Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 41]

Het idee van lezen
K.L. Poll

Drie soorten - Er zijn dichters die ik niet helemaal vertrouw - in tegenstelling tot de dichters die ik helemaal niet vertrouw, zoals Huub Beurskens en Anton Korteweg. Die anderen, de dichters bij wie ik soms denk: nee, het is goed, precies zuiver van woordkeus en toon - zoals Rutger Kopland en Jan Eijkelboom - die laten toch te veel wichtig-macherei afdrukken om als lezer ooit definitief te durven zeggen: jij bent mijn vriend en voorbeeld, door dik en dun, jij mag je vergissen zoveel je wilt. Dat denk ik wel bij Hans Faverey en Ida Gerhardt.

Stelling en vraag - De poëtische ruimte is geen wijkplaats voor het onverstand. Of wel?

Tijd en plaats - Lezen overbrugt plaatsverschil en tijdverschil. Dat is niet bij wijze van spreken, het is echt zo. Ik schrijf dit nu op, aan het eind van een pagina, aan het eind van een zondagmiddag, op de zoveelste januari, in Den Haag, enzovoort. Men - anderen of ik - leest het later en elders. Elders niet altijd, later wel. Iets van wat ik nu aan het doen ben, komt een onbekend aantal keren terug in de aandachtssfeer van een bewegend bewustzijn - om het wat overdreven nadrukkelijk te zeggen. Het geeft bij het schrijven een gevoel van de goden verzoeken, alsof ik bezig ben met iets verbodens en onverantwoords. Wie het leest weet wat over mij, ik weet niets over wie het leest. Lezen legt alleen een verband in teruggaande tijdsrichting, van nu naar vroeger. De letters zijn geen voortekens, maar natekens. Ik kan, in wat voor bochten ik me ook wring, nu niets lezen van wat later geschreven zal worden.

In de natuur is dat anders, enigszins anders tenminste. Ook daar is het heden te beschouwen als mededeling over vroeger, maar bovendien is er van alles dat toekomst aankondigt, knoppen die bloemen voorspellen, een onweerslucht, een septemberwind die laat voelen dat de herfst nadert.

De opkomst van het schrift, en later van het veelvoudig vermenigvuldigde schrift, zal er vast toe hebben bijgedragen, dat ons ruimte- en tijdbesef nog verder van dat van de omringende dieren is weggegroeid dan het toch al was door de praattaal.

Gesteld dat de hoeveelheid inlichtingen die het brein kan verwerken beperkt is, en constant, dan zou het kunnen dat de verfijning en vergroting van ons historisch besef, dankzij lezen, gepaard is gegaan met een vergroving en verkleining van ons toekomstbesef. Die ontwikkeling, zou je zeggen, moet dan ook aan de vorm en de manier van functioneren van de hersens zijn af te lezen.

In zoverre heeft schrijven en lezen iets barbaars, een soort schrokken. Overdracht van beelden, in de vorm van film en foto, is dan weer een vergrotende trap van de gulzigheid - waarbij ik overigens denk dat het, ondanks het overdonderende karakter van de overdracht, minder invloed heeft op de opvattingen en waarnemingen van mensen dan taal. Het beeld bevat minder betekenis.

Af te lezen, schreef ik. Iets aan iets anders aflezen, het er af lezen, zoals je een pruik van een schedel licht, het deksel van een pan. Bij het gewone lezen gaat het meer om tweerichtingverkeer: je verdiepen in, verplaatsen in, naar de tekst gericht, en tegelijk een opnemen, een afscheppen.

Voorbeeld - Zoals Toon Tellegen zou ik gedichten willen kunnen schrijven - zo aarzelend en zo nauwkeurig.

Voorschrift - ‘Tragedy must be a joy to the man who dies.’ - Lady Gregory.

Conserven - ‘... but all that is personal soon rots; it must be packed in ice or salt.’

‘If I wrote of personal love or sorrow in free verse, or in any rhythm that left it unchanged, amid all its accidence, I would be full of self-contempt because of my egotism and indiscretion, and foresee the boredom of my reader (-) Talk to me of originality and I will turn on you with rage. I am a crowd, I am a lonely man, I am nothing. Ancient salt is best packing.’ - W.B. Yeats.

Voor het oor - ‘I wanted all my poetry to be spoken on a stage or sung and, because I did not understand my own instincts gave half a

[p. 42]

dozen wrong or secondary reasons; but a month ago I understood my reasons. I have spent my life in clearing out of poetry every phrase written for the eye, and bringing all back to syntax that is for ear alone. Let the eye take delight in the form of the singer and in the panorama of the stage and be content with that.’ - W.B. Yeats.

Waar of wij - Het waarheidsgebod is aan de taal gebonden. Waar taal ontbreekt, komt de waarheidsvraag niet op, want waarheid is een kwaliteit van uitspraken. Dieren liegen niet. Met de uitbreiding van het taalbereik in plaats en tijd, dankzij het schrift, werd ook de actieradius van de waarheidsvraag groter. Bovendien werd die waarheid inderdaad een vraag, veel meer dan bij praten waar je een groot deel van de uitspraken al bij het luisteren op hun waarheidsgehalte kunt controleren. Veel van wat gezegd wordt is met eigen oren en ogen waarneembaar. Bij het lezen weet je het nooit: iedere zin kan een verzinsel zijn.

Een paar weken geleden begon ik over dit onderwerp tegen iemand door de telefoon te praten, iemand die als volwassene katholiek geworden is. Ach, hou toch op, zei hij, bij ons in de kerk gaat het helemaal niet om de waarheid. Het doet er niet toe of Jezus echt bestaan heeft of niet, echt gekruisigd is of niet. Wat ertoe doet is alleen dat je samen iets viert, dat je samen handelingen verricht, ook passieve handelingen - onverstaanbaar Latijn aanhoren, kaarsen aansteken en daar naar kijken, knielen, zingen zonder na te denken, na afloop van de kerkdienst op het kerkplein blijven hangen of op een terras en praten over niets bijzonders. Daar zal het ook wel door komen dat katholieken eigenlijk nooit echt afvallig worden. Ze zijn als kind met de rituelen grootgebracht. De sprookjes die ze in de kerk zagen hadden een geheimzinnige kant, maar ook een vertrouwde, vanzelfsprekende. De vraag of alle poespas waar was, speelde geen rol. Die hebben jullie er in gebracht, eerst de protestanten, later nog een schepje er bovenop toen die verlichte, rationalistische intellectuelen het hoogste woord begonnen te voeren. Bij alles wat die nieuwe mensen zeiden en deden vroegen ze zich af of het wel waar was. Die vraag kan een enkel keertje van belang zijn, maar het is niet de eerste en niet de laatste. Als je alleen bent, of je bent verliefd, of je voelt je bedreigd, of ziek, of ongelukkig - dan vraag je toch ook niet of het waar is?

Zo zei hij het niet woord voor woord, maar zo zou hij het gezegd kunnen hebben.