Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 11]

Wetenschap en wereldvrede
W. Otterspeer

De notulen van de buitengewone vergadering van 10 november 1919 van de Afdeling Letterkunde van de Koninklijke Akademie maken melding van een unieke gebeurtenis. ‘Ingekomen is van den Heer Heymans een schrijven, waarin hij bericht, naar aanleiding van het besluit der Kon. Akademie tot toetreding tot de Union académique internationale zijn lidmaatschap van de Akademie neer te leggen. De Voorzitter, het besluit van den Heer Heymans betreurende, stelt voor dit schrijven voor kennisgeving aan te nemen.’

Bij de herdenking door de voorzitter van de Akademie van de zo juist overleden Kapteyn, op de vergadering van 24 juni 1922, wordt iets meer verteld. Kapteyn was in 1919 samen met Heymans de leider geweest van de Groningse fractie binnen de Akademie en de voorzitter brengt in de herinnering hoe Kapteyn ‘enkele jaren geleden in deze Akademie zich verzette tegen de wijze waarop de overwinnende volken meenden te moeten optreden tegen de Duitsche wetenschap. Wie, die daarbij tegenwoordig was, herinnert zich niet de van aandoening trillende stem, waarmee Kapteyn de Akademie bezwoer, harerzijds niet mee te werken aan die onrechtvaardige uitsluiting? Dat de Akademie toen een andere beslissing nam dan Kapteyn gewenscht had, was niet het gevolg daarvan, dat men het niet in den grond der zaak met hem eens was, maar uitsluitend een vraagstuk van taktiek. Het heeft ons buitengewoon veel leed gedaan, dat de gevallen beslissing voor Kapteyn aanleiding geweest is om het geregeld bezoeken van deze Afdeeling te staken, waar wij hem vroeger zoo geregeld gedurende vele jaren zagen sedert hij in 1888 lid was geworden.’

De psycholoog Heymans legde zijn lidmaatschap neer, de sterrekundige Kapteyn kwam niet meer op de vergaderingen, twee van de beroemdste geleerden ontvielen zo aan het meest prestigieuze gremium van de Nederlandse wetenschap. Wat was de aanleiding van die pijnlijk confrontatie? Wat was eigenlijk die ‘union académique’?

De aanleiding was de eerste wereldoorlog. Deze oorlog maakte een eind aan het indrukwekkend netwerk van internationale wetenschappelijke betrekkingen dat in de veertig jaren daarvoor gegroeid was. Vonden er bijvoorbeeld tussen 1850 en 1860 gemiddeld per jaar een of twee internationale congressen plaats, tussen 1890 en 1900 waren dit er dertig. Tussen 1870 en 1880 werden 25 internationale wetenschappelijke verenigingen opgericht, het volgend decennium 40, het daaropvolgende 68. Tussen 1900 en 1914 waren er zelfs meer dan 300.

Geen wonder dat men een ‘organisatie van organisaties’ nodig had. De aanzet daarvoor lag in een idee van de Pruisische Akademie die financiën zocht voor de uitgaven van de Thesaurus Lingua Latina. Het voorstel was om de uitgave in nauwe samenwerking met de andere Duitse academies en die van Wenen uit te voeren. In 1893 werd het Kartell Deutscher Akademien opgericht. In dezelfde tijd zocht de Royal Society de medewerking van academies op het vaste land voor haar International Catalogue of Scientific Literature. Uit overleg met het Kartell kwam tenslotte het idee van een werkelijk internationale associatie te voorschijn, die in oktober 1899 te Wiesbaden werd opgericht door de vertegenwoordigers van tien academies. Negen andere, waaronder onze Koninklijke Akademie van Wetenschappen. werden meteen uitgenodigd lid te worden. Bij de laatste bijeenkomst, in 1913 te St. Petersburg, telde de Association Internationale des Académies 22 leden. Het doel ervan was, blijkens de statuten, ‘het voorbereiden of bevorderen van wetenschappelijke werken van algemeen belang op voorstel van een van de lidacademies en, in algemene zin, de wetenschappelijke betrekkingen tussen de verschillende landen te vergemakkelijken.’ Het verzameld werk van Leibniz werd uitgegeven, het Corpus Medicorum Antiquorum, de Mahabharata, de Septuagint, maar ook hersenstudie werd bevorderd en onderzoek naar magnetisme, de uitwisseling van ma-

[p. 12]

nuscripten enz. Ondanks het feit dat haarkloverijen over annotatie en editiemethoden de harmonisatie van klassificaties etc. veel elan wegnamen, en de Association vooral tot een financiële macht maakten, moet ze niettemin beschouwd worden als een uiting van idealisme en welwillendheid van de leden tot werkelijke internationale samen werking te komen.

Toen brak de wereldoorlog uit, een oorlog waaraan op een schaal die voordien nog niet gekend was de wetenschap zou deelnemen. Hoewel de politieke professor ook voor die tijd geen uitzonderlijk verschijnsel was, leek zijn niet geëngageerde collega tijdens die oorlog welhaast uitgestorven. De deelname aan de oorlog door geleerden was onvoorstelbaar groot. De trieste lijst van veelbelovende of beroemde geleerden die sneuvelden hoeft hier niet afgedrukt te worden. Evenmin is er ruimte om aandacht te besteden aan de specialistische inzet bij de bouw van wapentuig en technisch materieel, met als afschuwelijk hoogtepunt de inspanning van Fritz Haber en de toepassing van het chloorgas. Waar het hier om gaat is de rol die geleerden gespeeld hebben in de enorme propagandamachine die de oorlog begeleidde, die de oorlog zin gaf.

De bekendste stellingname, die de meeste reacties losmaakte en die na de oorlog ook het meeste onheil veroorzaakte was de zogenaamde Aufruf an die Kulturwelt. In tien talen vertaald en in vele duizenden exemplaren verspreid stelden 93 Duitse geleerden vast dat de oorlog Duitsland opgedrongen was en hieven toen hun ‘Es ist nicht wahr’-refrein aan. Duitsland droeg niet de schuld van de oorlog, Duitsland had niet op boosaardige wijze de neutraliteit van België geschonden. Ze verklaarden zelfs dat ‘het niet waar was dat onze troepen Leuven gebrutaliseerd hebben. Toen een krankzinnige burgerbevolking hen in hun kwartier verraderlijk overviel, moesten ze door beschieting van een deel van de stad met zwaar gemoed strafmaatregelen nemen.’ Het was bij deze actie dat de prachtige bibliotheek van de universiteit van Leuven in vlammen opging.

Die daad schokte niet alleen de geallieerde landen, het bracht het merendeel van de deutschfreundliche intelligentsia ertoe de neutraliteit te laten varen. Het verdedigen van die daad veroorzaakte een bijna onoverbrugbare verwijdering.

Op 21 oktober verscheen in de Times het Engelse antwoord, dat door ongeveer 150 intellectuelen werd ondertekend en dat alles voor waar hield waar de Duitse collega's ‘nietes’ tegen hadden gezegd. De Franse professoren pakten het grondiger aan. In 1916 bundelden Gabriel Petit en Maurice Leudet, onder de titel Les Allemands et la Science, 28 artikelen van bekende essayisten en specialisten. De teneur van het boek was: de Duitsers proberen van de wetenschap een nationale aangelegenheid te maken, maar dat is zij niet. Het is een internationale onderneming waarbij de hand- en spandiensten door de Duitsers en het denkwerk door de Fransen wordt verricht. Emile Picard, de bekende wiskundige, vatte het kernachtig samen: ‘slechts zelden zijn originele en vruchtbare ideeën voortgebracht door Duitsers.’

Picard besloot zijn stuk met een veelbetekenende passage. Hij zei dat na de oorlog elke intellectuele band met Duitsland gestaakt moest worden. Men diende zich te ontdoen ‘van de mist van het Duitse denken en van de Duitse systematiek.’ ‘Ten aanzien van de internationale congressen zal een hervorming worden doorgevoerd. Vroeger waren ze een springplank voor het germanendom. Wij zullen, naar men mag hopen, er in slagen met onze bondgenoten en vrienden congressen te organiseren waarvan Duitsland uitgesloten is, omdat ze zich door haar barbaarsheid buiten de beschaafde naties heeft gesloten.’

Dit waren programmatische woorden van een diepgekwetst man die een in de loopgraven gestorven zoon te betreuren had. Hij zou alles in het werk stellen zijn profetie in vervulling te doen gaan.

Eind 1918 was het al zo ver. Op uitnodigingen van de Royal Society, en in overleg met de Franse en Belgische academies kwamen van 9 tot 11 oktober te London 35 geleerden bijeen. Zij ontwierpen, na een ‘vibrant réquisitoire contre les intellectuels germaniques qui avaient incontestablement prostitué la Science en l'asservissant à de criminels desseins’, een plan voor een geallieerde wetenschappelijke vereniging. Het jaar daarop, in juli 1919, werd te Brussel de Conseil internationale des Unions scientifiques, ook wel International Research Council genaamd, opgericht. De centrale machten werden van deelname uitgesloten, dertien neutrale landen waren uitgenodigd lid te worden. Ze werden overigens niet met open armen ontvangen. Picard had al opgemerkt: ‘De neutralen zijn gevaarlijk, wij moeten de neutralen wantrouwen. Via de neutralen zullen de Duitsers als door een geheime deur niet alleen de wetenschappelijke orde binnen proberen te dringen maar ook het nationaal overleg.’

Het was het debat over al dan niet toetreding tot deze Conseil dat de Nederlandse Akademie verscheurde. Zodra het nieuws van de oprichting ons land bereikte, stelden

[p. 13]

Heymans en Kapteyn een brief op, gericht aan de academies van de geallieerde landen en van de Verenigde Staten met de oproep enig begrip te tonen voor de vroegere vijand en in het eigen zondig hart te kijken. Met nadruk wezen ze op de toekomst waarin de wetenschap weer haar missie de wereld te verlichten en het leven dragelijker te maken op zich zou nemen. ‘Herneem U.

Plaats U weer op het verheven standpunt van de wetenschap dat Ampère op zijn sterfbed tegen een van zijn medewerkers deed zeggen: tussen ons kan slechts sprake zijn van wat eeuwig is.’ Toen deze brief zo goed als geen succes had, stelden zij de Akademie voor geen lid te worden van een wetenschappelijke vereniging die bepaalde landen uitsloot. Ze kwamen met het idee van een ‘conseil intermédiaire’ die de wetenschappelijke samenhang van de verschillende landen zou waarborgen. Het alternatieve voorstel dat de leden van de Akademie voorgelegd kregen hield in dat men wel overging tot toetreding tot de Conseil, maar onder voorbehoud van eigen contacten met de Duitse of Oostenrijkse academies en de nadrukkelijke

[p. 14]

verklaring dat alles in het werk gesteld zou worden om de centrale machten toegang tot de Conseil te verlenen.

Dit laatste voorstel behaalde de overgrote meerderheid en zo het louter een kwestie van taktiek was, moet die vooral op conto geschreven worden van de grote tegenspelers in het idealisme die Heymans en Kapteyn tegenover zich vonden. Het alternatieve voorstel was namelijk van Lorentz en Van Vollenhoven, twee geleerden die een praktisch ideaal aan een natuurlijk charisma paarden

Lorentz en Van Vollenhoven zouden de verdere politiek van de Koninklijke Akademie in het interbellum bepalen. Ook al zou de uitvoering ervan vaak in handen liggen van anderen, de letterkundige Salverda de Grave, de bioloog Went, de scheikundige Kruyt, toch waren het steeds de opvattingen en de bekendheid van Lorentz en Van Vollenhoven die de Koninklijke Akademie de centrale rol bezorgden in de wetenschapsdiplomatie van die tijd. Men nam intensief deel aan het werk van de Conseil - de letterkundige afdeling met voorstellen als een encyclopedie van het adatrecht en de uitgave van de brieven en werken van Hugo de Groot, de natuurkundige afdeling in haar betrokkenheid bij het zogenaamde ‘circumpacifique’ onderzoek - maar de grootste inspanning getroostten de Nederlandse afgevaardigden zich in het bewaarheiden van de opvatting van Picard ten aanzien van de neutralen.

Het grote probleem daarbij was dat hun idealisme wel de overtuiging koesterde praktisch te zijn, maar niet die uitwerking had. Op de een of andere manier slaagden ze er steeds weer in om precies de verkeerde gevoeligheden te ontzien en de juiste klemtoon op het verkeerde moment te leggen.

In 1922 stelde Van Vollenhoven vast dat, nu Oostenrijk tot de Volkenbond toegelaten was, dat land ook uitgenodigd moest worden voor de Conseil. Hij kreeg de Royal Society en de National Research Council van de Verenigde Staten mee, maar uiteindelijk liet de Weense academie weten dat ze lid was van de Kartell en alleen toe kon treden tot de Conseil als de uitnodiging ook aan andere Duitse academies gericht werd. Verdere onderhandelingen werden in het jaar daarop onmogelijk gemaakt door ‘een zending ingenieurs onder begeleiding van enige troepen’ zoals het heette - het betrof hier vijf divisies en 75 tanks van het Franse leger - die de kolenleveranties van Duitsland aan Frankrijk kwam controleren. Deze feitelijke bezetting van het Ruhrgebied maakte aan elke Duitse bereidwilligheid een eind.

Een vergelijkbaar voorstel werd wel formeel ingediend bij de natuurkundige afdeling van de Conseil. ‘Daarop volgde een kreet van haat, in den vorm van “jamais”, die ik mijn leven lang niet zal vergeten,’ schreef Went aan Lorentz. In een latere brief voegde hij daar aan toe dat er bij de Fransen in het algemeen geen bezwaar bestond om privatim met de geleerden van de centrale landen samen te werken. ‘Doch zoolang tusschen regeeringen van Frankrijk en Duitschland officieel nog geen overeenstemming was bewerkt, kan ook de officieele samenwerking tusschen geleerden van beide landen niet tot stand komen.’

De officieuze contacten bestonden blijkbaar wel, de officiële konden alleen via gouvernementele actie worden bewerkt. Wat wilde de Koninklijke Akademie eigenlijk?

Aangezien de algemene vergadering van de Conseil slechts één keer in de drie jaar bijeenkwam, zou er pas in 1925 weer over de toelating van Duitsland gesproken kunnen worden. De strategie die de Akademie nu ontvouwde toonde dat ze iets geleerd had. Men zou geen openlijke amendementen meer indienen maar onderhandse invloed op de agenda uitoefenen in een poging om te komen tot een eenvoudige statuutswijziging waarin de paragraaf over uitsluiting van de centrale machten geschrapt werd. Tegelijk overwoog men contact te leggen met de veel inschikkelijker nationale regeringen. De Pruisische Kultusminister met wie via Fritz Haber contact gezocht was, zegde zijn medewerking toe en ook Painlevé, de Franse mathematicus maar nu minister, wilde zijn best doen.

De poging om de statuten te wijzigen verliep hoogst komisch. Na veel tegenstribbelen van België en Frankrijk was dat punt dan toch op de agenda terecht gekomen. Op 8 juli 1925 las Lorentz het Nederlandse voorstel op de plenaire vergadering van de Conseil voor. Er volgde een debat volgens parlementaire regels, waarbij België met een tegenvoorstel kwam. Bij stemming werd het Belgisch voorstel verworpen met 6 landen (19 stemmen) vóór en 10 landen (28 stemmen) tegen. Het Nederlandse voorstel kreeg steun via het omgekeerde aantal stemmen. Hierop constateerde voorzitter Picard, dat voor wijziging van de statuten twee derde van de stemmen van alle deelnemende landen nodig waren en dat het voorstel was verworpen. Er waren namelijk veel meer landen lid dan er aanwezig waren. Met name de Zuid-Amerikaanse en Aziatische landen waren zelden op de vergadering aanwezig. In totaal waren er 76 stemmen te vergeven en wilde een voorstel aangenomen worden dan waren er 51 nodig. ‘Bij telling bleek,’ aldus de notulen

[p. 15]

van een vergadering van de Kon. Akademie, ‘dat ook wanneer alle aanwezigen voor het voorstel hadden gestemd, dit nog niet de vereischte meerderheid van twee derde had opgeleverd. Deze mededeeling verwekte vrij ernstige ontstemming op de vergadering.’

Na hun woede weggeslikt te hebben, concentreerden de Nederlandse geleerden zich op de nationale regeringen. Er waren signalen binnengekomen dat de Duitse regering een uitnodiging om lid te worden zou accepteren, desnoods tegen de academies in. Painlevé herhaalde zijn bereidwilligheid. In december 1925 schreef Lorentz aan Went: ‘Nu is deze gedachte bij mij opgekomen. Als nu toch iedereen (behalve de Belgen!) tot het inzicht is gekomen dat met de Duitschers moet worden samengewerkt, zouden dan niet een klein aantal personen uit Duitschland, Engeland, Frankrijk (liefst ook België) eens te Amsterdam met een paar van ons kunnen bijeenkomen om vriendschappelijk te overleggen hoe het doel het best te bereiken is. Die personen zouden natuurlijk zoiets als een morele volmacht moeten hebben.’ Hoofdzaak zou zijn, volgens Lorentz, dat men wederzijds het hart eens luchtte, ‘zodat een soort wetenschappelijk Locarno plaats vond.’

Ter voorbereiding van dit Locarno reisden Went en Kruyt op 18 maart 1926 naar Berlijn waar ze als vorsten werden ontvangen. Ze spraken er met de drie secretarissen van de Pruisische Akademie, onder wie Max Planck, verder met de voorzitter van de Notgemeinschaft der deutsche Wissenschaft, met de minister van O K & W, met de minister van binnenlandse zaken en met geheel wetenschappelijk Berlijn. Ze meenden teruggekeerd te zijn met achterlating van een beter begrip voor de Conseil. Ze hadden overigens wel een memorandum meegekregen van de Berlijnse Academie waarin onder andere de verwachting uitgesproken werd ‘dat de Conseil niet alleen de statutaire belemmeringen voor de toetreding van Duitsland en Oostenrijk tot de Conseil uit de weg ruimt, maar ook de uitnodiging tot toetreding doet uitgaan in een vorm die toont dat de toetreding van Duitsland welkom is en dat de gronden van haar uitsluiting tot nu toe als nietig beschouwd worden.’

Toen Lorentz met dit papier bij Painlevé aankwam ging deze er meteen in zitten strepen. Ergens was van ‘Bedingungen’ sprake en dat kon toch niet het geval zijn. Maar ‘Bedingungen’ kon toch, wierp Lorentz tegen, evenals het Franse ‘conditions’ naast ‘voorwaarden’ ook ‘omstandigheden’ betekenen? Mogelijk, maar die nietigverklaring ging Painlevé echt te ver. De Duitsers moest duidelijk gemaakt worden dat hun stuk op het genoemde Locarno niet als uitgangspunt kon dienen. Op een Kartellbijeenkomst van 7 mei veroorzaakte het memorandum van Planck c.s. nog meer onvrede, maar nu omdat de ‘eisen’ niet scherp genoeg waren. Op 8 mei ontving Lorentz van Painlevé een telegram met de mededeling ‘omstandigheden nog niet geheel rijp voor geplande bijeenkomst.’

Inmiddels waren de natuurkundige en letterkundige afdeling van de Conseil zo ver dat ze toelating van de centrale machten accepteerden. Maar ook aan hen stelden de Duitse academies nu eisen waaraan men niet meende tegemoet te kunnen komen. In 1922 wilden de Duitsers lid worden maar mochten ze niet, in 1926 konden ze lid worden maar wilden ze niet.

Misschien was het probleem wel dat er geen reden was om echt haast te maken. Juist in deze periode werd hoe langer hoe duidelijker dat de wetenschappelijke samenwerking op een veelheid van terreinen toch wel plaatsvond, buiten de Conseil om. Was het vanaf het begin ondoenbaar te voorkomen dat er over en weer kennis genomen werd van elkaars publicaties, toch was het aanvankelijk wel gelukt de Duitsers en Oostenrijkers te weren van de meeste internationale congressen. Tussen 1919 en 1925 werden op wetenschappelijk gebied ongeveer 275 congressen gehouden, waarvan ongeveer 165 zonder Duitse deelname. Omdat ze een deel van de rest zelf organiseerden kan gesproken worden van een relatief succesvolle boycot. Maar na 1925 liep dat succes sterk terug. Gastdocentschappen, voordrachtreizen en werkgroepen namen sterk toe en kon het uitsluitingspercentage van Duitse geleerden op internationale congressen in 1925 nog op 50% berekend worden, in 1926 had al een spectaculaire daling plaats gevonden naar 17%.

Omdat Duitsland inmiddels lid van de Volkenbond geworden was, haalde Lorentz nogmaals zijn plan voor een Locarno van de wetenschap van stal. Mede door zijn enorm krediet leek hij daarin ook te slagen. De voorbereidingen waren al een eind op gang toen Lorentz door een belroosinfectie werd getroffen en overleed, op 2 april 1928. Daarmee was de man weggevallen die als enige in staat was geweest de verstarde professorengremiën aan beide zijden van de oorlogsherinnering tot een zekere toenadering te brengen.

Op een vergadering van de Conseil in 1928 stelde Picard vast dat de centrale machten nu toch uitgenodigd waren en hij begreep maar niet, ‘zonder de oorzaken te

[p. 16]

willen nagaan’, waarom de uitnodiging niet geaccepteerd werd. Daarna gebeurde er lange tijd niets in deze zaak, tot Salverda de Grave in december 1934 van Lüders het bericht ontving dat de gezamenlijke Duitse academies hadden besloten een uitnodiging van de Conseil aan te nemen. Ze stelden geen eisen, dus werden ze geaccepteerd.

Het initiatief van de Koninklijke Akademie liep uit op een anticlimax. Het zal altijd wel de vraag blijven of de strikt idealistische houding van Heymans en Kapteyn en hun klemtoon op de apolitieke wetenschap de juiste geweest zou zijn om de samenwerking tussen de vroegere vijanden af te dwingen. Het overtuigd praktische idealisme evenwel, in de formulering van Lorentz en Van Vollenhoven, droeg er toe bij dat Duitsland, toen het deel wilde nemen aan het internationaal wetenschappelijk verkeer, niet mocht, toen het mocht niet wilde en toen het onacceptabel was werd toegelaten. De diplomatie was de Akademie zo in het bloed gaan zitten dat steriliteit er het gevolg van was.

Op 15 april 1933 richtte de rector van de Groningse universiteit, prof. Van Goudoever, een schrijven aan de Koninklijke Akademie, waarin hij krantenberichten signaleerde over ontslagen van joodse hoogleraren in Duitsland. Hij verzocht de Akademie de juistheid ervan na te gaan en bij bevestiging een protest te laten horen. Het antwoord van de Akademie was duidelijk. Zij keurde het leggen van elk verband tussen afstamming of gezindheid enerzijds en wetenschappelijke werkzaamheid anderzijds af. ‘(Zij) meent echter onvoldoende te overzien welke maatstaf op dit oogenblik in Duitschland wordt toegepast bij het ontslaan van Hoogleeraren. Vrij zeker is de vraag der Joodsche afstamming niet het eenige criterium.’ Ook wie zich bewust is van de mate waarin de tweede wereldoorlog het oordeel over de jaren dertig kleurt of zelfs helemaal misvormt mag wel constateren dat dit op z'n minst een lakse of zelfs laffe houding was.

De vraag dringt zich na dit alles op wat de Nederlandse wetenschappers of wat de Koninklijke Akademie ertoe bracht om de rol van wetenschapsdiplomaat op zich te nemen. De verklaring ervan ligt in een complex van samenhangende factoren dat teruggaat op de frustratie een kleine natie te zijn. Die frustratie uitte zich in een vreemde combinatie van het streven naar vrede en macht tegelijk en in een curieuze haat-liefde verhouding tot Duitsland.

Sedert het Weens congres van 1815 was Nederland een klein land. De samenvoeging met België verhulde dat feit enigszins maar toen dat monsterverbond was ontmanteld bleef er een ontredderde, aan haar eigen identiteit twijfelende natie achter. In alle ernst zag men de inlijving bij Duitsland onder ogen, in 1847 prees de Amsterdamse hoogleraar P.J. Veth die inlijving zelfs met zoveel woorden aan.

Vanaf dat moment echter ontstaat er een reactie. Drie Leidse professoren op rei, aangewezen als schatbewaarder van het nationale verleden, Thorbecke, Fruin en Blok, heffen een koekoekseenzang aan die hierop neerkomt: kleine staten zijn de zetels van vrede en vrijheid, ze zijn kosmopoliete kernen die een bemiddelende rol kunnen spelen tussen de verschillende grote naties. Gedrieën erkennen zij de grote invloed die Nederland van Duitsland heeft ondergaan, maar alle drie wijzen ze terugkeer in het germaanse vaderhuis van de hand. Langzaam ontstond het idee dat Nederland eigenlijk een kleine grote mogendheid was, klein in haar oppervlak maar groot door haar verleden, haar koloniën maar vooral door haar wetenschap. Nederland bracht aan het eind van de negentiende eeuw een aantal zeer grote juristen voort zoals T.M.C. Asser, C. van Vollenhoven, J. de Louter, W.J.M. van Eysinga. Zij zouden, niet in de laatste plaats in het belang van een kleine natie, die haar bescherming tegen het gebruik van geweld bij de wet zoekt, door hun schitterende constructie van het internationaal recht niet alleen Nederlands veiligheid maar bijna haar grootheid bevestigen. A fortiori geldt dit voor haar natuurwetenschappers. De Nobelprijzen die als een milde regen neerdaalden op de Nederlandse natuurwetenschap maakten het land - het zijn de woorden van de Duitse chemicus W. Voigt - ‘zu einer Grossmacht in Gebiete der Physik’. Tezelfdertijd bevond zich in Nederland een groot aantal peace-freaks die in hun overspannen idealisme niet onderdeden voor mensen als Bertha von Suttner of Alfred Fried. Eén daarvan was de Haagse arts P.H. Eykman die het plan had opgevat om van Den Haag de wereldhoofdstad van het intellect te maken. Hij liet door de architect K.P.C. de Bazel een ontwerp voor een nieuw te bouwen stad bij Waalsdorp vervaardigen waarin het vredespaleis, een internationale academie, de Association des Académies en nog veel meer ondergebracht waren, zelfs een ‘arbeiderstuinstad’ om werklieden en proefkonijnen te hebben.

Dat de Nederlandse wetenschap niet vreemd tegenover dit streven stond blijkt wel uit het artikel dat Lorentz in 1913 bijdroeg aan het tijdschrift Vrede door recht, waarin hij uiteenzette hoe de internationale wetenschap die vrede bevorderde. Vooral de

[p. 17]

[Toen we de wonden van de streepjeskat verbonden]

Meertje Kaal

Toen we de wonden van de streepjeskat verbonden
met de grootst mooglijke voorzichtigheid
vooraf waren de pleisters neergehangen
het lint geknipt, zo.. alles heel behoedzaam
om toch de trouwe kat geen pijn te doen
zelfs geen verlaat geluid,
we liepen op de tenen
en purrie hield zich in, gromde maar even.

maar toen we keken naar zijn stil gezicht
vloeiden de tranen langs zijn wangen
een regen pijn en angst en weemoed kwam gestaag terneer.

ik had nog nooit een kat zien huilen
de angst bekroop me evenzeer als hem
alleen kon ik de pijn niet voelen.

geruchtmakende brochure van Van Vollenhoven, De Eendracht van het Land, ook uit 1913, met een vurig pleidooi voor Nederlands morele taak in de wereld, is daarvoor illustratief. Het blijkt ook uit het streven van de Koninklijke Akademie - geheel in de lijn van een rapport van Eykman dat via Lorentz op de vergadertafel van de Akademie was terechtgekomen - om het vaste secretariaat van de Association des Académies naar Nederland te halen. Het streven van de Akademie en de in har verenigde geleerden na de eerste wereldoorlog vormde de voortzetting van die politiek die in vrede veiligheid en in bemiddeling macht zag.

Maar er was ook die vreemde houding ten aanzien van Duitsland. Politiek, maar vooral wetenschappelijk hebben in Nederland de hele negentiende eeuw door bewondering en vrees ten aanzien van het buurland om de overhand gevochten. ‘Omstreeks 1890 scheen de wetenschappelijke wereld in Nederland, om 't even of het geneeskunde, staatswetenschap of philologie betrof, haar heil in overgroote macht bij Duitschland en den Duitschen geest te zoeken,’ schreef Huizinga in de jaren dertig. Hoewel het vooral de eerste wereldoorlog geweest is die in Nederland de zeer vele bewonderaars aan het denken heeft gezet zijn er ook daarvoor stemmen te beluisteren die deze hegemonie wensen te matigen. Lorentz hield een pleidooi voor het eigen karakter van de wetenschap der kleine naties en hun vrijheid tot bloei te kunnen komen, maar wederom was Van Vollenhoven de uitgesprokene: ‘Zelfbevrijding van de Duitsche wetenschap is een andere aanwijzing voor het zoeken van een eigen aandeel in den cosmopolitischen arbeid,’ schreef hij in 1925. Een deel van de inspanning van de Koninklijke Akademie om Duitsland weer te betrekken bij het wetenschappelijk concert moet worden toegeschreven aan deze wens: door zich over Duitsland te ontfermen bewees de Nederlandse wetenschap de eigen onafhankelijkheid.