Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 39]

Het psichies rijm¹⁾
of over de grenzen van de poésie
Jan de Bas

Terwijl Kramers Groot Woordenboek²⁾ (deel M-Z) onder rijm de gelijkheid van klank in de (laatste) woorden van dichtregels verstaat, bewijst het psichies rijm, dat meneer Kramer niet vermeldt, dat deze definitie achterhaald is. Want het psichies rijm staat, voor een deel, buiten de dichtregels. Het verschijnsel rijm is dan ook beter te omschrijven als een overeenkomst in klank, tussen woorden binnen of gedeeltelijk buiten het gedicht.

De term psichies rijm is ontstaan, om het verschil met fisies rijm in een woord te kompileren. Bij het fisies rijm staan de woorden, die het rijm vormen, in het gedicht³⁾. Voorbeelden van fisies rijm zijn de alliteratie, de assonantie en het eindrijm. De rijmwoorden zijn, in deze gevallen, ‘lichamelijk’ in het gedicht aanwezig. In de onderstaande alliteratie wordt dit aangetoond.

haar heupen holden,
vluchtig,
met me mee

Bij het psichies ruim is dit dus, voor een deel, niet het geval. Als we te maken hebben met psichies rijm, staat één van de rijmwoorden buiten het gedicht. Onze poétiese geest moet dus dit rijmverschijnsel ontdekken. Dit ontdekken wordt vergemakkelijkt, als we letten op de volgende omschrijving: psichies rijm is de band, die twee of meer woorden hebben, kwa klank en kwa betekenis voor het vers, waarbij één van de woorden buiten het gedicht staat. Het psichies rijm beweegt zich dus tussen klank en rijm, twee belangrijke aspekten van de liriek.

In het gedicht ‘Schepping’³⁾ hanteerde ik het psichies rijm. Het substantief adem, in regel één, verwijst naar de naam Adam, buiten het gedicht. Het woord adem is dus bewust gekozen om een, voor het vers fundamentele, associatie te maken met de man van Eva, Adam. U ziet dus dat beide woorden een band hebben, kwa klank en kwa betekenis voor het gedicht.

1) H.J.M.F. Lodewick, P.J.J. Coenen en A.A. Smulders, Literaire kunst; nieuwe versie, 47e herziene druk, Den Bosch 1986, p. 155.

2) Kramers' Groot Woordenboek, 1981 Amsterdam, p. 1174.

3) Uit korrespondentie met A.A. Smulders, d.d. 11 januari 1985.

3) Uit korrespondentie met A.A. Smulders, d.d. 11 januari 1985.

Schepping

Gods adem klopte
in zijn hart,
dat sneller ging
toen Eva kwam

Toen was 't geluk
nog heel gewoon.

Zoals u reeds kon lezen kiest een dichter, als hij het psichies rijm gebruikt, bewust voor een woord in het gedicht, om één bepaalde, associatieve, gedachte bij de lezer op te roepen. Het psichies rijm heeft dus een referentieel karakter⁴⁾. Juist om dit refererende kenmerk hanteert een dichter dit rijmfenomeen. Ook in het gedicht ‘De geschiedenisles’ is daar sprake van. In de tweede regel van dit stukje poésie staat het woord, bruter. Dit bruter verwijst naar Brutus, de moordenaar van Caesar. Het psichies rijm geeft in deze situatie zelfs een ekstra dimensie aan de titel van mijn gedicht.

4) Zie ook: H.J.M.F. Lodewick, P.J.J. Coenen en A.A. Smulders, Literaire kunst; nieuwe versie, 47e druk, Den Bosch 1983, p. 20.

De geschiedenisles

Caesar was
bruter dan
vul maar in.

En wij maar
schelden
op dit land,
waar alles kan
en nooit iets mag.

Dichters gebruiken het psichies rijm om het verwijzende karakter. Ze proberen, als het ware, het gezichtsveld van de lezer open te trekken. Op deze manier kan het gedicht een levensintegrerende werking krijgen. De lezer zal zich konstant moeten afvragen wat er in de omgeving van het gedicht gebeurt. Het psichies rijm is een belangrijk middel, om het gedicht uit een isolement te halen. En het kan

[p. 40]

de lezer, met de poétiese kennis, naar andere levensaspekten verwijzen.

Uit de twee, door de historie geïnspireerde, gedichten blijkt dat met name substantieven komponenten van het psichies rijm zijn. Dit komt doordat deze woordsoort een autonome werking, in de poésie, bezit. Het is zodoende in staat om suggestief te funktioneren, zoals het geval is bij het psichies rijm. De wetenschap, dat de bovengenoemde woordsoort het meest voorkomende basisingrediënt van het psichies rijm is, bevordert, wellicht, de herkenning en de hantering van deze rijmsoort.

Tenslotte zal de integratie van het psichies rijm, in het komponeren en in het analiseren van gedichten, de poetiése kreativiteit stimuleren. (Zoals dit artikeltje bewijst?) Wanneer dit lukt, kunnen we zeggen dat we bezig zijn over de grenzen van de poésie.