Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 42]

Les fleurs du maman
Judy van Emmerik

Voor Ellen Vogel

Tijdens het Anna Bijns-feest in het Concertgebouw te Amsterdam, kwam er na het hoofdprogramma een voor mij onbekende, maar zo te zien, zeer intelligente en interessante dame naar me toe, juist toen ik aan zo'n verrukkelijke roze Anna Bijnscocktail stond te nippen. Ze zei:

‘Ik wil u graag even zeggen dat ik onder de indruk was van hetgeen u zei op de vraag: Bestaat de vrouwelijke stem in de literatuur? Uw woorden klonken me als poésie maudite in de oren.’

Ik keek haar aan, niet goed wetend wat te zeggen en dacht: poésie maudite? Maar dat is de dichtkunst van Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, Lautréamont, de Nerval en nog een paar. Grootheden dus. Dat is niet mis.

‘Dank u,’ zei ik bescheiden. Daarna spraken de dame en ik, nadat ook zij een cocktail had bemachtigd, nog enige tijd over het belang van de vrouwelijke stem in de literatuur, de vitale kracht, zoals zij het formuleerde, die van het hele gebeuren in het Concertgebouw uitging en de zeer enthousiaste en feestelijke stemming. Ze had in lang zoiets leuks niet meer meegemaakt. Het was voor haar een ware happening.

Ik kon het beamen. Maar wat had ik precies op het podium gezegd?

‘Bestaat de vrouwelijke stem in de literatuur? Ja! Ze is zuiver omdat ze niet door de baard in de keel vertroebeld is. Ze is zichtbaar, daar waar ze in de media krachtig wordt tegengesproken, belachelijk wordt gemaakt, wordt geminacht, gehoond, bespot, besmeurd, beslijkt, ontkracht, ontstemd en ontkend, uitroepteken.’

En ik deed het zo, dat ik vanaf het woord bespot, steeds sneller en indringender begon te praten, waardoor de woorden geladen en heftig naar buiten kwamen. Ik had het thuis zo ingestudeerd. Ik wilde met de taal niet alleen verstandelijk, maar ook emotioneel overkomen, daar dit alles mij zeer bittere ernst is. Het was voor mij niet alleen een gezellige avond om geld in te zamelen, maar meer, heel veel meer.

Thuisgekomen van het feest, het was haast ochtend, nee, de vogels zongen buiten niet, het was hartje winter en het vroor dat het kraakte dus hielden de vogels zich schuil, haalde ik werk van Baudelaire, Verlaine en Rimbaud uit de boekenkast. Ik was nu toch wel nieuwsgierig. Omdat ik op een heel krachtige manier iets heb willen zeggen over de vrouwelijke stem in de literatuur heb ik me ongewild poétisch mauditisch uitgelaten. Is dat toevallig, vroeg ik me, daar de slaap nu wel verdwenen was, af?

Ik las en zocht naar aanknopingspunten en overeenkomsten tussen de poésie maudite en mijn woorden. Die dame had dat toch niet zomaar gezegd.

In de tijd dat ik rammelde van de intellectuele honger en veel, het liefst alles, wilde weten, ben ik voor het eerst met de poésie maudite in aanraking gekomen. Ik kon toen niet zien wat het bijzondere en het mooie er aan was. Ik vond het werk vreemd, bizar, indrukwekkend, intrigerend, - van Rimbaud kende ik stukken uit mijn hoofd - rijk van taal en ik zal er een tikje van hebben meegekregen. Want door wat niet al worden we in ons leven onbewust en ongewild beïnvloed? Wat ik me uit die tijd herinner is dat de sfeer en de thematiek, dus hun dichtend denken, de mijne niet waren. Ik had er, al maakte deze dichtkunst grote indruk op me, toch geen contact mee. Deze gevoelens ervaarde ik nu, bij herlezing en zoveel jaren ouder, weer. De sfeer die blijft hangen is verbittering, ellende, onvermogen, angst voor de eigen archaische heterosexuele drift, wanhoop, rusteloosheid, impulsiviteit, haat, wreedheid, walging, waanzin, hel, sterven en dood. En komt dat overeen met wat ik in het Concertgebouw heb gezegd? Dat zag ik niet. Wat bedoelde die dame eigenlijk? Dat had ik haar natuurlijk moeten vragen. Maar op dat idee was ik door de roes van het feest en doordat ik me gevleid voelde, niet gekomen. Jammer. Heel jammer. Want daar hadden we het over moeten hebben, wat voor haar poésie maudite precies inhield en wat zij daarmee be-

[p. 43]

doelde in verband met mijn woorden. Ik had dat nagelaten. Haar opbellen of schrijven is niet mogelijk aangezien ik niet weet wie ze is, dus laat staan dat ik weet waar ze woont en wat haar telefoonnummer is.

Maar wacht eens even, dacht ik, ook zonder die dame kan ik verder, er staat immers nog wel meer in de boekenkast. Ik herinnerde me een bloemlezing van Paul Rodenko over de poètes maudits. Ik ging op zoek en vond haar. Gedoemde dichters luidt de titel. De inleiding, geschreven in 1957, door Rodenko, telt 37 pagina's en begint met een aantal dichtregels van verschillende poètes maudits. Dan zegt Rodenko:

‘Men heeft Baudelaire wel de “Vader van de moderne poëzie” genoemd, en niet ten onrechte: de naam Baudelaire begint in studies en beschouwingen over moderne poëzie al dezelfde aartsvaderlijk-vertrouwde klank te krijgen als die van Aristoteles het sedert eeuwen in de meeste wetenschappen heeft. “Aristoteles heeft al gezegd... Comme l'a dit Baudelaire...” En toch is het niet meer dan honderd jaar geleden dat Baudelaire zijn verzen, kritieken en dagboeken schreef, en dit jaar precies honderd jaar geleden: 25 juni 1857, dat bij de uitgever A. Poulet-Malassis de Fleurs du Mal van de pers kwam. Zelden (maar ik geloof dat ik gerust kan zeggen: nooit) heeft een enkele dichtbundel in zo korte tijd tot een zo onoverzienbare hoeveelheid studies en commentaren geleid als Baudelaire's Fleurs du Mal - afgezien dan van de zuiver creatieve invloed, die zich niet alleen tot Frankrijk beperkt maar zich over de hele moderne Europese, en ten dele ook buiten-Europese poëzie uitstrekt.’

Ik klapte het boek dicht. Verder kwam ik niet. Ik moest huilen. Baudelaire de ‘Vader van de moderne poëzie’ met een zuiver creatieve invloed die zich over de hele moderne Europese poëzie uitstrekt. Een vader! Dezelfde aartsvaderlijk-vertrouwde klank! De wereld barst van de vaders. Vader van de wetenschap, vader van de moderne kunst, vader van de natuurkunde, vader van de filosofie, vader van de theorie zus, vader van de theorie zo. Historische en cultureel historische vaders bij de vleet. De kerkvaders niet te vergeten. Maar waar vind ik een moeder! Dè moeder van de moderne poëzie? Een moeder voor mij, prozaiste, romancière? Een moeder, door wie ik me heb kunnen laten beinvloeden? Wier historische, traditionele, moderne of radicale draad ik kan opnemen? Tegen wier creativiteit ik me, om een schakel aan de culturele evolutieketen te kunnen toevoegen, kan verzetten. Aan wie ik me kan optrekken om ‘groot’ te worden, achter wie ik me kan verschuilen en door wie ik me beschermd weet. Ik ween. Ik ween bitter. Mijn verleden is leeg, eenzaam en verminkt. En wie beseft dit tot in het merg van haar botten? Met wie kan ik dit leed als romancière delen?

Ik vlieg overeind en ren weer naar de boekenkast. Ik ruk ze eruit, de creatieve werken van mijn heimelijke godinnen: Virginia Woolf, Carry van Bruggen, Simone de Beauvoir, Anna Blaman, Andreas Burnier en Anja Meulenbelt. Ik zit met hun werk in mijn handen en bekijk het. Virginia Woolf, een gruwelijk eenzame. Ze ‘bande de engel uit.’ Die engel heb ik nauwelijks gekend. Op mijn vierde, vijfde jaar wist ik het al: Nooit moeder. Nooit! Nooit zorgzaam zoals het hoort. Nooit dat medelijden waardoor vrouwen worden gemotiveerd te helpen en te redderen ten koste van zichzelf. Op mijn achtste stond ik alleen. Mijn geestelijke onafhankelijkheid en weigering traditioneel, historisch cultureel te denken roept nog altijd vijandigheid op, zowel bij vrouwen als mannen.

Carry van Bruggen. Ze is een heel eind gekomen. Ze was ijzersterk, maar haar worsteling had meer met het joods zijn te maken dan met de traditionele onthechting.

Anna Blaman. Haar werk kan ik eindeloos herlezen. Ik heb er contact mee. Ook zij was eenzaam.

Andreas Burnier. Met veel van wat zij geschreven heeft, heb ik ook contact, maar ze stoot me, vreemd genoeg, tegelijk af. Ze roept weerstand bij me op en ik weet ook waarom. Ik kan daar hier alleen niet op ingaan, anders dwaal ik te veel af.

Simone de Beauvoir en Anja Meulenbelt. Beiden zijn meer essayisten dan romanschrijfsters. Maar in hun werk vind ik mezelf en mijn levensgevoel terug, waardoor ik het graag herlees. Evenals de essays van Joke Smit.

Zijn dit echter schrijfsters waarvan ik kan zeggen: Moeders van het moderne proza zoals Rodenko van Baudelaire zegt: Vader van de moderne poëzie? Nee. Want zij vormen geen traditie. Zij zijn als los zand. Hier en daar een korrel, al is het een kristalzuivere. Wij missen traditie. Wij vormen geen culturele lijn, keten of draad, waar we, wat de vrouwelijke stem betreft, door beïnvloed en gestimuleerd worden. En die traditie missen we niet omdat we, zoals we zo graag met vlag en wimpel, trompetgeschal, gorgelend en borrelend rondbazuinen, een culturele achterstand hebben, maar omdat we onszelf stelselmatig onderwaarderen en verloochenen. Baudelaire zei niet, nadat hij Les fleurs du mal geschreven had: ‘Ziezo, vanaf heden ben ik de vader van de moderne poëzie’.

[p. 44]

Nee, anderen waardeerden zijn werk, aanbaden het, gingen erin op, werden er door geinspireerd en begonnen er met vlag en wimpel, trompetgeschal, gorgelend en borrelend over te schrijven: artikelen, analyses, biografieën, essays etcetera. Zij maakten hem bekend, maakten hem tot vader, tot traditie. Wat echter doen wij, vrouwen? Emmeren! Jammeren! Eindeloos schrijven hoe het allemaal zou moeten. Wat er moet gebeuren. Waarom wij een achterstand hebben. Maar wij hebben geen achterstand meer, zodra wij waarderen en erkennen wat wij kunnen. Vanaf dat moment begint onze traditie. Traditioneel gezien blijven wij stof afnemen en aardappels schillen en met die stofdoek en dat aardappelschilmes in de hand blijven wij ons druk maken over dat eeuwig weerkerende stof en die rotaardappels. Is er dan eens één die het stof niet wenst te ruimen en die piepers niet wenst te jassen, dan laten ze stofdoek en piepers liggen om te gaan schreeuwen: ‘Aan je werk! Je plicht! Ik stof en jas, dus jij ook!’ Nooit komt de vraag: ‘Hoe doet zij dat? Wat fantastisch. Zo ga ik het ook doen. Ik wil dat anderen dit ook leren.’

Dit is voor ons kennelijk erg moeilijk, om iemand uit te roepen tot grootheid, tot moeder. Annie Romein-Verschoor behandelt in haar proefschrift Vrouwenspiegel ongeveer 75 schrijfsters die tussen de jaren 1880 en 1935 publiceerden. Niet één schrijfster deugde volgens haar. Allen werden fel afgekraakt. Goed, dat was lang geleden. Iets dichterbij. Andreas Burnier heeft vanaf 1965 talloze buitengewoon knappe en moooie essays geschreven, maar niet één gaat over een schrijfster die zij specifiek tot moeder verheft. Want zij wil, volgens mij, helemaal geen moeder. Zij wil net als alle anderen ook met de stofdoek en het aardappelschilmes.

Tot slot nog een kras voorbeeld dat het vermelden waard is. Anja Meulenbelt publiceerde in '84 haar roman Alba. Onmiddellijk werd zij en haar werk door de stofafneemsters en aardappelschilsters afgestraft. En waarom? Omdat Anja Meulenbelt op haar eigen manier een roman in elkaar zet. Dat mag van ons vrouwen niet. Fictie en werkelijkheid worden op één hoop gegooid en met de stofdoek en het aardappelmes bewerkt. Maar als Du Perron zijn bekentenissenroman schrijft, dan wordt dat gewaardeerd en opgenomen in de literatuur. Want het is mooi. Kunst. Prachtig. Du Perron dit en Du Perron dat. Hij kon er wat van. En dat kon hij ook echt, ik wil hier geen afbreuk doen aan Du Perron, maar ik wil met behulp van zijn werk wijzen op onze eigen weinig verheffende, anti-traditionele en zelfontkennende norm. Mannen zijn geen traditie maar maken traditie en dat is precies wat wij weigeren te doen. Daarom blijft het literair traditioneel gezien voor mij behelpen.

Voor mij is Willem Frederik Hermans tot op heden de laatste schrijver die de literaire traditie voortzet. Ik zou die draad willen opnemen en zo de traditie voortzetten. Dit zou ik kunnen doen door in zijn voetsporen te treden, maar ook door me tegen hem af te zetten zoals hij zich in zijn tijd tegen Du Perron en Ter Braak heeft afgezet, omwille van zijn eigen stem in zijn traditie. Hermans is te groot om een volgeling te kunnen zijn. Maar het is mij niet mogelijk dit te doen. Absoluut niet. Het tot op heden geschreven oeuvre van Hermans ken ik zeer goed, doch elke keer als ik het lees ervaar ik: hier liggen mijn wortels niet. Dit is de juiste voedingsbodem niet. Hier vind ik geen impulsen om te groeien of om me te verzetten. En te lang al heb ik een eenzame ontwikkeling doorgemaakt om me creatief te kunnen conformeren met een traditionele literaire expressie waar schrijfsters met een specifiek vrouwelijke stem geen deel aan hebben. Onmiddellijk zullen velen nu overeind komen en me tegenwerpen: en Top Naeff dan en Carry van Bruggen, Anna Blaman, Andreas Burnier, Hella Haasse etcetera? Dan zeg ik, ze staan in de rij, inderdaad, maar horen, helaas, nergens bij. Zij passen niet in die traditie, maar zijn, zoals ik al heb gezegd, los zand, hier en daar een korrel. Ik pas ook niet in de heersende traditie. Daar is voor mij, figuurlijk gesproken, geen plaats. Moet ik dan, net als mijn voorgangsters, worden als een verdwaalde zandkorrel? Ik weet het niet. Misschien verandert er heel langzaam, iets dankzij het enorme initiatief van Anja Meulenbelt, Renate Dorrestein, Caroline van Tuyll en Elly de Waard, die de Anna Bijnsprijs instelden en het feest om geld in te zamelen organiseerden. Wie weet komen we door deze mijlpaal langzaam en gestaag onze eigen stem publicerend en lauwerend tot een literatuur waar wij onze ‘moeders’ in kunnen vinden.

Sprak ik op het Anna Bijns-feest, ten behoeve van de vrouwelijke stem in de literatuur, ongewild als een poète maudite, dan wil ik daar nu, niet als een poète maudite maar als eenzaam romanschrijfster staande met de beide benen op de grond, uit het diepst van mijn literaire innerlijk, heftig, fel en krachtig aan toevoegen:

‘Ik wil een moeder! Een godin voor mijn part. Ik wil me als vijftien, zestienjarige aan haar literaire werk kunnen vastklampen, me daarin kunnen vinden en daaraan kunnen spiegelen. Volwassen wordend, wil ik alles

[p. 45]

van haar lezen en kennen, me met haar conformeren, met haar dwepen, haar vereren, haar nabootsen, me in haar verdiepen en haar leven en werk bestuderen. Dan, volwassen geworden, wil ik haar loslaten, de pest aan haar krijgen, me tegen haar verzetten en van haar afzetten onder het mom van ouderwets, flauw, gezeur. Ik zoek en vind mijn eigen weg, ben trots dat ik haar niet nodig heb, voel me sterk doordat ik me door haar met het verleden verbonden voel, mijn wortels heb, de traditie ken, de traditie ben. En oud geworden wil ik analyses lezen waarin staat hoe verwant ik, door de traditie, aan mijn voorgangsters ben en hoe briljant de pogingen van jonge schrijfsters zijn een weg te vinden in deze traditie. Uitroepteken.’