Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 43]

Het idee van lezen
K.L. Poll

Wat hierna komt - In een Notice sur la vie en les écrits de Vauvenargues, uit 1806, schrijft een onbekende ‘M. Suard de l'Académie française’:

‘Il est dans la nature des choses qu'une époque de goût succède à une époque de génie, et malheureusement cela n'arrive pas toujours.’

Het zou mooi zijn als het dit keer wel gebeurde - als in de volgende eeuw niet de uitzonderlijke, en afzonderlijke, talenten op een beperkt kennisgebied de toon in de cultuur aangaven, maar de bindende, universele, relativerende ‘goût’ van velen. Van, bijvoorbeeld, de Suards onder ons die bereid zijn hun stellige beweringen over wetmatigheden te laten volgen door dat innemende ‘et malheureusement cela n'arrive pas toujours.’

Zwijgend Amsterdam - Laatst heb ik, in een serie artikelen over de burgerlijke cultuur, in NRC Handelsblad, de universitaire intellectuelen beschuldigd van bangheid en onbenulligheid - vooral op momenten dat ze zich schrap zouden moeten zetten tegen de Haagse, departementale dwingelandij. Ik had ook een voorbeeld bij de hand - dat heb ik er uitgelaten. De anekdote die als bewijsstuk had moeten dienen zou in een generaliserend betoog te veel nadruk hebben gekregen. Daarom nu hier.

Het was bij de feestelijke opening van het letterengebouw van de universiteit van Amsterdam, in september 1984. Ik deed mee aan een forum, onder leiding van M. Brands, voor een zaal vol stafleden en studenten. Zelden heb ik een zo timide en ideeënloos gezelschap van beroepslezers meegemaakt als die middag. Toen de directeur-generaal voor hoger onderwijs en wetenschappen, R.J. in 't Veld, de leden van de literaire faculteit - die zich angstig afvroegen wat eigenlijk het doel van hun werk was en of zij op den duur niet geheel wegbezuinigd zouden worden - toevoegde, dat ze eens wat meer moesten bijverdienen door werkjes voor de overheid op te knappen, of voor het bedrijfsleven, was er niemand die daar tegen inging. Erger nog, de Groningse historicus Ernst Kossmann, te gast in Amsterdam, stak zijn vinger op om te vertellen dat de Groningse geschiedkundigen van de universiteit In 't Veld al op zijn wenken bedienden. Zij waren in opdracht bezig de geschiedenis te schrijven van een departement. ‘Van welk?’, vroeg In 't Veld nors. ‘Van Binnenlandse Zaken’, zei Kossmann met blije, verwachtingsvolle ogen. ‘Niet het leukste departement, lijkt me’, zei In 't Veld onnavolgbaar hardhandig - en Kossmann, en de zaal, en de voorzitter van het forum, ze zwegen allemaal beduusd.

Nederigheid - De staat zuigt het engagement uit de kunst weg. IJveraars voor een derde televisienet voeren een advertentiecampagne met als slagzin ‘Een beetje cultuur, mag dat?’ Die zin, die retorische vraag, is typerend voor de macht van de staat over het culturele leven, en ook voor de macht van reclamebureaus.

Bovendien is het, net als vroeger bij de Christelijke nederigheid, een zin waar de zelfvoldaanheid aan alle kanten doorheen steekt. Zoals gelovigen, in hun ootmoed, menen de waarheid in pacht te hebben, zo hebben de pleiters voor een extra tv-net volgens zichzelf de cultuur in pacht.

Goed en kwaad - Daar schrijf ik graag over - niet omdat ik het verschil zo goed weet, maar omdat het onderwerp me ligt.

Niet iedere theoloog gelooft in God. Niet iedere dominee gelooft in zichzelf als God.

Klein en groot - Theodor Fontane in een brief: ‘Ich behandle das Kleine mit derselben Liebe wie das Grosse, weil ich den Unterschied zwischen klein und gross nicht recht gelten lass; treff'ich aber wirklich mal auf Grosses, so bin ich ganz kurz. Das Grosse spricht für sich selbst; es bedarf keiner künstlerischen Behandlung, um zu wirken.’

De P.C. Hooftprijs - Het is nu ongeveer een jaar geleden dat minister Brinkman en de zij-

[p. 44]

nen besloten de P.C. Hooftprijs niet aan Hugo Brandt Corstius toe te kennen. Ik heb er sindsdien een paar keer over geschreven en ik merk aan mijn omgeving - bij NRC Handelsblad en ook op een bijeenkomst van Hollands-Maandblad-medewerkers - dat bijna niemand het met me eens is. Ofwel men vindt dat Brinkman groot gelijk had ofwel men oordeelt de prijsweigering niet van voldoende belang om er nog langer over door te praten.

‘Het zit je blijkbaar nogal hoog’, zei een kennis, op die vriendelijk-neerbuigende toon van totale onverschilligheid waar ik niets tegen in weet te brengen.

Hoe is dat toch mogelijk? Heeft iemand wel eens de tekst gelezen van de redevoering die minister Brinkman in de Tweede Kamer hield? Het was een rede die hij duidelijk helemaal of grotendeels zelf had geschreven, het pleidooi van een oud-advocaat. De lezer moet zich de situatie weer even voor de geest halen: een minister van cultuur verdedigt tegenover het parlement waarom hij - en met hem het kabinet en zelfs, zoals Lubbers verklapte, de koningin - aan een bepaalde schrijver geen prijs wil geven hoewel een jury unaniem een kandidaat heeft voorgedragen.

Zoiets kan, zoiets mag, geen twijfel aan - ministers hoeven niet klakkeloos alles uit te voeren wat adviescommissies adviseren. Hoewel, literatuurjury's zijn geen gewone adviescommissies. Ze bestaan uit mensen die om hun individuele kwaliteiten door de minister zelf zijn uitgenodigd. Het zijn onafhankelijke buitenstaanders die niets te maken hebben met de overheid en die niet geacht worden dienst te doen als vertegenwoordigers van een of andere organisatie.

Die commissie kiest een schrijver, ter bekroning, en die individuele schrijver belandt daardoor, buiten zijn eigen toedoen, in de machtssfeer van de uitvoerende overheid, en in de publiciteit die van het ministerie uitgaat. Hij wordt, zou men kunnen zeggen, in het openbaar voorgedragen voor de ridderorde van de P.C. Hooftprijs. Bij andere ridderordes gaat dat in het geheim, om iemand de schande van het publieke neewoord te besparen - bij de literatuur niet.

Als een minister besluit zijn veto uit te spreken, dient hij zich wel goed te realiseren wat hij doet: een losse burger zwart maken op het moment dat die burger door vijf gerenommeerde medeburgers - als ze dat niet waren had de minister hen niet als adviseurs uitgenodigd - voor bekroning wordt voorgedragen.

Door het besluit van minister Brinkman, en van het hele kabinet, verkeerde de onderscheiding in haar tegendeel. Brandt Corstius kwam niet op de troon terecht, maar aan de schandpaal.

Ik weet wel dat er vervolgens een groot tumult losbrak, dat het slachtoffer in de journalistieke en literaire wereld onder de solidariteitsbewijzen werd bedolven, en dat het Amsterdamse Fonds voor de Kunst zelfs op de onzalige gedachte kwam, bij wijze van politiek tegengebaar, hem zomaar, van de ene dag op de andere, zonder aparte jury, zonder nieuw juryrapport, de Amsterdamse essayprijs te geven - maar dat alles neemt niet weg dat de rijksoverheid zich veroorloofde, met al het gezag dat zij bezit, één van haar onderdanen te brandmerken met oneer en schande.

P.C. Hooftprijs, vervolg - Wat, zal het nageslacht vragen, had die Brandt Corstius dan misdaan en hoe kwam het dat die algemeen geachte, door de minister zelf om advies gevraagde, jury van die misdaden niet op de hoogte was? Ach, lief onnozel kleinkind, zullen wij dan moeten zeggen, het was nog veel krasser dan je denkt. Wat de minister slecht vond in het werk van die man was nu net wat de jury er, onder andere, zo in bewonderde. Wat was dat dan, vraagt het kind door, had de minister zelf de boeken gelezen en de krantestukjes van die beroemde en beruchte columnist? Nee, zullen wij dan moeten antwoorden, de minister zei wel dat de bijna-bekroonde schrijver ‘mensen opzettelijk en bij herhaling tot in het diepst van hun ziel’ kwetste, maar hij beschikte niet over voldoende kennis van het werk om ook maar één voorbeeld te kunnen noemen.

Dat was namelijk het nog altijd ongelooflijke van die redevoering in de Tweede Kamer: Brinkman zei zeker twintig keer dat Brandt Corstius de mensen kwetste, maar hij gaf geen enkel citaat om zijn beschuldiging te staven. Hij beweerde, zonder een spoortje bewijsmateriaal, dat de voor lauwering voorgedragen schavuit ‘stelselmatig sarrend en schofferend de grenzen van het fatsoen in ruime mate overschrijdt’ - en de Kamervoorzitter liet hem rustig doorpraten!

Die voorzitter zei niet: ‘Wanneer u hier, meneer de hooggeachte bewindsman voor cultuur, in deze meest eerbiedwaardige vergaderzaal van het land, een burger met naam en toenaam van zulke wandaden beticht, wilt u ons dan tenminste één zin, één passage voorlezen waardoor u uw beschuldiging controleerbaar en bespreekbaar maakt? En als u dat niet kunt, of niet wilt, zoudt u dan zo vriendelijk willen zijn op uw beurt de grenzen van het fatsoen iets beter in het oog te houden door uw taal te matigen?’

[p. 45]

Ik was erbij, die middag in de Tweede Kamer, met eigen ogen en oren. Nooit heb ik het willen aannemen, in mijn gezagsgetrouwe onschuld, maar nu maakte ik het zelf mee: schrijvers zijn vogelvrij, die mogen in het parlement door ministers en Kamerleden naar hartelust worden uitgescholden voor de rotste vis.

De jurist-minister zei verder: ‘Daarbij doet hij (Brandt Corstius) uitspraken, waarbij mensen op grond van hun andere mening bejegend worden op een wijze waarbij redelijkerwijze kan worden aangenomen, dat het morele schade aan hun persoon oplevert en waarbij redelijkerwijze ook kan worden aangenomen dat het de bedoeling van de auteur is om deze schade toe te brengen. Of men dat nu karaktermoord, verbaal terrorisme of wat ook wil noemen, laat ik nu maar in het midden.’

Ben ik nu gek, overdrijf ik, wanneer ik zeg dat die passage uitermate onbehoorlijk is? Een minister van cultuur begeeft zich in overwegingen die van oudsher een rol spelen in het strafrecht, bij het bepalen van strafbaarheid, bij de vraag, bijvoorbeeld, of iemand zich schuldig heeft gemaakt aan godslastering, belediging, smaad. Die minister weet dat het hem niet vergund is op de stoel van de rechter te gaan zitten. Hij probeert zijn gehoor te imponeren met rechterlijke overwegingen, en tegelijkertijd is hij zo verstandig die overwegingen niet in verband te brengen met een erkend strafrechtelijk misdrijf, zoals belediging. Later, in de discussie, zei hij het zelf: ‘Wij weten toch allemaal wat het verschil is tussen grieven en beledigen. Beledigen is een strafrechtelijke term en die bent u in mijn hele betoog niet tegengekomen.’

De slimmerik. Maar ook: de schurk. Ten eerste is het verschil tussen grieven en beledigen minimaal, maar ten tweede, veel belangrijker, over het begrip ‘beledigen’ bestaat een uitvoerige jurisprudentie, over de vraag welke uitlatingen wel en welke niet als strafbaar gelden. Die uitlatingen moeten dan, uiteraard, door de aanklager worden genoemd. Daar, bij de strafrechter, wordt niet alleen de al dan niet beledigde beschermd, maar ook degene die van belediging wordt beschuldigd.

Brinkman deed in het citaat van daarnet nog iets ongepasts: hij neemt twee vernietigende kwalificaties over - van M. Brands die Brandt Corstius in NRC Handelsblad ‘verbaal terrorisme’ en ‘Rufmord’ verweten had - en hij laat dan vervolgens in het midden of hij die vernietigende kwalificaties overneemt.

Natuurlijk kwetst Brandt Corstius de mensen die hij kritiseert. Dat doet iedere criticus, door iemand dom te noemen, of een bedrieger, of een fascist - zelfst de kleinste aanmerking ervaart het slachtoffer als pijnlijk. Voor je het weet loop je over straat met een blazoen vol mest, zeker de mensen die er hun beroep van hebben gemaakt in het openbaar uitspraken te doen. Dat geeft niet, zo is de literatuur, zo is de politiek. Het enige wat je van elkaar vragen mag is adstructie, voorbeelden, controleerbaarheid.

[p. 46]

Lessing schreef: ‘Jeder Tadel, jeder Spott, den der Kunstrichter mit dem kritisierten Buch in der Hand gut machen kann, ist dem Kunstrichter erlaubt’.

Minister Brinkman speelde voor kunstrechter zonder ook maar één keer een boek of een krant in de hand te nemen, zonder, naar alle waarschijnlijkheid, het werk van Brandt Corstius überhaupt te kennen. Dat tekende hem. Dat tekende ook de Kamerleden die zijn vonnis bekrachtigden.

Een overheid - dus: de functionarissen die op een bepaald ogenblik, in een bepaald geval, de overheid vertegenwoordigen - heeft niet de bevoegdheid uitspraken te doen over de vraag of individuele burgers fatsoenlijk zijn. Dat is geen term waarvan de betekenis in het recht vastligt, net zo min als van ‘kwetsend’, ‘sarrend’, ‘schofferend’, ‘tot in het diepst van de ziel raken’.

Bagatel - In zijn Leidse Verwey-lezingen heeft ook Gerard Reve zich over de zaak Brandt Corstius uitgesproken. Hij zei, met en passant een trapje in mijn richting:

‘Niet om politieke redenen, zoals men wel beweert, maar omdat de betrokken auteur door een stortvloed van onsmakelijke, elke grond ontberende en bovendien bij de Wet strafbare beledigingen zijn schrijfsels ongenietbaar maakte, heeft kortelings een Nederlandse minister die auteur de Nobelprijs voor Nederland en Overzeese Gebiedsdelen mijns inziens terecht onthouden. Deze gang van zaken was geen “oorlog tegen de literatuur”, zoals een dagbladschrijver heeft beweerd, maar een beslissing die van werkelijkheidszin en van de wil tot handhaving van recht en Wet getuigde. Hoever het ooit nog komt, weet ik niet, maar het is gelukkig nog niet zo ver dat de Nederlandse overheid misdrijf met een prijs beloont.

Ik besteed slechts aandacht aan deze, met de geveinsde verontwaardiging over vermeend onrecht door hersenloze lieden tot een soort nationale ramp uitgeroepen bagatel, om aan te tonen dat men met veel soorten woordgebruik zijn doel kan bereiken, behalve met het beledigend woordgebruik. Maar misschien kreeg de betrokken auteur wel precies datgene wat hij zocht, want als schrijver met een medisch bevestigde “psychopatische onderbouw” kan ik U verzekeren, dat psychopaten doorgaans zéér goed weten wat zij willen.’

Gerard Reve weet ook zéér goed dat het een groot verschil maakt of je jezelf, met de ijdelheid van de zelfspot, tot psychopaat uitroept, of je tegenstander. Het eerste is een gewoonte van de clown, het tweede van de tiran.

Sub specie aeternitatis - Na jaren van afwezigheid kwam een oude dame terug in haar geboortedorp. Zij bracht een bezoek aan de begraafplaats, in gezelschap van haar kleinzoon - die het verhaal vertelde.

Zeker tien minuten liep zij zwijgend rond. Ze boog zich over grafsteen na grafsteen om de inscripties te lezen. Plotseling klapte zij in haar handen en riep vrolijk: ‘Ha, ik ken hier iedereen!’