Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 12]

Arbeidstijdverkorting voor politici
P. Bordewijk

Een van de vele verplichtingen die voortvloeien uit het wethouderschap is het regelmatig bezoeken van de vergaderingen van de plaatselijke partijafdeling. In Leiden houdt de Partij van de Arbeid die vergaderingen meestal op vrijdagavond. Zo vermijdt men het onderscheid tussen degenen die de volgende ochtend weer vroeg moeten werken en degenen die meer mogelijkheden hebben hun werk zelf in te delen. Ook zijn er geen vergaderingen van raadscommissies op die avond, zodat alle raadsleden aanwezig kunnen zijn. Tenslotte blijkt dat veel leden het prettig vinden na een week werken een avond aan iets heel anders te besteden.

Bij mijn collega's is de vrijdagavond minder populair, evenals bij hun directe achterban: ‘Moet je nu alweer weg?’. Afdelingsvergaderingen betekenen het beantwoorden van onverwachte en soms lastige vragen, het risico van moties waarin om half twaalf 's avonds een gedeelte van het beleid onderuitgehaald wordt, en als het even meezit na afloop van de vergadering nog aan de bar geconfronteerd worden met een persoonlijk probleem. Werken dus. Dat mag echter geen reden zijn om te klagen, want een mens weet waaraan hij begonnen is.

Anders wordt het echter, wanneer zo'n avond gewijd is aan arbeidstijdverkorting, en daarbij arbeidstijdverkorting voor politici als een van de issues wordt opgevoerd. Zo kom je in de tegenstrijdige situatie aan de ene kant te werken op een moment dat een normaal mens liever met een goed glas wijn in de vrije natuur een goed boek leest, en tegelijkertijd je te moeten verdedigen dat je zo veel werkt. Daarmee is de vraag naar arbeidstijdverkorting voor politici echter nog niet onzinnig.

Er zijn drie redenen om daar serieus over te praten. In de eerste plaats hebben politici een voorbeeldfunctie. Het blijkt het moeilijkst arbeidstijdverkorting in te voeren voor werknemers in leidinggevende posities, die zich erop beroepen, dat hun werkzaamheden zozeer met elkaar samenhangen, dat verdeling over meer mensen niet mogelijk is. De betrekkelijkheid daarvan blijkt wanneer mensen gevraagd worden voor statusverhogende werkzaamheden buiten de eigen werkorganisatie. in plaats van het overnemen van een deel van de werkzaamheden in het huishouden. Maar dit soort weerstand wordt gelegitimeerd wanneer politici van zichzelf zeggen dat zij dag en nacht in touw moeten zijn om arbeidstijdverkorting voor anderen mogelijk te maken.

In de tweede plaats betekent het tijdsbeslag van veel politieke functies, dat ze daarmee voor een groot aantal mensen ontoegankelijk worden, met name voor vrouwen met kleine kinderen. Dat komt een eerlijke verdeling van macht tussen mannen en vrouwen niet ten goede.

In de derde plaats is lang niet elke politicus op den duur gelukkig met het beslag dat zijn functie op zijn tijd legt en dat kan voor politici persoonlijk een motief zijn om arbeidstijdverkorting na te streven.

Het is niet zo, dat arbeidstijdverkorting voor politici ook tot meer banen zal leiden, omdat reeds nu de salarissen van politici zich ontwikkelen conform die van ambtenaren met een volledige aanstelling, die worden gekort (in termen van koopkracht) op grond van de overeengekomen arbeidstijdverkorting. In de collectieve sector ontstaan nieuwe banen niet rechtstreeks doordat mensen minder gaan werken, maar doordat ze minder salaris krijgen, wat het mogelijk maakt nieuwe mensen aan te stellen. Daaraan leveren politici een even grote bijdrage als anderen.

Wanneer politici toch niet minder gaan werken, treedt in feite een verschuiving op binnen hun functie van betaalde naar onbetaalde arbeid. De meeste politici komen niet aan hun aanstelling door te schrijven op een advertentie in de krant, maar via onbetaalde functies in hun politieke partij, die weliswaar ook een aanzienlijke aandacht kunnen vragen, maar toch het karakter houden van iets dat men vrijwillig doet en dat een zekere afwisseling met zich meebrengt ten opzichte van het beroepsmatige werk.

[p. 13]

Wanneer men vanuit die situatie de lang begeerde overstap naar een full-time functie in de politiek maakt, komen de uren uit het oude beroep beschikbaar voor de politiek, maar blijft de tijd die men daarnaast al aan de politiek besteedde als vanzelfsprekend voor de politiek beschikbaar. Zo komt men aan lange werkweken, waarbij men zich echter langzamerhand gaat realiseren, dat de vrijdagavond waarop men vroeger uit belangstelling en uit vrije keuze de vergadering van de partijafdeling bezocht, een keiharde verplichting is geworden. Deze verschuiving zal altijd blijven bestaan en moet aanleiding zijn tot enige scepsis over de mogelijkheden voor arbeidstijdverkorting in politieke functies. Wanneer men de honorering van dergelijke functies niet in de eerste plaats ziet als een vergoeding voor het verrichte werk, maar als een schadeloosstelling voor de gederfde inkomsten uit het oorspronkelijke beroep (de term ‘vrijgestelde’ verwijst hiernaar), ligt het wel voor de hand, dat deze schadeloosstelling wordt aangepast aan de algemene ontwikkeling van de arbeidstijd, maar niet dat de hoeveelheid werk die politici verrichten zich daar direct aan aanpast.

De meest voor de hand liggende methode is de uitbreiding van vertegenwoordigende en besturende lichamen. Wat is logischer dan om bij vijf procent arbeidstijdverkorting het aantal leden in de Tweede Kamer met vijf procent uit te breiden? Toch denk ik niet dat dat tot enige taakverlichting leidt, misschien zelfs wel tot het tegendeel. Het is bijvoorbeeld niet denkbeeldig, dat door de verlaging van de kiesdrempel die daarmee gepaard zou gaan, er nog een fractie bij zou komen, waarmee de totale hoeveelheid politiek werk toeneemt. Voor wat de grotere fracties betreft, zijn er geen aanwijzingen dat uitbreiding van een fractie tot een vermindering van de werkdruk leidt. Die is in een grote fractie niet kleiner dan in een kleinere. Er is ook geen aanwijzing, dat na beëindiging van de R.S.V.-enquête, de PvdA-kamerfractie opgelucht adem haalde dat hun collega Van Dam weer voor het normale kamerwerk beschikbaar was. Integendeel: hoe groter een fractie is, hoe meer inspanning het een kamerlid kost om de mensen in het land van zijn bestaan te overtuigen. Vandaar de stroom schriftelijke vragen en moties en als dat niet voldoende helpt, de deelname aan de Sterrenslag.

Bij besturende colleges, zoals colleges van B. en W. en Gedeputeerde Staten, ligt dat anders, omdat daar naast de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het geheel, waarvan spreiding over meer mensen geen tijdsbesparing oplevert, ook tot op zekere hoogte een taakverdeling bestaat, zoals dat ook in de ministerraad het geval is. Op het niveau van gemeente en provincie is het formaliseren daarvan echter staatsrechtelijk onmogelijk, zodat uiteindelijk ieder lid aanspreekbaar blijft voor de hele gang van zaken. Wanneer men serieus tot taakverlichting voor politici wil komen, zal men hier wat aan moeten doen en daar onder andere bij de nieuwe gemeentewet rekening mee moeten houden.

Een bijzondere vorm van taakverdeling tussen politici die men wel hoort verdedigen is de duo-baan, waarbij salaris, werkzaamheden en bevoegdheden van één functionaris over twee verdeeld worden. Ik zie niet goed hoe dat kan zolang de meeste politieke functies zelf al gedeelde functies zijn, waarbij de standpuntbepaling in fractie en/of college een substantieel deel van de functie uitmaakt. Voor de duo-politicus gaat het overleg met de partner over hoe die stem moet worden uitgebracht al snel zo veel tijd kosten, dat de duo-politicus evenveel tijd besteedt aan zijn baan als de gewone politicus, maar tegen de helft van het geld. Omdat deze constructie vooral bedoeld is om vrouwen meer kansen te geven, kan dat ertoe leiden, dat zij in de politiek minder gaan verdienen dan mannen, wat in strijd is met de wet gelijke behandeling.

De kans is groot dat een duo niet gevormd zal worden uit twee mensen die zichzelf daarvoor aangemeld hebben, maar dat een politieke partij door mensen met een verschillende aanpak tot één duo te combineren een bepaald evenwicht zal nastreven, of dat onderhandelingen bij de collegevorming ertoe leiden dat leden van twee verschillende partijen tot één duo worden gecombineerd, die dan elk apart hun gezamenlijke inbreng in het college tegenover hun achterban mogen verdedigen. Dat wordt nachtwerk.

Meer mogelijkheden biedt een verbetering van de ondersteuning van politici. Dit kan leiden tot een vermindering van de werkdruk op politici zonder dat daar nieuwe competentieconflicten voor in de plaats komen. Men moet alleen de mogelijkheden daarvan niet overschatten. Voor kamerleden geldt niet dat de ondersteuning die ze de laatste decennia gekregen hebben, tot een vermindering van de werktijd geleid heeft en bestuurders worden al ondersteund door ambtelijke staven. Ook bij deze vorm van verdeling van politiek werk moet er tegen gewaakt worden, dat politici door hun partij of door anderen met ondersteuners opgescheept worden, die in feite tegenspelers zijn. De functie van staatssecretaris heeft zo'n ontwikkeling doorgemaakt. Er zullen

[p. 14]

weinig mensen veronderstellen, dat een aanzienlijke arbeidstijdverkorting voor ministers kan worden bereikt door het aantal staatssecretarissen drastisch te vergroten.

Wanneer men het probleem van de lange werktijden van politici wil aanpakken vanuit de werkdruk, zal men methoden moeten kiezen, waarbij de verantwoordelijkheid die politici hebben, wordt beperkt tot een kleiner terrein. Dit kan door binnen een bestuurslaag meer te delegeren aan individuele bestuurders. Zoals gezegd is daar op het niveau van provincie en gemeente een wetswijziging voor nodig, die helaas slechts door weinigen wordt voorgestaan. Belangrijk zou ook kunnen zijn een duidelijke afbakening van bevoegdheden tussen bestuursorganen. Ook vorming van deelgemeenten zou moeten kunnen helpen.

Dat alles werkt echter alleen in een politieke cultuur, waarin politici, als ze met een probeem geconfronteerd worden, zich kunnen permitteren om te zeggen dat het hun bevoegdheid niet is en kunnen doorverwijzen. In werkelijkheid zijn politici in een voortdurende onderlinge concurrentieslag verwikkeld waarbij het er vooral om gaat op positieve wijze in de publiciteit te komen.

De functie van politicus is nu eenmaal niet een ambachtelijke, waarbij men er recht op heeft in zijn functie gecontinueerd te worden zolang anderen niet aantonen dat men disfunctioneert, maar eerder vergelijkbaar met die van de kruidenier op de hoek, die elke dag opnieuw afhankelijk is van de beslissing van de mensen waar ze hun boodschappen halen, of van de beroepsvoetballer, die elk jaar opnieuw moet afwachten of hij een contract krijgt. Zonder dat er van eigen falen sprake is, kan men daarbij toch uitgeschakeld worden wanneer iemand anders het beter doet. De praktijk leert dat men in die situatie er beter aan doet geen interviews af te geven. Tegenover de mogelijkheid uitgeschakeld te worden zonder dat van eigen falen sprake is staat, dat voor politici, evenals voor de kruidenier op de hoek, geen leeftijdsgrens geldt.

Omdat men als politicus in een voortdurende concurrentie-positie zit, kan men het zich niet permitteren aan alles voorbij te gaan waar men zelf geen bevoegdheden heeft, wanneer men dat zelf al zou willen. Integendeel, juist waar men geen bevoegdheden heeft valt er vaak het meest te scoren. En dus gaat wethouder De Wit in ontwikkelingshulp en stelt kamerlid Jansen vragen over fietspaden op de Veluwe of de onroerend-goedbelasting in Rommeldam. Dat hoeft overigens niet alleen voort te komen uit een behoefte zich te profileren: politici zijn nu eenmaal mensen die opvattingen hebben over hoe de wereld geregeerd moet worden en daar, zolang ze de kans hebben, graag zo veel mogelijk van willen realiseren. Maar het streven naar taakverlichting voor politici blijft op die manier wel dweilen met de kraan open. Wil men toch tot arbeidstijdverkorting komen, dan zal dat moeten gebeuren door de beschikbare tijd te beperken.

In dit verband is het interessant hoe men aankijkt tegen nevenfuncties van politici. Er is een tendens geweest om nevenfuncties zoveel mogelijk onmogelijk te maken vanuit de gedachte van spreiding van macht. Men begint hiervan terug te komen, omdat het kan leiden tot een maatschappelijk isolement van politici. Vanuit de gedachte van arbeidstijdverkorting en verdeling van werk lijkt het stimuleren van nevenfuncties onverstandig. Men kan echter ook zeggen dat van het aanvaarden van nevenfuncties een matigende invloed uitgaat op de tijdsbesteding aan de hoofdfunctie en daarmee ook op de tijd die anderen aan zo'n functie moeten besteden om te kunnen blijven concurreren, zij het dat ook nevenfuncties kunnen dienen om de support te verzamelen die nodig is om zich in de hoofdfunctie te handhaven.

Misschien zouden politieke partijen er bij de kandidaatstelling van een full-timefunctie vanuit moeten gaan, dat kandidaten die hun huishouding overlaten aan een partner die geen eigen werk buitenshuis heeft voor minstens 25 uur per week, daarmee anderen oneerlijke concurrentie aandoen. Net als sportlieden die doping gebruiken, zouden zulke kandidaten moeten worden gediskwalificeerd. Maar misschien bereikt men daarmee ook alleen maar, dat sommige mannelijke politici hun vrouwen moreel chanteren om achter de kassa van Albert Heyn te gaan zitten, zonder zelf een vinger in het huishouden uit te steken.