Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 3]

[464/465]

Een cirkel van saamhorigheid
Kreek Daey Ouwens

Mijn grootmoeder noemde mijn opa altijd bij zijn achternaam. Ze benaderde hem ook altijd van achteren. Wanneer ze iets aan hem wilde vragen kon ze dat nooit doen zolang hij in zijn stoel zat. Dat kon soms uren duren. De stoel stond naast de kachel. Het was de warmste hoek van de kamer. De gloeiïng van het vuur en de rust van mijn grootvader.

Wanneer hij dan eindelijk overeind kwam was dat om zijn pijp uit te kloppen op de bovenkant van de haard. Traag waren zijn bewegingen. In tegenstelling tot mijn grootmoeder die haastig was en snel. Zodra hij was opgestaan kwam ze bij hem. Ik hield mijn adem in. Het was alsof ze hem een duw wilde geven in het haardvuur. Het sprookje van de boze grootmoeder. Met beide handen hield ze hem vast bij zijn hemd dat uit zijn broek hing en zei de dingen die ze wilde zeggen. Kleine zwarte schilfers die de geur hadden van iets wat bitter was en zoet. Hij gaf nooit antwoord.

Ik heb maar een keer gezien dat ze elkaar aanraakten.

Dat was toen hij wist dat ze ging sterven. De zoen die hij haar gaf kwam terecht naast haar wang.

Ik ben opgegroeid op de schoot van mijn grootvader. Nu soms denk ik dat ik eruit geboren werd.

De enige foto die ik heb uit die tijd laat een eenvoudige nog niet oude man zien, zittend op een tuinbank, een klein meisje in een kort jurkje naast hem, zijn hand tegen haar wang. Ze zien er beiden tevreden uit.

Een nog niet oude man die zich had voorgenomen de rest van zijn leven te verdromen. Zich niet meer wilde laten opjagen door mijnopzichters, ploegendiensten of door mijn grootmoeder. Hij heeft dat volgehouden tot aan zijn dood. Ik zou willen weten nu of dat het beste stuk is geweest uit zijn leven.

Hoe weinig weet ik van hem. En hoe weinig belangrijk is het om meer te weten.

Mijn grootmoeder trouwde met hem omdat hij een mooie man was. En omdat zijn eenvoud haar moet hebben aangetrokken. Maar haar intelligentie, haar slimheid was fnuikend voor hun verhouding. Ze verdroeg hem. En hij werd regelmatig razend, sloeg dan zijn pijp bijna stuk op de leuning van zijn stoel en schold op haar in het dialect van zijn geboortedorp. Zonder iets te zeggen stond ze dan, haar handen in een nerveuze herhaling over het katoenen schort waarin ik haar altijd zag lopen.

Als het voorbij was kon hij ook weer uren zitten, alsof hij sliep, omdat dat het eenvoudigst was.

Dikwijls vond ik hem zo wanneer ik uit school kwam. Ik hield van dat moment van de dag, het moment waarop ik door de keuken naar binnen ging, de geur van pasgestreken lakens, het aanrecht blinkend schoon en vrij van borden en ander serviesgoed, de wetenschap dat mijn moeder in huis was, boven of elders, maar toch in huis, en de stilte, vooral de stilte van dat ogenblik.

Ik wist mijn opa binnen, in zijn stoel. Toch was er iedere keer opnieuw een angst de deur te openen, hem te zien zitten, zijn slapen als slapen te herkennen en niet toe te geven aan de gedachte dat hij in de tijd die ik op school zat misschien was doodgegaan, gewoon was weggegaan, wat echt iets voor hem zou zijn geweest.

Ik heb hem maar een keer zien huilen. De dag waarop mijn vader werd geopereerd aan zijn galblaas, dezelfde dag waarop mijn moeder haar achtste kind kreeg. Bevreemd ging ik door een huis waarin mijn ouders hoorden te zijn. Met een zachtmoedige flinkheid dreef mijn grootmoeder het huishouden.

Toen hij wist dat alles goed was gegaan liepen langzame tranen over zijn gezicht. Ik

[p. 4]

begreep dat dat zijn manier was om van iemand te houden.

Die dag hield ik ook van mijn grootmoeder.

Mijn moeder kwam als eerste weer naar huis met de baby die de naam kreeg van mijn grootvader. Toen ik uit school kwam zag ik haar staan bij het fornuis alsof ze niet was weggeweest. Ze roerde in een grote emaille pan, langzaam, alsof ze nadacht, de tijd nu nam om na te denken. Zo nu en dan bracht ze de lepel naar haar mond en proefde. Ik zag opeens hoe mooi ze was. Ze droeg dezelfde jurk waarin ik haar maanden tevoren had gezien maar de stilte waarin ze stond, de aandacht waarmee ze roerde, maakte van haar iemand naar wie ik keek met een vreemde verlegenheid omdat dit mijn moeder was.

Ik bleef staan totdat ze zich omdraaide.

Ze glimlachte.

Ga maar even kijken, zei ze.

Voorzichtig, maak de baby niet wakker.

De deur van de slaapkamer stond open. Ik ging naar binnen, aarzelde. Er was een geur die ik herkende van de vorige keren, de geur van zure melk, van iets wat vochtig was en warm. In een hoek bij het raam stond de wieg die daar een vaste plaats had gekregen. De gordijnen waren geopend. Ik keek recht naar binnen in het huis aan de overkant. Daar voor het venster stond een vrouw. Ze hief haar armen omhoog en begon langzaam haar jurk uit te trekken. Ik zag het glanzen van een witte onderjurk.

Op dat moment hoorde ik de voetstappen van mijn grootvader op de trap. Hij kwam naast me staan. We keken naar het hoofdje op het kussen, donker, bijna zwart haar. Dezelfde angst die me bekroop bij het gadeslaan van het slapen van mijn grootvader, een nauwelijks hoorbaar ademen, de angst voor een ophouden van dit lichte geluid.

- Ze hebben hem naar mij genoemd - zei hij.

Hij legde zijn handen op de rand van de wieg.

Het is mijn baby, dacht ik. Ik keek naar zijn handen die het hout streelden en hartstochtelijk wenste ik dat het zo zou zijn, deze baby, mijn kind, aan wie ik zijn naam gaf.

Ik trek mijn jurk strak over mijn knieën als ik naast hem ga zitten. De rand van het trottoir voelt ruw. De kleine benen van mijn broertje zitten onder de blauwe plekken.

Hoe komt dat, vraag ik en wijs voorzichtig met mijn vinger. Zijn ogen staren groot in de verte. Met beide handen slaat hij de maat van een onbekend wijsje.

Kom nou mee, probeer ik. Mamma weet niet waar je bent.

Achter ons staat de deur van de groentewinkel wijd open. De man bij de toonbank gooit grote gevlekte aardappels in een ijzeren weegschaal. Hij houdt ons in de gaten. Zijn handen pakken 'n paar aardappels op, gooien ze terug in een kist naast hem op de grond. Hij schuift de schaal leeg in een grauwpapieren zak.

Hij zit hier al weer de hele ochtend, roept hij. Ik kijk schuin om. Zijn grote gezicht kijkt kwaad.

't Zou me nog een zorg zijn, maar hij heeft weer... en zijn vingers knijpen zijn neus dicht.

De armen van mijn broertje zwaaien harder. Zijn lippen bewegen mee. De pupillen in zijn ogen lijken groen. In de stof van zijn korte broek zit een grote bruine vlek. Een paar lichtbruine strepen lopen langs zijn dijen naar beneden.

Ik sla mijn armen om hem heen. Ik zal het niet tegen mamma zeggen, fluister ik. Kom maar, dan maken we het eerst schoon.

Enkele meters verderop staat een paard. Hij is losgemaakt van de groentekar. Het dier is breed. Zijn rug glanst. Er ligt een jute zak overheen. Hij tilt zijn staart op. 'n Grote groene hoop valt dampend midden op de straat. De jongen kijkt aandachtig. Zijn handen liggen stil.

Hier, roept de man. Ik kijk om. Hij gooit twee appels. Een appel vang ik in mijn hand. De andere krijg ik tegen mijn hoofd. Het doet pijn. Aan de andere kant van de toonbank staat nu een vrouw met een boodschappentas. De man buigt zich naar haar toe. Hij praat iets zachter. De vrouw kijkt naar ons.

In de appel zitten bruine plekken. Mijn broertje bijt grote stukken, slikt zonder te kauwen. Hij gooit de rest van de appel in de goot. Langs zijn kin loopt een straal. Met mijn zakdoek veeg ik zijn mond schoon. Vlug kijk ik naar de man en de vrouw in de winkel, probeer dan de bruine strepen op zijn benen weg te poetsen. Met mijn andere hand trek ik hem overeind. Ik hoor de man brommen. Mijn broertje loopt naar het paard. Het dier kijkt ons aan. Zijn ogen zijn langwerpig. Er zitten opgedroogde klonten in zijn staart. Boven op de dampende hoop ligt geelbruin schuim. De jongen wijst en lacht luid. Met zijn benen wijd uit elkaar loopt hij met me mee. Zijn kleine vingers omklemmen mijn hand. Hij zoemt zijn wijsje tevreden.

[p. 5]

Mijn grootvader had het er niet zo moeilijk mee. Toen mijn ouders zich ongerust begonnen te maken, 'n ongerustheid die ze eerst niet naar elkaar, later zeker niet naar anderen konden uitspreken, kon de oude man uren bij het kind zitten. Dikwijls vond ik hen zo wanneer ik uit school kwam, mijn grootvader in zijn stoel bij de kachel waar nu ook een box was komen te staan, de baby altijd stil, zijn ogen geopend, nooit waren ze dicht, een cirkel van saamhorigheid die ik niet zou willen verbreken.

Zelden meer sliep de oude man. 'n Enkele keer stond hij voor het raam en keek naar het stuk bouwland achter het huis waarop een nieuwe huizenrij verscheen, identiek aan de onze. Het was een nat en modderig najaar en het veld bood een troosteloze aanblik.

Later, toen mijn grootmoeder al enkele maanden dood was, stond hij daar ook. Hij was toen zelf al niet helder meer. De uren in zijn stoel waren geen uren van rust maar 'n wachten. 'n Wachten op iets dat hij alleen kende.

Helemaal onverwacht kon hij dan opstaan en bij het venster gaan staan.

Daar komt ze, zei hij dan.

Daar over het pad -

Het maakte me bang. Niet omdat ik wist dat hij haar werkelijk zag. Maar omdat zo de dingen waren. Dat de mensen 'n leven delen met elkaar dat te arm is, onverbrekelijk verbonden tot na de dood.

De steeg die we helemaal uit moeten lopen om bij de spoorwegovergang te komen wordt smaller. Aan weerskanten liggen de huizen bijna tegen elkaar aan, hier en daar onderbroken door 'n smalle streep groen. De steeg is eigenlijk niet meer dan een zandpad. Over mijn schoenen ligt een fijn laagje stof, langs de achterkant van de benen van mijn zusje lopen langwerpige grijze strepen die daar lijken te zijn aangebracht met 'n heel fijn penseel als merktekens om ons de weg te wijzen. Mijn moeder loopt snel. Ze heeft haast.

Mijn broertje wil mijn hand niet vasthouden. Hij is onrustig vandaag. Alleen de belofte de trein te zien heeft hem er toe kunnen bewegen mee te gaan.

De bomen van de overweg zijn dicht. Ongeduldig blijft mijn moeder staan. Haar handen liggen op de rood-wit gestreepte bomen. Aan de andere kant van de overweg stapt een man van zijn fiets. Moeizaam brengt hij zijn been over de stang naar de grond, loopt dan een stukje tot aan de overweg en legt net als mijn moeder zijn hand op het geverfde hout. Ik heb de man nooit eerder gezien. Hij kijkt naar ons. Zijn gezicht lijkt in tegenstelling tot de stramme beweging van daarnet niet zo oud. Hij heeft een baard. Hij zou een kunstenaar kunnen wezen, een schilder misschien. Hij zou op zoek kunnen zijn naar een huis. Een van de kleine huizen langs de baan. Elke dag zal hij dan voortaan ergens zitten om te schilderen. Ik kan natuurlijk net doen alsof ik er ook woon. Dicht langs hem lopen. Hij zal me zien. Opmerkzaam worden. Weten dat ik talent heb.

Als de trein aan ons voorbijraast trilt de grond onder mijn voeten. De trilling zet zich voort tot in mijn buik als een antwoord. Van de man zie ik nu nog alleen een stuk van zijn laarzen. Tot aan de kuiten kleven grote klodders modder. De bomen gaan langzaam omhoog. Mijn moeder trekt mijn zusje met zich mee langs de man die groet. Wanneer ik dicht bij hem kom kijk ik verlegen naar zijn gezicht.

Mijn broertje blijft midden op de overweg staan. Hij kijkt naar de verdwijnende trein. Zijn voeten staan dwars op de glimmende rails. Hij brengt zijn handen naar zijn mond en bootst het geluid na van een lokomotief.

Schiet toch op, roept mijn zusje.

Langzaam loop ik terug, raak zijn schouder. Er komt nog een trein, straks - zeg ik. We kunnen bij haar kijken. Boven uit het raam.

Mijn moeder en mijn zusje zijn nu niet meer te zien. De steeg eindigt hier in een flauwe bocht. Mijn broertje duwt mijn hand die op zijn schouder is blijven liggen weg. Als de trein helemaal uit het gezicht is verdwenen laat hij zich gewillig meevoeren.

Het huis van mijn tante is het kleinste huis bij de baan. De deur staat open. Daarachter ligt meteen de keuken. Behalve mijn moeder en mijn zusje is er niemand. Op het fornuis staat een ketel kokend water. Langs het deksel en uit de smalle tuit ontsnappen stoomwolken. De ramen zijn beslagen. Mijn broertje trekt met zijn vingers lange strepen over het glas, achter de strepen wordt het bewegen zichtbaar van kleine lichtgroene bladeren. Op de tafel die onder het raam staat ligt het plastic zeil van altijd. In het midden staat een schaal met schuin gesneden stukken cake. In elk stuk zit een donkere zweterige vlek.

Op de trap horen we de sloffende stappen van mijn tante. Ze geeft mijn moeder een hand. Wijst naar de stoelen rond de tafel. Hoewel ze een zus is van mijn moeder lijken ze niet op elkaar. Alleen hun handen, zie ik nu, kleine plompe handen waarmee ze de stukken cake op de borden legt.

[p. 6]

Hoe is het gegaan, vraagt ze, knikt even in de richting van mijn broertje. Wanneer gaat hij weg.

Mijn moeder eet met kleine hapjes. Mijn zusje kruimelt de cake in haar hand. Och, zegt mamma. Haar lippen trillen, zo even of het niet gebeurt. De hand van mijn zusje blijft bewegingloos, kruimels vallen op de tafel. Mijn tante staat op, veegt met harde gebaren de kruimels weg.

Hij is nog maar zo klein, zegt mijn moeder. Haar handen liggen op de leuning van de stoel. Mijn zusje staat op. Lief legt ze haar arm om de schouder van mijn moeder.

Ik had het zelf kunnen doen.

Opstaan.

Mijn moeder troosten.

Maar ik heb zojuist begrepen wat er met hem gaat gebeuren.

Mijn broertje propt grote stukken cake in zijn mond, trekt met beide handen aan mijn mouw, de klanken waarmee hij zegt weg te willen worden verstikt in de kleffe kruimelige massa.

Toen dan eindelijk mijn grootvader verteld werd dat mijn broertje nu ook naar school zou moeten gaan had niemand de moed te zeggen dat dit geen gewone school was. De school waar alle kinderen elke dag heen gingen en weer van thuis kwamen. Op zijn manier was hij een beetje trots. De jongen zou nu leren. Niemand wist of hij zichzelf ooit had toegestaan te twijfelen hieraan, of mijn broertje daartoe in staat was.

De dag waarop hij ging probeerde mijn moeder het hem uit te leggen. Hij moet het gezien hebben, de koffers in de gang, mijn moeder in haar beste kleren, moet gevoeld hebben dat dit een ander afscheid was dan het wegbrengen van een kind naar zijn eerste schooldag. Ze kon het hem niet zeggen.

Mijn broertje was opgewonden. Hij wist dat hij met de trein zou gaan. Toen mijn moeder haar jas aantrok en hem zei zijn grootvader gedag te zeggen gunde hij zich zelfs daartoe nauwelijks de tijd. De oude man streelde even over zijn haren, mijn broertje lachte en rende heen en weer, zijn koffer in zijn armen opgetogen en wild onder die oude hand wegduikend.

Nooit meer heb ik zo'n mengeling van gevoelens gehad. Mijn woede om het gebeuren, woede om de opgetogenheid van de jongen, het ontkennen van mijn moeder, het ontkennen van mijn eigen triomf ook bij het zien van het verdriet van de oude man, een oplaaiend gevoel van triomf, van geruststelling.

Omdat hij nu weer helemaal van mij zou zijn, ons samen zijn weer enkel hij en ik.

Vlak voordat de muziek losbarst zie ik dat mijn grootmoeder precies midden op de steen staat. Ik wil iets doen, maar tussen haar gestalte en mijzelf staan als voor altijd mijn grootvader, mijn vader en mijn twee zusjes. Ik kijk naar haar voeten in de plompe schoenen die ik haar nog nooit heb zien dragen. In de streep aarde die de steen gevangen houdt groeien lichtgroene grassprieten.

Misschien moet het zo denk ik berustend en ongerust tegelijk. Is dit de dag voor haar. De dag waarop ze op de steen moet staan. Ik herinner me de dag waarop we verhuisden, het moment dat ik uit de vrachtauto stapte. Ik zag dat hij gladder was dan de overige stenen die voor ons huis lagen, minder grauw, hij had betekenis. Ik noemde hem de steen der wijzen. Een plechtige gelofte nooit boven op hem te gaan staan, het gepolijste oppervlak voor altijd te ontzien.

De mannen die in twee rijen voor ons staan hebben geen gezicht. Hun muziek is hard, metaalachtig. De dichte rij bomen achter hen vangt de klanken op, verzacht de kaalheid van het krassende koper, de kruinen zijn even lichtgroen als het gras op mijn gewijde steen.

Mijn grootvader lijkt hulpeloos.

De ronde hoed van mijn oma die ze voor deze gelegenheid heeft laten opknappen laat geen ruimte voor hem. Hij draagt een nieuw kostuum. Hij is nog steeds een mooie man, lang, langer dan mijn vader die naast hem staat en de mannen voor ons aanmoedigt in een glimlach.

De stilte die valt nadat de mannen hun gezicht terugkrijgen, de instrumenten hebben laten zakken, de zware trommels met de strakgespannen vellen op de grond voor hen hebben geplaatst, houdt aan. Mijn grootvader raakt aarzelend aan de schouder van mijn vader.

Dat was mooi mannen, zegt mijn vader. Een waarlijk eerbetoon voor deze twee mensen die vandaag een halve eeuw samen zijn.

Mijn opa neemt de hand van mijn grootmoeder. Een hand in een zwarte stoffen handschoen, een hand als in een etalage, zacht fluweel, geen hand die hard kan zijn en kan slaan, gerimpeld en bruin van de zonuren in de tuin, allerminst een hand waarmee ze het deeg kneedt van haar brood dat ze zelf wil blijven bakken, het enige moment van de dag waarop ze in rust is, het deeg soepel maakt met haar vingers, klopt en streelt en er bijna geen afscheid van nemen kan.

[p. 7]

En de tranen die liggen op de wangen van mijn grootvader, die zijn van de koude voorjaarswind, dat moet, de brede rand van de hoed van mijn oma die tegen zijn gezicht drukt, de gezwollenheid van haar benen op de steen die prachtig is vandaag maken dat ik niet meer weet wat ik kies te voelen, de blijheid, de woede, mijn woede om zijn tranen, om het koper voor ons huis, om het beven van de mond van mijn vader.

Ik houd haar hand vast.
De aanraking is zo ongewoon dat ik haar
niet meer durf los te laten.
Vandaag is zij een halve eeuw mijn vrouw.
Ik zie niets van haar gezicht dan een stukje
van haar wang.
Ik ken haar nu evenmin als ik haar kende
de dag waarop ik haar trouwde.

De mannen spelen voor ons.
Waarom,
Is er iets gebeurd dan.
In al die jaren die ik nu niet meer terug kan
vinden.

De jongen staat helemaal vooraan.
Ik heb hem niet begroet.
Hij heeft mij niet begroet.
Ik ben blij dat niemand mij op de hoogte
houdt van de dingen.
Alleen zo kan ik alles nog verdragen.

Mijn grootmoeder is geen mooie dode. Ze heeft te veel geleden. Mijn grootvader schudt zijn hoofd en blijft bij haar zitten alsof hij op bezoek is. Hij schudt zijn hoofd bij haar graf en later, wanneer alle gasten zijn vertrokken, gaat hij zitten in zijn stoel en kijkt naar de deur en ik houd mijn adem in omdat ze misschien binnenkomt nu, nu ze immers niet meer ziek is en omdat we zojuist een vreemde vrouw hebben begraven.

Mijn broertje is voor de begrafenis naar huis gekomen en weer is hij te hard gegroeid. En dit keer geeft hij mijn grootvader een hand die deze verdrietig aanneemt.

Mijn kleindochter staat voor me om afscheid te nemen. Ze kust me op beide wangen en opnieuw zie ik de gelijkenis met haar grootmoeder.

Het was alsof hij sliep, schrijft mijn vader. Toen we hem vonden lag hij met zijn gezicht in het gras, en ik denk ook dat hij gewoon even wilde slapen. Je moet maar niet naar huis komen.

Ik voel me een vreemde in het land waar ik nu ben. De dood van mijn grootvader is me vreemd. Ik kan hem zelfs niet begraven.

Wat heel merkwaardig was, vertelt mijn vader, was dat hij een oude winterjas droeg van mijn grootmoeder. Terwijl het een van de warmste dagen van die zomer was.

Gisteren is ze niet gekomen maar vandaag zal ik haar zien. Ze zag er koud uit, de laatste keer dat ik haar zag en ik schold op haar omdat ze niets had meegenomen om zich warm te houden toen ze wegging.
Ze is niet meer zo bang voor mijn scheldwoorden.
Vandaag kwam er een brief van mijn kleindochter. De naam van het land waarheen ze is vertrokken kan ik niet onthouden. Als ik vraag aan haar moeder wanneer ze weer naar huis komt zegt ze dat ze het niet weet, maar dat het in ieder geval weer winter zal zijn.

Kon hij met haar praten, na haar dood, toen ze niet meer als een schaduw achter hem stond?

De brief van mijn vader ligt op mijn schoot en ik lees de zinnen die op het papier staan en ik zoek naar woorden waarin ik afscheid zal kunnen nemen.