken. De zaak is, een zin zichzelf te laten voltooien, vertrouwende dat de taal, ons overgeleverd door gans een volk, gaat vibreren als een natuur binnen onze gevoeligheid en dieper dingen loswerkt dan ons verstand ooit kan opbrengen. Iedere dinsdag moest ik mijn geheel gedachtenloos hoofd met een ruk tot een volzin bepalen; dan volgden er meer; de beelden

[p. 55]

kwamen moeiteloos vrij, en, als ik mijn stoel achteruitschoof, waren mijn hersens zo helder en vervuld van antwoorden op voor-dien misschien vaag vermoede, maar nimmer met zekerheid gestelde vragen, dat ik het gevoel had, nog stof en werklust voor tien boekdelen ter beschikking te hebben.’

Hij eindigt zijn inleiding op een toon van verliefde weemoed, de herinnering aan wat voorgoed voorbij is:

‘Adieu, gedachten op dinsdag! Dikwijls heb ik u in verzet, dikwijls gekweld geschreven, maar gij hebt mij het altijd vergoed. Ik weet van u alle nog plaats en uur, en het weer en de stemming. Sommige uwer schreef ik in mijn kamer met uitzicht op het bos, sommige terwijl ik bij vrienden logeerde, aan een tafeltje in de tuin; andere toen het regende, of toen ik verlangde naar een brief, of toen ik op reis mijn gezelschap verliet en mij opsloot in mijn hotelkamer. Gij hebt mij altijd meer gegeven dan ik u. Nogmaals adieu.’

H.A. Gomperts houdt er niet van, van dit jezelf toespreken op papier. In De geheime tuin schrijft hij over Nijhoff:

‘Een voorbeeld van een hem typerend zinnetje staat in het “Woord vooraf” van zijn Gedachten op dinsdag. Hij neemt daar afscheid van die gedachten met de woorden “Gij hebt mij altijd meer gegeven dan ik u.” Dit klinkt als een bescheiden uitlating van een nederig man. Maar hij is hier nederig tegenover zijn eigen gedachten. Hij doet zich ootmoedig voor als een dankbare ontvanger tegenover een edele schenker, maar hij zegt er niet bij, dat hij zelf die edele schenker is.’

Ik kan me de humeurigheid van Gomperts wel indenken, maar ik zou toch, als ik kiezen moest, achter Nijhoff gaan staan. Hij neemt afstand van zijn eigen gedachten. Dat kan - dat kan iedereen, dat kan Gomperts ook, als hij wil. Nijhoff maakt zelfs van de opstellen als geheel nog weer andere zelfstandige wezens met een eigen leven: ‘...op woensdag reisden ze naar Rotterdam, op donderdag werden ze gezet, op vrijdag door hem, Meester, gecorrigeerd; en zo stonden ze zaterdagavond in het bijvoegsel.’

Het is eerder de houding van een dichter en toneelschrijver dan van een criticus - eerder een neiging tot passief openstellen en associëren dan een neiging tot actief onderzoeken en oordelen. Gomperts weigert met het spel mee te doen, met Nijhoffs tweedeling

[p. 56]

van zichzelf en met de luchtige, Couperusachtige fantaseertoon. Natuurlijk, Nijhoff is in zijn voorwoord niet bescheiden, nederig, ootmoedig - maar zo doet hij zich ook helemaal niet voor.

Excuus - We moeten ons de drama's verbeelden. Verzinnen. Als we alleen aangewezen zouden zijn op de eigen belevenissen, valt er, in negen van de tien gevallen, op negen van de tien dagen, te weinig te melden. Dan zouden we geen excuus hebben om anderen, en onszelf, met onze aanwezigheid lastig te vallen.

In Salers - Er liep een avondmeisje over de stadswal, zingend, een jaar of acht, met de armen over elkaar, en toen ze mij op de weg beneden zag lopen, en zag zwaaien, zwaaide ze terug en riep: ‘Ma mère est à la maison.’

Trainen - Wie leest houdt in zijn hoofd de woorden warm. Warm en soepel, elke minuut inzetbaar. Er zijn mensen die iedere ochtend, voor de dag begint, een kolom in Van Dale lezen, bij wijze van gymnastiek.

Gezien - Bij de ingang van het Westeindeziekenhuis, in Den Haag, stond met nijdige zwarte spuitletters op een bord: ‘God is een nazi.’ Daar dicht in de buurt, op een muur: ‘Religion = maladie’.

Remember to remember - Het verleden is een intiemer, persoonlijker bezit dan het heden. Op voorwaarde dat je er aan denkt.

Twee oude vijanden - In mijn lectuur kom ik de laatste tijd minder structuren en processen tegen dan een jaar of vijf geleden. Ik was al blij. Maar toen ik erover begon tegen een vriendin die dagelijks vergaderingen meemaakt van universiteitsbestuurders zei ze: ‘Vergis je niet, ik heb juist het nare gevoel dat we die twee ellendelingen nooit meer kwijtraken. Vanmiddag ben ik bijna huilend weggelopen toen iemand in volle ernst vroeg: “Hoe operationaliseren we dat in een gestructureerd planningsproces”’.

Alleen het tijdverlies al. Wie zou zeggen ‘Hoe doen we dat?’ vergadert vijf keer zo vlug. En dan de schade die zulke woorden aanrichten in een geest, in een formulerend bewustzijn. Al jaren aangericht hèbben.

Wet - Hoe hoger de graad van individualisering in een organisme - met een mens als onbetwist hoogtepunt van de evolutie - hoe lager de graad van voorspelbaarheid. Vandaar de onmacht van sociologie en psychologie. Vandaar de ruimte en rechtvaardiging voor de willekeur van kunst.

Huizinga en Erasmus - Huizinga zegt van zichzelf dat hij geen groot lezer is (in Mijn weg tot de historie). Zulke onverwachte, ontwapenende opmerkingen doen het goed, ze maken hem sympathiek, betrouwbaar. Hij is geen opschepper en geen gelijkhebber - anders dan Erasmus, die zichzelf in zijn Adagia op de borst klopt. Het lijkt zo makkelijk om oude spreekwoorden en zegswijzen te verzamelen, zegt hij daar, maar doe het me maar eens na.

Hervormde idolatrie - Raar idee dat al die hervormde dominees al die jaren op al die kansels een citaat kiezen uit een en hetzelfde boek, als uitgangspunt voor hun preek.

Hun commentaar getuigt altijd van instemming. Ze zijn het altijd eens met wat ze lezen. Ze voelen zich nooit geroepen tot kritiek, tot twijfel, tenminste niet in een kerkdienst.

Protestanten verzetten zich tegen de schilderingen en beelden in katholieke kerken, tegen de afbeelding van het goddelijke, tegen wat zij beschouwen als idolatrie. Maar in hun eigen ritueel heeft het woord de plaats van de afbeelding overgenomen. De bijbeltekst is hun idool. Door die verheerlijking van kenbare, begrijpelijke taal maken zij hun God en hun godsdienst extra kwetsbaar - rijp voor ongeloof, voor meningsverschil, voor tegenspraak, voor de ene taalstorm na de andere.

Al die dominees in al die kerken zondigen al die zondagen tegen het tweede gebod: gij zult niet denken dat gij de geformuleerde waarheid in pacht hebt - want ook taal is nooit meer dan bedrieglijke gelijkenis.