Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 41]

Herostratus en de gouden helm
K.J. de Groot

U hebt het, neem ik aan, gehoord of gelezen. Rembrandts beroemde portret van de Man met de Gouden Helm is volgens de kunsthistoricus Jan Kelch uit Berlijn niet van Rembrandt. ‘Echt niet’, zegt hij.

Echt wel, zeg ik.

Laten we meteen maar eens kijken naar Kelchs bewijsvoering. Die is tweeledig: stilistisch en schildertechnisch. Stilistisch, zegt hij, is het geen Rembrandt omdat bij Rembrandt altijd het accent ligt op het gezicht van de geschilderde personen, niet op parafernalia, terwijl op dit doek het omgekeerde het geval is. Het accent ligt op de helm, niet op het gezicht.

Als doorslaggevend geldt echter het schildertechnische argument. Je kunt met moderne methoden van alles vaststellen, onder andere hoe oud een schilderij is (de datum blijft overigens kloppen met de traditionele toeschrijving), maar ook hoeveel lagen verf er zijn en hoe ze zijn opgebracht. Welnu, die moderne methoden hebben volgens Kelch aan het licht gebracht dat de opbrenger van de verflagen ‘in ieder geval iemand anders’ is geweest dan Rembrandt.

In een interview met Martin Mensing (Telegraaf, 23 november 1985) vanuit zijn landhuis aan de rand van West-Berlijn vertelt Jan Kelch dat deze ‘eindconclusie’ voor hem al jaren vaststond, maar wel een ‘grote schok’ moet zijn voor de bewonderaars en dan ook met niet minder dan ‘absolute zekerheid’ naar buiten wordt gebracht. Hij schat, met de nonchalance van iemand die niet wil weten dat hij er belang in stelt, dat de handelswaarde van het doek als gevolg van deze onthulling zal terugvallen van circa 20 miljoen gulden tot rond de 1 miljoen.

Wat de argumenten betreft. Kelch heeft gelijk als hij zegt dat het attribuut, de ‘gouden’ helm, op dit schilderij er meer uitspringt dan het gezicht van de helmdrager. Hij heeft ook gelijk, in een algemene zin, als hij zegt dat Rembrandt ‘altijd de nadruk heeft gelegd op gezichten’. En hij zou ook gelijk hebben gehad wanneer hij zich had afgevraagd waarom dat hier niet het geval is. Alleen, dat heeft hij zich niet afgevraagd.

Had hij het wel gedaan dan zou hij het juiste antwoord hebben geweten. Het luidt als volgt: ‘Als je iemands gezicht goed uit de verf wil laten komen, moet je hem geen fraai bewerkte glanzende gouden helm op zijn hoofd zetten. Dat leidt namelijk af. Die helm gaat dan domineren. Zet je hem toch op het hoofd van een model (bijvoorbeeld omdat je het een interessante uitdaging vindt) láát hem dan domineren. Maar natuurlijk niet zo, dat het gezicht wordt gedegradeerd tot een hulpstuk. Zet het gezicht dus in elk geval centraal: de neus op het kruispunt van de diagonalen. Doe het, kortom, zoals Rembrandt het inderdaad gedaan heeft’.

Je kunt je de situatie ook wel anders voorstellen. Bijvoorbeeld door te denken aan een schilder die tijdens het werken aan zo'n doek opmerkt dat de gouden helm het gezicht eronder ‘wegdrukt’, en dàn besluit om de afgeleide aandacht te legitimeren door de helm extra aan te zetten.

Kelch zou zich op z'n minst de volgende vraag hebben kunnen stellen: Gegeven de opdracht een menselijk hoofd te schilderen gedekt door een gouden helm; zou Rembrandt (of wie dan ook) die opdracht anders en beter hebben kunnen uitvoeren? En zo ja, hoe?

Weet Kelch het dan weet ik het ook.

Nu het ‘schildertechnische’ argument. De röntgen- en neutronenanalysen, zegt Kelch, wijzen in de richting van ‘een rusteloos iemand’ die ‘nerveus bezig is geweest, in ieder geval’ zoals gezegd, ‘iemand anders dan Rembrandt’. Het is dus eigenlijk geen schildertechnisch argument. Was het dat wel, dan zou Kelch bijvoorbeeld zeggen, ‘dat bergje van verflagen waardoor de helm extra wordt geprononceerd, vinden wij bij geen enkel ander schilderij van Rembrandt, op de plaatsen waar je toepassing ervan zou mogen verwachten’. Maar ten eerste zou dat nòg geen ‘absolute zekerheid’ geven (waarom zou een schilder niet éénmalig een bepaald procédé toepassen) en ten tweede is het niet juist, zoals Kelch natuurlijk weet.

[p. 42]

Het schildertechnische argument is dus herleidbaar tot psychologie. De implicatie is immers dat je uit röntgenwaarnemingen van verflagen iemands karakter kunt afleiden. Dus méér dan alleen iemands hand van schilderen, althans verflagen opbrengen (inclusief de variaties die kunnen optreden als gevolg van wisselende stemmingen, wisselende maten van gehaastheid, wisselende temperaturen in het atelier). Je kunt er aan zien, zegt Kelch eigenlijk, tot welk menstype de schilder behoort. De verflagengrafologie, om zo te zeggen, van de Man met de Gouden Helm leert dat hier iemand ‘nerveus bezig is geweest’, en wel zo structureel nerveus dat het aan temperament moet worden toegeschreven: een ‘rusteloos iemand’.

Van het eindprodukt, het schilderij zelf, is dat in de verste verte niet af te lezen. Van de onderlagen echter wel, meent Kelch. Als het waar zou zijn, dan zou zijn ontdekking nog veel meer waard zijn dan die f 19 miljoen devaluatie die hij aan de Gouden Helm denkt te hebben toegebracht. Dan kan hij van andere doeken óók vaststellen of ze geschilderd zijn door rusteloze dan wel evenwichtige schilders, door faustisch/dionysische, dan wel apollinische personen, in termen van de tweedeling van Nietzsche en Spengler; door romantici dan wel classicisten, volgens de kunst-historische terminologie. Dat is nogal wat. Het betekent bijvoorbeeld dat biografen die Rembrandt hebben beschreven als een rusteloze, gekwelde geest (zoals G. Bruning in de jaren dertig) of als een egocentrische opportunist (zoals Gary Schwartz in 1984) niet tevens de echtheid van de Gouden Helm kunnen bestrijden. Want dat kan alleen (impliceert Kelch) vanuit de erkenning dat Rembrandt géén rusteloos mens, maar een evenwichtige apollinische persoonlijkheid is geweest. Wat overigens op zichzelf heel aannemelijk lijkt.

Maar genoeg over dit argument dat geen argument is. Laten we ons liever afvragen hoe het kan bestaan

a.	dat iemand zulke nonsens debiteert, en
b.	dat hij nog wordt geloofd ook.

Om met b. te beginnen. Het heeft dunkt mij met de cultus van de Deskundige te maken. Déze deskundige bluft. Maar ten eerste bluft hij onder dekking van zijn wetenschappelijke status en van de moderne techniek. Bovendien zegt hij iets zéér onwaarschijnlijks. Iedere leek herkent immers de Gouden Helm als een Rembrandt. Wie iets evidents met zoveel stelligheid ontkent, krijgt al gauw wat Joseph Goebbels zag als het voordeel van de Grote Leugen: hij wordt geloofd simpelweg omdat niemand zich kan voorstellen dat je zoiets verzint. Ten tweede is er het zwijgen van de overige deskundigen. De meeste collega's van Kelch voelen wel, denk ik, dat het bedrog is, maar ze houden er niet van om hun nek uit te steken en ze begrijpen dat je beter collectief medeplichtig kunt zijn aan kritiekloosheid dan individueel, bijvoorbeeld, met je eigen bedrogjes te kijk te worden gezet door anderen. If I hold my tongue, they'll hold theirs. En de kritische enkeling onder de deskundigen kan meestal wel stilgehouden worden. Bijvoorbeeld door een beroep op zijn loyaliteit, door het suggereren van kwalijke motieven (afgunst, egotripperij), of door hem voor te houden dat die Kelch al zo veel langer met het onderwerp bezig is.

Blijft over de vraag waarom. Waarom verzint iemand zoiets: wat voor belang zit er achter. Daar zouden psychologieboeken eigenlijk iets over moeten zeggen. Wat ze niet doen. Er bestaan, mirabile dictu, geen academische leergangen of studies over de psychologie van laster en bedrog. En hoewel daar natuurlijk ook iets achter zit - alweer het belang van medeplichtigen, naar ik vermoed - beperk ik me hier ertoe het te signaleren.

Misschien hebt U wel eens gehoord van Herostratus. Zijn naam had eigenlijk vergeten moeten worden. Dat hadden de Ioniërs namelijk afgesproken nadat hij de tempel van Artemis in brand had gestoken. Dat was in 365 voor Chr. Echter, een Griekse geschiedschrijver hoorde er van, vond het een mooi verhaal en noemde hem toch, en zodoende zijn we op de hoogte. Waarom, is nu de vraag, deed Herostratus wat hij deed. Het antwoord is: uit ressentiment. De mensen eerden Artemis in plaats van hem, en dat verdroeg hij niet. Een geval van narcistische krenking. Hij kreeg geen waardering, omdat hij inderdaad niets waard was. Hij kreeg evenmin - omdat men hem, terecht, voor een sterveling aanzag - de eerbewijzen en de roem waar hij van nature recht op meende te hebben. Gevolg: haat, woede, maatschappijkritiek. Dat je niets kunt maken, begreep Herostratus echter, wil niet zeggen dat je niets kapot kan maken, en dat je niet wordt vereerd, betekent niet dat je geen ontzag kan afdwingen. Dus stak hij uit wraakzucht de tempel in brand. En toen was men gechoqueerd, en werd er opeens wèl notitie van hem genomen.

Net zoals nu van Jan Kelch. Die heeft ook bewezen dat hij bestaat. Want dat is, zoals bekend, ook een aspect van de homo narcissisticus: hij voelt slechts dat hij bestaat naar de mate waarin er notitie van hem wordt genomen. Esse est percipi, bestaan is waarge-

[p. 43]

nomen worden.

Naast ressentiment en de behoefte aan aandacht en ontzag is er de behoefte aan macht. Die is bij Kelch ook bevredigd. Voorlopig weliswaar en slechts ten dele, maar dat kan nu eenmaal moeilijk anders. ‘Voor de miljoenen bewonderaars’, zegt hij meelevend, ‘moet het inderdaad een grote schok zijn wanneer ze plotseling met de feiten worden geconfronteerd’; maar toch, vindt hij, ‘mogen we het publiek de eindconclusie niet onthouden, hoe pijn het ook doet’.

Gelooft hij het zelf? Het is zeker niet uitgesloten. Hij zou niet de eerste bedrieger zijn die in zijn eigen bedrog is gaan geloven. Let overigens op de bevoogdende implicatie van het laatste zinsdeel: als zou hij met de waarheid het publiek pijn doen. In werkelijkheid is het natuurlijk andersom: de waarheid doet hèm pijn. Hij is het die haar heeft willen ‘ontkennen’. Intussen, als de ‘grote schok’ maar half zo hard aankomt als hij het zich voorstelt, dan is dat inderdaad een bewijs van zijn macht. Niet iedereen kan door een simpele bekendmaking teweeg brengen dat een schilderij met miljoenen in waarde keldert, en dat mogelijk een groot aantal vereerders niet meer naar de tempel komt; in dit geval het museum in Berlijn.

Prestige - macht. Bezit hebben we nog niet gehad. Wordt de heer Kelch financieel beter van deze onderneming? Ik kan het niet beoordelen. Wat ik wel weet is dat hij geen financiële risico's loopt. Hij is als wetenschappelijk ambtenaar verbonden aan een museum, en dat betekent dat zijn salaris wordt gestort ongeacht wat voor ikonoklastische leugens hij vertelt.

Maar laten we hem geen verwijten maken. Want ten eerste staat hij niet alleen. In het interview gebruikt hij consciëntieus de eerste persoon meervoud. Ook in historisch perspectief bevindt hij zich in eminent gezelschap. Voordat Herostratus aan de vergetelheid werd ontrukt, had een andere Griekse geschiedschrijver Alcibiades in het zonnetje gezet: ook een ikonoklast. Ressentimentmensen en ikonoklasten, terroristen en beeldenstormers hebben sindsdien behoord tot de lievelingen, de uitverkoren klasse, van zowel geschiedschrijvers als journalisten, en reken maar dat ze het weten en er naar handelen.

Ten tweede: ontluistering is een genre. Weliswaar uit de aard der zaak geen officieel erkend genre, maar toch met een respectabele traditie. Je kunt geen beroemde en verdienstelijke staatsman, schrijver, ontdekker, veldheer of kunstenaar bedenken of er is wel

[p. 44]

minstens één academicus op zijn of haar devaluatie gepromoveerd. Het heet dan dat de onderzoeker kritisch en openhartig en onbevooroordeeld te werk is gegaan, en het illustere object van zijn studie stevig heeft geworteld in de ‘historische context’ waarin het thuishoort, dan wel heeft ‘neergezet’ als ‘mens van vlees en bloed’. Wat daar achter schuil gaat zijn echter bloemlezingen van contemporaine en retrospectieve laster en achterklap, waarin bijvoorbeeld Shakespeare tot plagiator, Newton tot fantast, Columbus tot slaapwandelaar of Pasteur tot geluksvogel wordt gereduceerd. ‘Honanie’ heeft iemand dat eens genoemd. De schrijver bevredigt zijn behoefte tegen een standbeeld, de medeplichtigen staan er omheen en applaudisseren voor zijn ‘moed’. Bij de literaire variant van het genre (prototype: Eminent Victorians van Lytton Strachey) is er dan ook nog een vrij groot lezerspubliek. Eén recensent met gezag behoeft maar iets te prevelen over hoe knap en hoe grensverleggend, kennisvermeerderend en ontmythologiserend, en succes is verzekerd. En zo komt iedereen aan zijn gerief.

Bijna iedereen. Want behalve ressentimentmensen (een woord van Max Scheler) bestaan er ook mensen die géén hekel hebben aan de waarheid. Nietzsche kon zich dat niet voorstellen, maar het is zo. Die krijgen zulke boeken dan ook opgedrongen. En voelen zich dan verplicht om te lezen en te genieten, en schuldig (jawel) als ze er niet doorheen kunnen komen.

Ten derde zijn er de Grote Mystificators. Mensen als Keynes, Freud, Marx, Darwin, Hegel, Rousseau, - om niet verder terug te gaan. Ze heten ontdekkers en vernieuwers en worden door hun volgelingen op één lijn gesteld met echte ontdekkers - zònder volgelingen - als Einstein, Newton en Copernicus. Maar ze hebben in feite niets ontdekt, behalve nieuwe manieren om oude koeien uit de sloot te halen. Nieuwe verpakkingen voor het oude, oeroude, ressentimentsevangelie. En nieuwe manieren om de bourgeoisie te choqueren. Sinds Hegel dekken ze zich in met het prestige van wetenschap en vooruitgang. Natuurlijk steken ze niet allemaal telkens dezelfde tempel in brand. Rousseau mikte speciaal op de conventies, Darwin (al durfde hij er nooit voor uit te komen) op de godsdienst, Marx op het burgerlijke ideaal van vreedzame coëxistentie binnen de samenleving, Freud op het taboe van de sexualiteit, Keynes op de heilige koe van het particuliere initiatief.

En terwijl de taboes langzamerhand opraken, neemt het ressentiment, de Verelendung, alleen maar toe. ‘Er is een tijd geweest’, zegt één zo'n ressentimentmens, ‘waarin het méér dan onbehoorlijk was ergens zelfs maar het kleinste vraagtekentje bij te plaatsen en de bewonderaars uit hun droomwereldje terug te roepen’. Een typerende uitspraak. Waar hebben we dit eerder gehoord? Het is de taal van de ikonoklasten, de taboedoorbrekers. Wat opvalt en treurig maakt, is dat zulke mensen nooit eens blij zijn met de vooruitgang die ze hebben geboekt. Niet zodra is er een tempel in brand gstoken of ze beginnen te klagen dat dat vroeger niet eens mocht, tempels in brand steken. Nauwelijks ligt er één in de as of ze gaan alweer zaniken over de tempels die nog overeind staan. Wat is die vooruitgang waard, vraag je je dan af, als zelfs haar pleitbezorgers en hulpverleners er geen lol aan beleven?

Boven geciteerde uitspraak is van Jan kelch. Hij is het die zo graag ‘bewonderaars uit hun droomwereldje’ wil ‘terugroepen’. Het is inmiddels duidelijk wat hij bedoelt. En het moet erkend worden, dat de tijd er rijp voor is. Want niemand maakt zich meer druk; een onmiskenbaar teken van ‘vooruitgang’ of ‘Verelendung’ of hoe je het maar wil noemen. Niemand, naar mijn weten, noemde regisseur Walter van der Kamp een knoeier en geschiedvervalser om de manier waarop hij in die TV-productie van 1984 Willem van Oranje liet ‘neerzetten als een man van vlees en bloed’, dus als een kneus en een stumper, niks méér dan Walter van der Kamp zelf. Niemand zegt er wat van dat ressentimentmensen op een ministerie blijkbaar hebben besloten om op onze bankbiljetten de grote mannen te laten wijken voor... grote vrouwen? Nee, voor grutto's! (Niemand herinnert zich in dit verband de tedere zoöfilie van vegetariërs als Himmler en Hitler, of het feit dat de dieren in het Derde Rijk ook al zo goed werden beschermd, beter in elk geval dan de mensen). Niemand maakt zich druk om Bernard Crick's vervalsende biografie van Orwell. Iedereen is verrukt van Milos Formans beeld van Mozart. Iedereen lijkt de racist Jesse Jackson serieus te nemen en praat met eerbied over die andere praatjesmaker, bisschop Tutu. Alsof er alleen blanke ressentimentmensen kunnen bestaan.

En blijkbaar zijn de echte kenners van Rembrandt dood of met pensioen. Anders zouden Gary Schwartz en Jan Kelch nog wat hebben gewacht met hun offensief. Maar nee, de tijd is rijp, en dat betekent zoals alle revolutionairen weten, dat je je coup kunt plegen als een Blitzkrieg: dus zonder noemenswaardige risico's. Zonder het risico, met name, op verzet van betekenis te stuiten.

[p. 45]

Het fijne, ‘profetische’, gevoel daarvoor kan aan deze mensen niet worden ontzegd. Het is dan ook geen toeval dat alle revolutionairen een inductivistische wetenschapsopvatting hebben. Ja, ook degenen die niet weten wat inductivisme betekent. Inductivisme betekent dat je begint met een beginconclusie en dat je vervolgens onderzoekt, induceert (bevestigende feiten verzamelt) en afwacht net zolang tot de tijd rijp is om haar als eindconclusie publiek te maken. En dan maar hopen, natuurlijk, dat je niet ergens een kritische en onvervaarde professor over het hoofd hebt gezien. Darwin wachtte meer dan twintig jaar met het publiceren van zijn natuurevangelie, en toen het zover was deed hij het nóg in zijn broek. Het liep goed af, zoals wij weten. De tijd was dus inderdaad rijp.

Nog een laatste merkwaardigheid wil ik vermelden. Dat is dat kunsthistorische ikonoklasten als Schwartz en Kelch geen eigen smaak of mening hebben. Zo kom je er niet achter wat Kelch zèlf van de Gouden Helm vindt. Hij haat de bewonderaars, dat is alles waar je van op aan kunt. Maar dat het doek

[p. 46]

als een meesterwerk kan worden herkend en bewonderd ongeacht wie het heeft geschilderd, ik geloof niet dat dat bij Kelch is opgekomen. Evenmin lijkt hij te weten dat er mensen zijn die Rembrandt bewonderen om zijn doeken en niet, omgekeerd, zich verplicht voelen (zoals hijzelf) de doeken te bewonderen omdat ze aan Rembrandt worden toegeschreven. ‘Het doek moet geschilderd zijn’, zegt hij in alle onnozele ernst, ‘door een van zijn begaafdste leerlingen’. Een rusteloos persoon, weten we inmiddels, maar wie dan? Wie van Rembrandts meest begaafde leerlingen was zo'n adembenemend knappe imitator van zijn stijl, en tevens een rusteloos type? Kelch zegt, letterlijk, dat er ‘op dit moment nog drie of vier in aanmerking komen’. Echt waar: drie of vier. Drie of vier rusteloze types, met een heel ander karakter dan de meester derhalve, maar schilderend in de zelfde stijl en kwalitatief geenszins zijn mindere. En toch onbekend.

Ja hoor. Enfin. Het ongelofelijke is, nogmaals, dat Kelch serieus wordt genomen. Zijn verdienste is het aangevoeld te hebben dat het zo zou zijn. Het feit zelf kan hem niet worden toegerekend.

Het is best mogelijk, intussen, dat Kelch al heeft bedacht wie de ‘echte’ schilder van de Gouden Helm moet zijn. Dat hij daar dus al een beginconclusie over heeft. (Niet een hypothese, want die kan worden bedorven door de feiten). Als het zo is, zal hij heel wat inductie hebben gepleegd voordat hij de eindconclusie bekend maakt.

Ik ben er niet nieuwsgierig naar. Wat mij betreft mag er een eind komen aan deze vooruitgang. De tijd kan best wat minder rijp. Graag zelfs.