Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 41]

Kunkon poésie
of de kontinuering van kunst in gedichten

‘Bij een puntje, puntje, puntje van’, is een frekwent gebruikte ondertitel van een gedicht. Pak maar eens een handje vol bundels en u zult een vuist vol kunkon poésie onder ogen krijgen.

Vele dichters en dichtertjes nemen een kunstobjekt als uitgangspunt voor hun gedicht. Onder een kunstobjekt versta ik dan een menselijk produkt, dat, algemeen, als kunst wordt aanvaard. De redenen, waarom dichters een kunstwerk als poétiese basis nemen, kunnen uiteenlopen. Zo kan een poéet, in zijn gedicht, het ritme van een muziekstuk proberen te kontinueren, de kompositie van een schilderij trachten over te nemen of een kloosup uit een film proberen te integreren. In elk geval zal de dichter de intentsie van (een faset van) het kunstwerk willen kontinueren. Een voorwaarde is dan, dat de dichter en de andere kunstenaar geen diskrepantie in hun produkten tonen. Wanneer dit het geval is, kunnen we spreken van geslaagde kunkon poésie, zoals in het onderstaande gedicht van Anne Schipper¹⁾.

1) Woordwerk 5, juni 1984, p. 27.

Lyrisches

Bij een schilderij van Vassily Kandinsky

Een lijn snelt zich een paard.

Een gespannen ruiter jaagt
het paard in tomeloze vaart
tot de sprong uit de maat
van kleur en lijn

om in mij uit te lopen
tot waar het in Kandinsky
begonnen is.

Kunkon poésie is dus kunst kontinuerende poésie, waarbij het gedicht de essentie van (een deel van) het kunstwerk doorgeeft. Voorbeelden van kunstobjekten, die als poétiese basis kunnen fungeren zijn: het schilderij, de foto, het toneelstuk, het beeld, de film, het gebouw en het muziekstuk. Omdat het kunkon vers zo'n specifieke inspiratiebron bezit, heeft het gedicht een apart karakter. Het gedicht verwijst, als het ware, naar een andere kunstuiting. (We zouden dus van referentiële poésie²⁾ kunnen spreken.) Door dit refererende karakter krijgt het gedicht een schakelfunktie in de wereld van de kunst. Juist dit unieke kenmerk van de kunkon poésie rechtvaardigt haar bestaan. Het kunkon gedicht vereist ook een brede leesintentsie. De lezer zal zich open moeten stellen voor andere vormen van kunst, om zodoende het vers nog beter te begrijpen. De kunkon poésie zal dus de interesse voor andere kunsten stimuleren en een bijdrage leveren aan de verrijking van de menselijke ‘kunstgeest’. Of, om het met dichter-beeldend kunstenaar Chr. J. van Geel te zeggen: ‘De ene kunst leeft niet (meer) zonder andere.’³⁾

Kunkon verzen ontstaan altijd naar aanleiding van een kunstobjekt. Meestal gebruikt de dichter één kunstwerk als voedingsbodem. Hij vermeldt dit vaak ekspliciet bij zijn vers. In het gedicht ‘Bolero van Ravel’, geschreven door Gerrit Achterberg⁴⁾, wordt dit aangetoond.

2) Zie ook: H.J.M.H. Lodewick ea., Literaire kunst; nieuwe versie; 47e druk, Den Bosch 1983, p. 20.

3) E. de Waard, Chr. J. van Geel; ‘De ene kunst leeft niet zonder de andere, althans bij mij’, Amsterdam 1977.

4) Gerrit Achterberg, Verzamelde gedichten, 8e druk, Amsterdam 1984, p. 128

Bolero van Ravel

Boven dit eindeloos moeras:
helblauwe vogel, af en aan.

In de eeuwige woestijn:
o karavaan.

Over de zee een schip, alleen,
van horizon in horizon.

En in mijn leven het gedicht,
waarin gij danst met ogen dicht.

Eén van de nog niet eerder genoemde kunstobjekten, die een bron van kunkon poésie kan zijn, is de schriftelijke taaluiting. Zowel proza als poésie kunnen de dichter bewegen tot het maken van een vers. In deze gevallen spreekt de literaire terminologie van readymade poésie⁵⁾. Deze term impliceert ook het

5) C. Buddingh', Lexicon der poëzie, 3e druk, Amsterdam 1978, p. 152.

[p. 42]

verschijnsel dat niet-kunstzinnige taaluitingen als poésiebasis fungeren. De begrippen kunkon poésie en ready-made poésie overlappen elkaar dus in bepaalde gedichten, maar zijn geen sinoniemen.

Ternslotte kan een dichter, al dichtend, het kunstobjekt kreëren. Pierre Kemp's ‘Stilleven’⁶⁾ is daar een mooi voorbeeld van.

6) Pierre Kemp, Een bloemlezing uit zijn kleine liederen, 2e druk, Amsterdam 1984, p. 97.

Stilleven

Dat is een spiegel en dit ben ik,
glas en vlees van het ogenblik.
Ik ga er bloemen en kaarsen bij zetten
en om het recht een boek met wetten.
Dan een likeur en ik erken,
dat ik zo langzaam een stilleven ben.

De poéet treedt dan tegelijk als ‘andere’ kunstenaar op, terwijl het gedicht het andere kunstprodukt blijft kontinueren⁷⁾. Het procesmatige karakter kenmerkt dan de relatie tussen gedicht en kunstwerk. In zulke omstandigheden is er de meest optimale wisselwerking tussen het poéties produkt en het kunstobjekt. We zouden zulke gedichten het summum van kunkon poésie kunnen noemen. Nietwaar Pierre Kemp?

7) Dit gebeurt niet bij konkrete poésie, waarbij het gedicht de sintese is van meerdere kunstuitingen. Zie ook: C. Buddingh', Lexicon der poezie, 3e druk, Amsterdam 1978, p. 40.